Dr. Kemal ARI
Türk Kurtuluş Savaşı, yurtlarını sömürgeci güçlerin işgalinden kurtarmak isteyen Türklerin elde ettikleri eşsiz bir zaferle sonuçlandı. Bu savaşın bitimiyle birlikte, yeni Türkiye’nin toplumsal ve ekonomik yapısını doğrudan ilgilendiren ve ardarda gelen birçok kitlesel göç hareketi yaşandı. Büyük insan gruplarını göç etmeye zorlayan etkenler, hiç kuşkusuz, Türk Kurtuluş Savaşı boyunca varlığı görülen ve hissedilen tarihsel olgu ve olayların doğal bir so nucu ve uzantısı olmuştur. Bu uzantıları kesin bir sonuca bağlayan tarihsel olgu, Lozan’da, Türkiye ve Yunanistan arasında imzalanan ve Batı Trakya dışındaki Yunanistan Müslüman tebaası ile, Istanbul dışındaki Türkiye Ortodokslarının zorunlu olarak değişimini öngören “Türk-Yunan Nüfus Mü badelesi’ne ilişkin Sözleşme ve Protokol”dür[1]. Bu sürecin sonunda, - Yunanistan’da da olduğu gibi-Türkiye’nin etnik, toplumsal, ekonomik, siyasal ve kültürel yapısı hızlı bir değişim süreci içine girmiştir. En ön plana çıkan bo yutu ise hiç kuşkusuz, ulusçuluk olgusunun güçlenmesi ve pekişmesidir. Bu olgunun güçlenmesini sağlayan etken, nüfusta ve kültürde yaşanan hızlı ho mojenleşmedir.
Bu yeni dönemde karşılaşılan kitlesel göç hareketlerini, tarihsel oluşum sı rasına göre, üç ana başlıkta incelemek olanaklıdır. Bunlar: Türkiye’den, Tür kiye dışına yönelik göçter; Türkiye’de işgalden kurtarılmış yörelere yönelik iç göçler; Türkiye dışından, Türkiye’ye yönelik göçlerdir... Ilk ana başlıkta be lirtilen göçler, Türk Kurtuluş Savaşı’nın hemen bitiminde, işgal ordularıyla iş birliği içine girmiş olan Türkiye Rumlarının büyük bir kısmının, Yunan or dularının ardı sıra, yoğun olarak Türkiye’yi terk etmeleriyle ortaya çıkan göç Ierdir. Aynı ölçüde olmamakla birlikte, benzeri koşullarla Türkiye’den ayrılan diğer bir etnik kitle de, Ermeniler’dir. Ikinci ana başlıkta vurgulanmak istenen göçler, Türkiye Rumlarının büyük ölçüde Türkiycden ayrılmalarından sonra, onlardan geriye kalan taşınır-taşınmaz mallardan bir pay kapmak amacıyla yoğun olarak bu bölgelere göç eden felaketzedelerin ve işgal sırasında iç böl gelere göç etmişken, yeni dönemde yerine, yurduna dönem kitlelerin oluş turduğu nüfus hareketleridir. Uçüncü ana başlıkta yer alan göçleri de, savaşın bitiminde Yunanistan’da yaşanan yoğun iç bunalımın etkisiyle, Türkiye’ye kaç mak zorunda kalan sığınmacıların ve mübadele uygulaması ile Türkiye’ye ge tirilen kitlelerin neden olduğu kapsamlı yer değiştirmeler oluşturmaktadır.
Kuşkusuz bütün bu grupların her birinin, yeni Türkiye’nin toplumsal ve eko nomik yapısı üzerinde, önemli etkileri ve zorlamaları olmuştur. Bu göçlerinneden olduğu toplumsal ve ekonomik zorluklar ise, mübadele yoluyla getirilen göçmenlerin yerleştirilmesinde, olumsuz yönde ve birinci derecede rol oy namıştır. Değinilen doğrudan etkileri olabildiği ölçüde görebilmek açısından, belirtilen göçlere ana çizgileriyle bile olsa bakmak ve böylece bu göçlerin neden olduğu tarihsel oluşumların mübadele göçmenleri ile ilgisini ortaya koy mak, oldukça önemli görünmektedir[2].
