https://books.openedition.org/ifeagd/1907

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Yunanistan: Rota ve Güzergâhlar

Marianna Yerasimos

p. 735-835

TEXTE BIBLIOGRAPHIE NOTES AUTEURILLUSTRATIONS

TEXTE INTÉGRAL

• 1 Yazıda Seyahatnâme’nin S. A. Kahraman, Y. Dağlı, R. Dankoff ve daha pek çok kişinin katkıdarıyla ya (...)

1Bu çalışmada Evliyâ Çelebi’nin bugünkü Yunanistan sınırları içinde kalan bölgelere yaptığı yolculuklarda izlediği güzergâhlar toplu olarak verilmeye çalışıldı.1 Çalışmanın amacı, gergek, bazen de tartışmalı, hatta kurmaca güzergâhların sistematik dökümünü yaparak, yer adlarını “güncelleştirerek” ve gereken açıklamaları ekleyerek okura tanıdık bir coğrafyada kaybolmadan Evliyâ’yı izlemesine yardımcı olmak, ayrıca okurun, 17. yüzyılda Güney Makedonya, Rumeli, Epir, Tesalya, Mora, Girit ve Rodos’taki Osmanlı toplumunun gündelik yaşamına ve yerel tarih araştırmalarına kaynak olabilecek bilgilerden yararlanmasını kolaylaştırmaktır. Çalışmanın ilham kaynağı ise tabii ki Stefanos Yerasimos’un Les Voyageurs Dans L’Empire Ottoman kitabıdır.

• 2 Bu tür yakınmaların hayali bir yolculuğu maskelemek için sunulan mazereder olup olmadığı tartışılab (...)
• 3 Evliyâ 1668’de ikinci kez Girit’e, oradan da Manya seferine giderken aynı rotayı izler ve bu yolcul (...)

2“Elli bir yıl seyâhat içre on sekiz pâdişâhlık yerlerde” dolaşan Evliyâ şimdiki Yunanistan topraklarında ve sularında dört kez yolculuk yapar. Birinci yolculuğu 1645 yılındadır. 1645’in baharında “Serdar-ı mu’azzam” Yusuf Paşa’nın baş müezzini olarak Girit seferine katıldığını ve donanmayla birlikte Gelibolu, Milos, Atina, Nafplion, Monemvasia, Koroni ve Mothoni rotası üzerinden Girit’e vardığını anlatır. Hanya’nın fethinde (Ağustos 1645) hazır bulunur ve donanmayla geri döner. Bu gidiş-dönüş sırasında geçtiği yerleri “murâd u merâmımız üzere temâşa” (2/79) edemediğinden yakınır2 ve uğradığı limanları, adaları tasvir etmez, sadece adlarını belirtmekle, bazen de “kapudan paşa hâssıdır”, “limân-ı kebîrdir” türünden kısa bilgilerle yetinir. Birinci (1/120) ve beşinci (5/171) ciltte sözünü bile, tartışmalı olan bu ilk yolculuğun rotası Seyahatnâme’nin ikinci cildinde, 78.-83. sayfalar arasında yer alır.3

• 4 “1071 Rebî’ulevvel’inin on ikinci bâzârertesi günü” (15 Kasım 1660) yola çıkılıyοr (5/288) ve “sene (...)
• 5 30 Nisan’da Sofya’dan yola çıkan seyyahımız 26 günde beş kasaba ve altmış dokuz köyü nasıl dolaşabi (...)

3Evliyâ Yunanistan’a ikinci seyahatini 1661 yılında yapar. 1660’ta, Bosna Eyaleti’nden Rumeli beylerbeyliğine tayin edilen Melek Ahmed Paşa’yla birlikte Sofya’ya gittikten sonra4 30 Nisan 1661’de “on kadılık yerde[n] zahîre-bahâ” vergisini toplamak için elli yiğitle birlikte yola çıkar ve bugün Yunanistan toprakları içinde kalan Batı Makedonya’nın köy ve kasabalarını dolaşır. Florina ve Kesriye’yi ayrıntılarıyla tasvir eder, “cümle halkı topkeşân Yörükleridir” dediği Cum’abâzârı, Karayek İçi, Eğribucak ve Sarıgöl kazalarının toplam altmış dokuz köγünü siralar5 (5/312–5/314). Cum’abâzârı köylerinden kısaca bahsederken, Eğribucak kazasındaki Memi Beğ Sultan tekkesinin öνgü dolu uzun bir tasvirini yapar. Diğerleri hakkında ise hiç bilgi vermez. Seyyahımız 26 Mayıs Kadir gecesini bu tekkede geçirdikten sonra (5/314) güneye yönelir, “Küçük Bursa” dediği Serfiçe (Servia) kazâsına gider. Kaleyi, varoşu, şehirde gelişmiş olan ipekçiliği anlatır. Ardından kuzeye döner ve yeniden Nalbantköy (Perdikkas), Manastır (Bitola) üzerinden Erdel’e (Transilvanya) doğru yoluna devam eder (5/314). Yörük nüfusla ilgili ilginç anlatımlar da içeren bu Kuzeybatı Yunanistan güzergâhı Seyahatnâme’nin beşinci cildinde, 310.-315. sayfalar arasında yer alır.