Kurtuluş Savaşı’nın bitiminde, Anadolu ve Trakya’daki Ortodoks Rumlar,Türkiye dışına çıkmaya ve Türk topraklarını terk etmeye zorlayan koşullar; Türkleri kendi öz vatanlarından bir bağımsızlık ve özgürlük savaşı vermeye zorlayan tarihsel gelişmelere koşut olarak oluşmuştur. Bu süreçte Rumların, işbirlikçi bir niteliğe ve kimliğe sarılarak, işgalci güçlere bağırlannı açmaları veTürkler aleyhine yıkıcı çabalar içine girmeleri, başlıca ana etken olarak belirmiştir. Onların, değinilen iş birlikçi çabaları ile bu çabaların hangi amaç ve özlemlere yönelik olarak sergilendiği, pek çok araştırma ve anı yayını türündeki yapıtta ele alınarak irdelenmiştir. Bunların kimisinde ulusal değerlerle ve kaygılarla açıklanabilecek duygusal yaklaşımlar, kimisinde ise belgeye dayalı nesnel anlatımlar görmek her zaman olanaklıdır. Ayrıntılar bir yana, Batı Anadolu’yu Yunanistan’a ilhak etmek; eski Rum-Pontus Devleti’ni yeniden kurarak, Yunanistan topraklarını Rusya’ya kadar genişletmek; olabilecek gibi isebağımsız bir lonya Devleti kurmak; ama her ne olursa olsun, sonuçta eski Bizansı yeniden ihya edip diriltmek sevdası[3], uzunca zamandır dostça yaşamış iki ayrı etnik ve kültürel kökenden, iki ayrı halkı, yani Türkleri ve Rumları birbirine düşman etmiştir[4]. Bu noktada, Fener Patrikhanesine bağlı Yunan kökenli Rumlarla, Türk-Ortodoks Kilisesi’ne bağlı Karaman kökenli Ortodoksiarı, tutum, davranış, özlem ve istek yönleriyle, kesin olarak karıştırmamak ve birbirinden ayırmak gerekmektedir. Bu ayırımı yapmayı gerekli kılan nedenler, Türk Kurtuluş Savaşı’nın en zor günlerinde, her ikikiliseye bağlı Rumların tutum ve eylem farklılığından kaynaklanmaktadır.Kimi ufak farklılıklar bir yana, kendisine bağlı Rumların oluşturduğu dinsel topluluğu, eski Bizans’ın devamı olarak gören Fener Patrikhanesi, Anadolu’dan ve Doğu Trakya’dan önemli denilecek oranda toprak koparıp, Yunanistan’la birleşme özlemi içinde gizli örgütlenme, iş birlikçi tutum ve eylemle savaşım vermekteyken; kendisine bağlı Ortodoksları etnik ve kültürel bağ yö-nüyle Türk olarak gören Türk-Ortadoks Kilisesi ise, başta Papa Eftim olmaküzere, Türkiye’nin ulusal politikalarını destekler yönde bir tavır almıştır[5]. Her şeye karşın, Anadolu Rumlarının, Türklerin ulusal istenç ve arzularınaters düşen davranış ve eylemler içine sürüklenmelerinde, etkin Yunan po-litikasının ve propagandasının rol oynadığı söylenebilir[6].Bu durum, en belirgin biçimde, Mondros Mütarekesi’nden sonra, Yunanistan Başbakanı Eleft-herios Venizelos ile Anadolu’daki Fener Patrikhanesine bağlı Rum papazlararasındaki ilişkilerden görülebilir. Mondros Mütarekesi ile, Türklerin kesin gibi görünen yenilgilerinin onaylanmasından sonra, ‘Megali Idea’yı ger-çekleştirmek için, zamanın geldiğini düşünen Venizelos, harekete geçmiş; 30Aralık 1918’deki bir muhtıra ile, Edirne ile birlikte Trakya’yı, İzmir’le birlikteBatı Anadolu’yu ltil Devletleri’nden istemiş; hatta bu duruma istatistiksel yönden dayanak oluşturmak için, Iç Anadolu’daki Karamanlı Ortodoksların BatıAnadolu’ya göç edeceklerini ummuştur. Bu amaca ulaşmak için, önünde engelolarak görünen kişileri bir bir görevlerinden almıştır. 28 Ekim 1918’de, JönTürklere karşı uysal bir görüntü çizen Başpiskopos V. Germanos’u görevindenazletmiştir. Jaschke’nin, deyimiyle, bu esnada Istanbul’daki Ortodoks kilisesinde, birleşik dayanışma gerçekleşmiş; Patrikhanede ‘Helenizm’in bayrağı dalgalanmıştır[7].15 Mayıs 1919’da, Yunan askerlerinin zmir’i işgal etmeleri büyükbir coşkuyla karşılanmış, Izmir Metropoliti Hnissostomos, Yunan askerlerini taktis etmiş[8].Anadolu’da başlayan Yunan ilerleyişi ile, Haçlı Se-ferleri arasında bağ kurulmuş; ruhban heyetinin yoğun biçimde pro-pagandasına tanık olunmuştur. Bu arada, siyast nitelikli girişimler de, uluslararası diplomatik zeminlerde sürdürülmüş; örneğin Paris Barış Konferansı’na, İstanbul’dan giden Ortodoks heyetin, Yunanistan’dan gelen heyetle ortaklaşa katılması, Dorotheos tarafından verilen pek çok muhtıra ile is-tenmişti[9]. Değinilen girişimler, sözkonusu kişilerle sınırlı kalmış değildir. Marsilyalı bir işadamı olan Konstantin Konttantinidis’in çabalarıyla, Pontusçulukun sesini bütün dünyaya duyurmak, Pontus işlerini düzene koymak(!), bir Pontus devleti kurmak amacıyla, Marsilya’da, 1918 yılı Kasım ayında uluslararası bir kongre düzenlenmiştir[10]. 18 Ocak 1919’da toplanan ParisBarış Konferansı’na Trabzon Metropoliti Hrisantos da katılmıştır. Bu papazParis’e geldiğinde, istanbul Rum Patrikhanesi’nden, Patrikhane naibi ve BursaMetropoliti Dorotheos ve konferansta Patrikhane’yi temsil eden Patrikhane müşaviri Alexandr Pappas ile ortaklaşa hareket etmiştir. Bu ortak heyet, Pontus Rumlarını temsil ve Paris Barış Konferansı’nda mahalli Rumları savunmak üzere yetki almış buluyordu[11].Bu girişimlerin ve bundan sonrakilerin neler getirdiği, yakın geçmişe ilişkinbelgesel yapıtlarda yoğun biçimde görülebilmektedir. Bu gelişmelerin sonuçları, aynntılar bir yana, şu iki deyim ile özetlenebilir: işgalci Yunan askerleriyle ‘işbirliği’ ve kurulan çetelerle, Türklere yönelik yoğun ‘katliam’[12]. Nitekim, 7 Eylül 1337 tarihinde, Harbiye Nezareti’ne gelen bir raporda, Müslüman ahalinin göçetmeye zorlandığı, Trakya’da bir Rum çoğunluğu oluşturabilmek için, Müslümanlara reva görülen baskının son günlerde yine bütün şiddetiyle uygulandığı, Müslüman halkın taşınabilir ve taşınamaz mallarını yok pahasına satarak ya da yüzüstü bırakarak, can, ırz ve namuslarını kurtarmak için göçe başladıklarından sözedilmektedir[13].
Bu durumda ulusal ordu, bir takım önlemler almak zorunda kalmıştır. Alınan önlemlerin en önemlisi ise, isyan bölgelerinden ve cephe gerisinden belli yaş aralığındaki Rumlar’ın toplanarak, güvenlik açısından daha emin olunan yörelere zorunlu göç etttirilmeleri idi. Bunun için haklı gerekçeler de vardı. Örneğin, Türk istihbarat örgütü, Samsunlu manifatura komisyoncusu bir Rum örneğinde olduğu gibi, bazı Rumlar’ın İngiliz gizli servisinden bazı kişilerle temas halinde olduğunu tesmit etmiş; bu servis elemanlarına gönderdikleri mektuplar, Türk elemanların eline geçmişti. Erkan-ı Harbiye Umumiye Reisi Fevzi Paşa imzasıyla 27 Eylül 1921 tarihinde Merkez Ordu Komutanlığına gönderilen bir yazıda, bu şahsa ait, Hıristiyanlara mezalim yapıldığından söz edildiği vurgulanmaktaydı[14].
İskana zorlanmış olan Rumlar’dan kaçabilenlerin, Rum eşkiyalara katıldığı da gözlemlenmişti[15]
Yakın tarihin tanıklık ettiği büyük yıkım ve katliam; 26 Ağustos 1922tarihTnde başlayan Büyük Taarruz ve 30 Ağustos 1922’deki BaşkumandanlıkMeydan Savaşı ile, Yunan ordusunun ‘kuva-yı asliyesi’nin kesin olarak yokedilmesiyle ve 9 Eylül 1922’de, firar halindeki artıklarının İzmir’den denize dö külmeleriyle son bulmuştur. Yunan askerlerinin bozgun biçiminde geri çekilişleri, yeni nüfus hareketlerini de başlatmıştır. Nitekim, önce Batı Anadolu’dan, ardından da Doğu Trakya ve Kuzey Anadolu’dan yoğun bir Rumnüfus, Türkiye’yi terkederek Yunanistan’a gitmiştir. Renkli bir tablo içinde gerçekleşen bu gelişmelerin bir tanığının belirttiği gibi: “Yerli Rumlar, işgalde nasıl öndeyseler, bozgunda da en önde olmuşlardır.”[16]. iç Ege’nin Rum nüfusu, Yunan cephesinin çöktüğünü görüp anlayınca, büyük bir panik içindekıyı kentlerine, özellikle de Izmir’e doğru göç etmiştir. Bu karmaşalı ortamda,bir an önce Türkiye’den ayrılmak amacında olan bu insanların, ellerindeki ta-şınır-taşınmaz türdeki mallarını paraya çevirmek için gerçek değerinden çokdüşük bir fiyatla satma eğilimi içine girdikleri görülmüştür. izmir’den Bursa’yakadar Manisa, Turgutlu, Akhisar, Salihli, Afyon ve Kütahya gibi yerlerdekiYunan kıyımına tanıklık eden Mehmed Asım, bu gayreti, yani yerli Rum veErmenilerin mallarını satarak, genel bir göçe kaikmalarını, onların terkettiklerikent ve kasabalara bir daha dönmemek amaçlarından kaynaklandığını belirtmektedir[17]. Bu şekilde İzmir’e yığılan Rum göçmenlerin, İzmir’de nedenoldukları görüntüye tanıklık eden bir Izmir gazetesinde şunlar denilmektedir:“Evvelki günden beri muhaceret şiddet peyd etmiştir. Dün de rıhtım üzeri, mürün ve ubüra mani olacak derecede muhtelif eşya ile dolmuş idi. Güç nefesalan, haris, endişenak ve gürültücü bir kafile vapur acentaları önünde üstüstetoplanmışlardı. Adalara gitmet üzere muhtelif vapurlara rakip olan bu halk, burada kalanlara hicret etmekte olduklarını ilan ediyorlardı.” [18]. S. Ferit Eczacıbaşı anılarında, işgal sırasında iş birlikçilere katılmayan iyiniyetli Rum komşularının bulunduğunu belirterek, bunların bir kısmının kaç-maya tenezzül etmeyen eski dostlar olduğunu vurgulamakta ve: “Aynı mahallede oturduğumuz, birlikte büyüdüğümüz, görünce sel ve alışveriş ettiğimiz Rumlar... Onların kaçmasına gerek yoktu” demektedir[19]. Türk-Ortadoks Kilisesine bağlı olanlar, bu yola başvurmayı pek istememişlerdir. Onlar, Yunan askerlerinin ve onların iş birlikçilerinin neden oldukları katliamları samimT bir yaklaşımla benimsemeyerek, yapılan facialara,düzenledikleri bir kongrede protesto etmiş ve bunu büyük devletlere ve TürkHükümetine bir telgrafla bildirmişlerdir[20]. Korku ve panik içinde olan Rumlar’ın amacı, bir an önce kendilerini ve ya-kınlarını kıyı Yunanistan’a ya da adalara atmaktı. Karşı adalardan gelen vekıyı limanı dolduran küçük tonajlı gemiler, büyük paralar karşılığında, “Rum zenginlerini” kurtarmak için gelen filolardı[21]. 9 Eylül 1922 günü, Türk askerleri Izmir’e girdiklerinde, Batı Anadolu’nun neredeyse bütününde Rumlar Türkiye’den ayrılmak için yollara dökülmüşlerdi. “Denize dökülen bu istila ordusu, kente dört koldan giren Türk orduları, rıhtımda yine işgal gününde olduğu gibi duran bir donanma ve ağzına kadar insan yüklü şilepler, alev alev yanmaya başlayan mahalleler... Sevinç gözyaşlarının ölüm korkusuna, zaferin paniğe karıştığı bir ortama düşen Izmir, mutluluğu bile yine acıyla bir aradatadıyordu[22]. İzmir’e ilk giren Türk Süvari Komutanı Yüzbaşı Şerafettin Bey o güne ilişkin olarak tutmuş olduğu notlarında; “İzmir sokaklarına girdik. Bütün yollar ne yapacağını şaşırmış Rum göçmenleri, eşya yüklü arabalar, hayvanlar, silahlı ve silahsız askerler ve binlerce sivil halk ile dolu idi. [23]. Yüzbaşı Şerafettin Bey, elinde silahı bulunan sivil Rumlar’a, savaş kaçkını Yunan erlerine silahlarını denize atmalarını söylüyor; onlar da atıyorlardı[24]. Bu karmaşa ortamında, İzmir’de konsolos bulunduran devletlerin temsilcileri Yüzbaşı Şerafettin Bey ile görüşmüş, kentin güvenliğinin sağlanmasını istemişlerdi; Yüzbaşı Şerafettin de, emrindeki askerlerle güvenliği sağlayacak önlem alma yoluna gitmişti[26]
Anadolu’nun değişik yörelerinden kalkarak Yunanistan’a gitmek için yollara dökülen Rum göçmenler, Izmir ve Istanbul başta olmak üzere Yunanistan’ageçiş kapısı olabilecek kentlere yığılmışlardır. Bu kentler Edirne, Antalya,Trabzon ve Samsun’dur. Daha sonra yapılacak olan Türk-Rum Nüfus Mübadelesi’ne Ilişkin Sözleşme ve Protokol gereğince, mübadele kapsamına alınmayan Istanbul Rumlarından da, kenti terk edenler bulunduğu görülmektedir. Nitekim, bir Ankara gazetesinde, Istanbullu zengin Rum ve Ermenilerin Istanbul’dan yoğun biçimde ayrılmaya başladıkları ve bunların sayısının şimdilik 5000 kadar olduğu belirtilmektedir[27]. MudanyaBırakışması’nın imzalanmasından sonra, 8 Kasım 1922’de, Hristiyanların isterlerse Anadolu’yu terk edebilecekleri ilan edilmiş; bunun üzerine, göç etmek için pek çok Rum aile hazırlıklara başlamıştır[28]. Anadolu’nun çeşitli yörelerinden kalkarak, Istanbul üzerinden Yunanistan’a geçmek zorunda kalanRumların, bu kentte belirgin bir yığılmaya neden oldukları görülmektedir. Nitekim,bir stanbuI gazetesinin belirttiğine göre, bu insanların sayısı bir ara, 21.505 olmuştur[29]. Ustelik bu rakam zaman zanıan bu sayının üzerine çıkma eğilimi de göstermiştir. Istanbul’a gelen Anadolulu göçmen Rumlar, genellikle Beşiktaş, Yeniköy, Anadolu Kavağı, Selimiye Kışlası, Ayestefanos (Yeşilköy), Burgaz, Heybeli, Büyükada gibi semtlerde toplanmışlardı[30]. Istanbul’daki Rum okulları vkiliseleri bütünüyle Rum göçmenleriyle dolmuştu[31]. Bu göçmenler, genellikle iki-üç gün Istanbul’da kaldıktan sonra yola çıkmakta, bu kez onların yerine yenileri gelmekteydi. Kısa süreli de olsa, Istanbul’da ve yığılmanın görüldüğü diğerkentlerde, kimi önemli sorunların açığa çıkması ve buna dayalı olarak da kimiön-lemlerin alınması gecikmemiştir. Başta çiçek, kızamık ve humma olmak üzeregöçmenlerin bazılarında bulaşıcı hastalık bulunduğuna tanık olunmuştur. Kışmevsiminin en soğuk aylarında, zorunlu olan gereksinimlerin sağlanmasının zorlukları yanında, salgına neden olabilecek sağlık sorunlarının da görülmesiyle,kentte henüz idareyi eline almış olan Türk Hükümeti, gerekli girişimlerde bu-lunrnuş; Yedikule Rum Hastahanesi hastalığı saptanan Rum göçmenlerin tedavileri için ayrılmıştır[32]. Buna karşın, bu insanların Türkiye dışına çıkmalarının sağlanması ve gitmek istedikleri yerlere bir an önce ulaşabilmelerininkolaylaştırılması için de uğraşılmıştır. Bu nedenle, Istanbul’da biriken göçmenler,yabancı ülkelere ait vapurlarla peyderpey Yunanistan’a gönderilmişlerdir[33]. Balıkesir, Bandırma ve Izmir başta olmak üzere, değişik Anadolu kentlerinden kalkarak Istanbul’a yığılan Rum göçmenlerinin bu kentten Yunanistan’a taşınmasına6 Aralık 1922 günü başlanmıştır[34]. Samsun, Ordu, Giresun ve Trabzon’da dayöredeki Rumların toplandığı görülmüş, bunların sayılarının bir ara 30.000 üzerine çıktığına tanık olunmuştur[35]. Bunların göç etmelerini kolaylaştırmak vegöçlerine nezaret etmek üzere, Amerikan Muavenet Heyeti Trabzon’a gitmiş vegöçmenlerin taşınmasını sağlayacak vapurların bulunması için çalışmıştır[36]. Yunan Hükümeti, göçmenlerin 2000’er kişilik kafileler halinde taşınmasını kararlaştırmış ve kendi vapurlarıyla sürekli olarak göçmen taşımıştır[37]. Bu evrede, Amerikan Muavenet Heyeti’nin Karadeniz kentlerinde toplanan Rum göçmenler için gerçekleştirdiği kolaylıklar, özellikle dikkat çekmektedir[38]. Bu arada,değişik aralıklarla vapurlar dolusu göçmenin, Istanbul’a yığılmaları devam et-miştir[39]. Büyük ölçüde kendi olanaklarıyla Istanbul’a gelmiş olan Pontus Rumları,Istanbul’da Selimiye yöresine geçici olarak yerleştirilmişlerdir.Bütün bunlar olurken, pek çok Istanbul Rum’unun pasaportlu ve pasaportsuz olarak Türkiye dışına çıkmaları da aralıksız olarak devam etmiştir[40] .
[1]Anlaşma metni için bkz. Ismail Soysal; Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Si yasal Antlaşmaları, 1(1920-1945), Ankara, TTK Yayını, 1983, s. 17-22; yine bkz. Mehmet Esat Atuner; Mübadeleye Dair Türkiye ve Yunanistan Arasında Imza Olunan Mukaveleler, Istanbul, 1932.
[2] Bkz. Kemal Arı; Büyük Mübadele. Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), Istanbul, Tarih Vakfı
[3] Konu ile ilgili olarak şu yapıtlara bkz: Stefanos Yerasimos; “Pontus Meselesi’ Toplum veBilim, 43-44 (Güz 1988-Kış 1989), s. 33-76; Mahmut Goloğlu; Pontus, Ankara, 1973; Pontus Meseles Ankara, Matbuat ve istihbarat Müdüriyet-i Umumiyesi Yayını, 1338; konu yine şurada incelenmiştir: Kemal Arı; Ulusal Mücadele’de Pontus Sorunu, AUDTCF, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilimdalı, (Yayınlanmamış Lisans Tezi,>, Ankara, 1985; ayrıca bkz. YuluğTekin kurat; “Yunanistan’ın Küçük Asya Macerası”, Uçünca Askeri Tarih Semineri: Türk-Yunan llişkller Ankara, Gnkur. Yayını; 1986, s. 407-424.
[4] Anadolu Rumu, Manoli’nin Yunan propagandasına kanarak, Türklere karşı savaşmasındansonra, bu aldanıştan yakınışı: Dido Sotiriyu; Benden Selam Söyle Anadolu’ya (Roman),(Çev. A. Tokatlı), Istanbul, 1986, s. 228-229; “Ben Karamanlı öyle bir Rum idim kı, dünyadaMüslümanlar kadar kimseyi sevmezdim. 0 esnada köye bir Yunanlı geldi. Gizli gizli Rumahaliye ömrümüzde işitmediğimiz, bilmediğimiz şeyler söylüyordu. Bunlar bizim eski ecdadımızın isimleri imiş. Öyle facialar meydana getirdik ki... Ah, kör olsun beni baştan çıkaran o Yunanlı domuz!”; Kadir Mısıroğlu; Yunan Mezalimı, Istanbul, 1968, s. 249.
[5] Konu ile ilgili olarak bkz. H. Yavuz Ercan; “Fener ve Türk-Ortodoks Patrikhanesi”, DTCFTarih Araştırmaları Dergisi V (1967), Ankara, 1970, s. 411-429; (Gotthard Jaeschke;“DIe Türkisch-Ortadoxe Kirche”, Der lsl XXXIX (Februar 1964 s. 95-129; Cami Baykurt;Osmanlı ülkesinde Hristiyan Türkler, 2. baskı, Istanbul, 1932, Teoman Ergene; lstikl Har-binde Türk Ortodoksları, Istanbul, 1951; Papa Eftim; Ortodoks kiliselerine bir genelgesindeşöyle diyor: “Biz Anadolu’da iki kardeş asırlardan beri yanyana yaşadık. Anadolu davasındabiz, Türk kardeşlerimizle tamamen müşterekiz... Fener Patrikhanesi(nin) ruhan! vazifesiniihmal ederek, şanlı Türk ırkının biz şanlı evlatları olduğumuz halde, bizi desise ile Yunanlıyapmaya kalkışması,... Allah’ın emrine ve hakikate muhaliftir’ genelgenin tamamı: Jaeschke; a. g. m. , s. 108-110.
[6] Bkz. dn. 2; yine bkz. H. Yavuz Ercan; a. g. m. , s. 413-415;Jaescheke; a. g. m., s. 102-103.
[7] Jaeschke; a. g. m., s. 102-103; H. Yavuz Ercan; “Türk-Yunan İlişkilerinde Rum Patrikhanesinin Rolü”, Uçüncü Askeri Tarih Semineri: Türk-Yunan Ilişkileri, Ankara, 1986, s. 204. . .
[8] Bkz. Zeki Arıkan; Mütareke ve Işgal Dönemi Izmir Basını (30 Ekim 1918-8 Eylül 1922), An-kara, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını; 1989, s. 71; Nurdoğan Taçalan, Ege’de Kurtuluş Sa-yaşı Başlarken, Istanbul, 1970, s. 245; G. Jaeschke, a. g. m. , s. 103.
[9] A. g. m. , s. 103.
[10] Türk İstiklal Harbi; Vi (İstiklal Harbi’nde Ayaklanmalar: 1919.1921), Ankara, Gnkur. Yayını,974 s. 283-285; ayrıca bkz. Gotthard Jaeschke; Kurtuluş Savaşıyla İlgili İngiliz Belgeleri(Çev. 0. Köprü (ü), Ankara, TTK Yayını, 1971, ss. 56-59.
[11] Selahattin Tansel; Mondroslan Mudanya’ya Kadar, 1, Ankara, Başbakanlık Yayını; 1973, s.100; yine bkz. Mithat Sertoğlu; “Trabzon Bölgesi’nde Rum-Pontus Cemiyeti Kurulması Faaliyetleri’ Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, S.108 11(1968), s. 5-6; Sebahattin Özel; Mi/it Mücadelede Trabzon, Ankara, TTK Yayını, 1991, s. 30-47, 122-139.
[12] Örneğin şu yapıtlara bkz. Yerasimos; a. g. m. , s. 33-76; Pontus Mese(es çeşitli sayf Tür-kiye’de Yunan Fecayi, 2 cilt, Istanbul, 1337; Anadolu’da Yunan Mezalim 3 kısım, Ankara,1338.
[13] ATASE Arşivi, Klasör: 1368; Dosya 13/48-85; baskılar yalnızca bu bölgede sınırlı kalmıyor, bütün işgal alanlarında görülebiliyordu; örneğin, Yunanlılar’ın İzmir’i işgalleri sırasında gasbettikleri para ve eşyayı gösteren bir liste: ATASE Arşivi, Klasör: 1366: Dosya: 73/ 16-14.
[14] ATASE ARŞİVİ, Klasör 1368.
[15] ATASE ARŞİVİ, aynı klasör...
[16] Bir Kent Bir İnsan-İzmir’in Son Yüzyılı : S. Ferit Eczacıbaşı’nın Yaşamı ve Anıları, (Haz:YaşarAksoy), İstanbul, Eczacıbaşı Yayını, 1986, s. 185.
[17] Mehmet Asım; “Yunan Mezaliminden Mesul Olan Kimdir?’ Yunan Mezalimi (İzmir’denBursa’ya), Istanbul, Yeni İstanbul Yayını, 1970, s. 18-21.
[18]Seda-yı Hak; 7 Eylül 1922.
[19] S. Ferit Eczacıbaşı’nın..., s.185.
[20] Anadolu’da Yenigün; 21 Eylül 1922.
[21]S. Ferit Eczacıbaşı’nın..., s.185.
[22] A. g. e. ; s. 187.
[23] Ulus, 9 Eylül 1968.
[24] Kendi notlarından; DEÜ. Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi; Yüzbaşı Şerafettin Bey Dosyası...
[25] Aynı arşiv, aynı dosya.
[26] Ayrıntılı bilgi için bkz: Kemal Arı, “İzmir’in Kurtuluşu ve Yüzbaşı Şerafettin Bey”, Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I , Gnkur yay., Ankara, 2000, s.429-453: aynı yazar, “9 Eylül Günü İzmir’e İlk Giren Türk Subayı Yüzbaşı Şerafettin ve İzmir’in Kurtuluşu Üzerine Notları”, Toplumsal Tarih, XIII/ 77 (Mayıs, 2000).
[27]Anadolu’da Yenigün, 2 Teşrinievvel 1922.
[28] Tanin; 14 Ocak 1923.
[29] Tanin, 26 Mart 1923.
[30] Tanin, aynı sayı.
[31] Vakit, 7 Aralık 1922.
[32] Tanııı, 29 Kanünusani 1923.
[33] Tanin, aynı sayı.
[34] Vakit, 7 Aralık 1922.
[35] Vakit,10 Aralık 1922.
[36] Vakit, aynı sayı.
[37] Vakit, 29 Ağustos 1923
[38] Vakit, 33 Teşriniewel 1923.
[39] Vakit, 31 Ekim 1923.
[40] Geri dönmelerini sağlayan kanun: Düstur, Üçüncü Tertip, V, Ankara, 1969, s. 646.
[41]
[42]
[43]
[44] Bkz. TBMM Zabıt Cerides Devre Il, Içtima 1, c. IX, Ankara, 1975, s. 60; yine bkz. Bilge Umar, Izmir’de Yunanlılar’ın Son Günleri, Istanbul, Bilgi Yayını, 1968, s. 332; “Birçok Rumlar Midilli, Sakız ve Sisam adalarına gitmişlerdir”: Yeni Asır (Selanik); 10 Eylül 1922; “Ewelsi gün şehrimize Patris vapuruyla 2100 yaralı gelmiştir. Bunların eskerisi hafif mecruh olup, arzu edenlere memleketlerine gitmek için etibbanın müsadesiyle mezuniyet verilmiştir. Aynı sefine ile bir hayli muhacirin de gelmiştir. Muhacirlerden halü vakti iyi olanlar otellere yer leştirilmişlerdir. Fakir olanlar hükümet tarafından meskün olacaklardır”: Yeni asır; 11 Eylül 1922; “Gece Izmir’den Pire’ye 3.000 muhacir daha gelmiştir”: Yeni Asır, aynı sayı; Tür kiye4den Yunanistan’a mübadeleyi beklemeden kaçan Rum lahn sayısını kesin olarak be lirlemenin olanağı olmamakla birlikte, 1.000 000’dan fazla olduğu sanılmaktadır. Omer Lütfi Barkan ‘a göre, mübadele edilenlerler birlikte, 1923-1926 yılları arasında, 1.221.849 Rum Yu nanistan’a gitmiştır. 0, Anadolu’dan Yunan ordusuyla kaçan Rum göçmenlerinin sayısını, 150.000 olarak vermekte ve bölgesel olarak kimi oranlar da belirtmektedir ki; hiç bir kaynak göstermeden verdiği bu sayıya, diğer bazı kaynaklardan edinilen bilgiler inanmayı pek ola naklı kılmıyor; bkz. Ömer Lütfi Barkan; “Harp Sonu Tarımsal Reform HareketIeri’ Türkiye’de Toprak Meselesi, Toplu Eserl 1, Istanbul, 1980, s. 58; bir başka araştırıcı, sayı vermenin zorluklarına değinmekte ve toplam olarak 1.200.000 Grek asıllı Ortodoks Hristiyana karşılık, 400.000 Türk kökenli Müslümanın değiştirildiğini belirtmektedir: Jacques Vernant, The Refugee in The Post-War World, New Haven, Yale Universıty Press, 1953, s. 239.
[45] Tanin, 28 Teşrinievvel 1922.
[46] Düstur, Üçüncü Tertip, V, s. 646.
[47] Hakimiyet-i Milliye, 17 Eylül 1923: şu araştırmaya bkz. SaçlI Akgün; “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu’ Üçüncü Askeri Tarih s. 241-257.
[48]Tanin; 20 Teşrinievvel 1922.
[49] Tanin; 23 Teşrinievvel 1922.
[50] Tanın; 22 Teşriniewel 1922; yine bkz. Tevfik Bıyıklıoğ!u; Trakya’da Milli Mücadele, 1, Ankara, TTK Yayf nı, 1987, s. 456-463.
[51] TBMM Zabıt Ceridesi, Devre Il, Içtima 1, c. ili, Ankara, t.y., s. 204; yine bkz. Arı; a. g. e., s.
[52] Çağlar Keyder; Dünya Ekonomisi içinde Türkiye (1923-1929), Ankara, Yurt Yayını, 1982, s.39.
[53] Keyder; a. g. e. , s. 38.
[54] Vernant; a. g. e. , s. 238.
[55] “Cihan Tütünleri, Tütün ve Tütüncülük” Ayın Tarihi, V/ 21 ( Kanunuevvel 1341), s.815.
[56] “Cihan Tütünleri, Tütün ve Tütüncülük” Ayın Tarihi, V/ 21 ( Kanunuevvel 1341), s.815.
[57] Ayrıntı için bkz. Arı; a. g. e., 5. 198.
KAYNAK VE DEVAMI: http://www.lozanmubadilleri.org.tr/arastirma_kemalari14.htm