• 6 “1077 mâh-i Zilka’de’sinin on yedinci günü” (8/29). Tarihleri ayrıntılı yazmarnın nedeni, Evliyâ’nı (...)
• 7 “Sene 1078 mâh-i Recebü’l-müreccebinin onuncu gün” (8/29).
• 8 “Sene 1078 mâh-i Ramazânu’l mûbârekinin on beşinci bâzârertesi gün” (8/31).
• 9 Anlatılan bu maceraların doğruluk derecesi konusunda fazla bir bilgimiz yoktur.
• 10 Metinde belirtilen hareket tarihi: “sene 1078 Rebîu’l-âhirin fi yevmi 15” (8/170) 4 Ekim 1667’ye te (...)
• 11 “Sene 1081 mâh-i Muharremü’l-harâm-ının yedinci günü bâzârertesi” (8/254). Girit güzergâhı bu yazıy (...)
• 12 Bu ifade edebi bir abartı değildir. Manyalılar 17.-18. yüzyıl boyunca, yolu Mani’ye düşen tüm seyya (...)

4Sekizinci ciltte yer alan üçüncü seyahatte Evliyâ günümüz Yunanistan’ını bir uçtan bir uca kat eder. Batı Trakya, Makedonya, Tesalya, Mora, Girit, Epir, İyon ve Ege Adaları’nı kapsayan bu uzun yolculuk Evliyâ’nın “Girid gazâsına” gönüllü olarak gitmeye karar vermesiyle başlar. 11 Mayıs 1667’de6 uzun bir Orta Avrupa yolculuğundan İstanbul’a dönen Evliyâ 26 Aralık 1667’de7 üç hizmetkârı ve üç kadîm dostuyla yeniden yola çıkar. Bir süre Edime’de kalır, Kaymakam Paşa’dan “gazâya” katılma izni alır ve 28 Şubat 1668’de8 kentten ayrılır. İzin isterken her ne kadar “Allâh içün olsun beni bu Girid gazâsından alıkoma. Henüz sadrıa’zam İstife [Thiva] şehrinde imiş yetişeyim” (8/31) dese de Dimetoka, Feres, Kavala, Serres ve Selanik’i ayrıntılı anlatacak kadar gezer. Yenişehir’de (Larisa) bir ay kaldığını yazar (8/90), “dâr-ı İremezât” Atina’yı keşfeder ve Gördüs’e (Korinthos) varır. Dostluk kurduğu Zekeriya Efendi’nin çiftliklerinde “acîb zevk u sefâlar” eder. “Âdem deryâsı ve kal’alar vâdisi” dediği Mora’nın kalelerini dolaşir, Mani’nin en güney ucuna kadar iner. Ufak tefek arbedelere katılıp karşılığında ihsân alır (8/134, 8/136), eline geçen fazla kölelerin satışıyla ilgilenir (8/134)9 ve ancak yedi ay sonra, 22 Eylül 1668’de10 Kapudan Kaplan Paşa’nın emrindeki bir baştardaya binerek Nafplion’dan Girit’te hareket eder. Hanya ve Resmo’yu tasvir eder. Kandiye’nin kuçatımasına katılır. Tarihe “Lağım Savaşi” olarak geçecek olan bu korkunç kuşatmanın insani boyutlarına da değinir ve savaşın vahşetini “Hâsıl-ı kelâm kal’a-i Kandiye hâki kan ile tahmîr olup âdem kanı değil âdem cânı ırmak gibi aktdı” cümlesiyle özetler (8/186). Kale teslim olup Venediklerle anlaşma imzalandıktan sonra (16 Eylül 1669) Kandiye’de bir süre daha kalır. Ayrıntılı anlatımlarıyla Osmanlı idaresinin şehre “acele ile” yerleşmesini belgeler. Tımar, zeamet ve kasabalarının tahriri için adanın tamamımı dolaşır, “Altı yüz altmış mîl Girid cezîresi seyâhati kâmil üç ayda tekmil” olduktan sonra (8/236-8/248) 27 Mayıs 1670’te11 Kandiye limanından hareketle Mora’ya geçer ve Serdar Alî Paşa’nın “Manya gazâsı”na bu kez görevli olarak katılır (8/254). Bu görev çerçevesinde “imansızlar ve amansızlar diyarı” Mani’yi yeniden dolaşır, yöre ve halkla ilgili bilgiler verir, Manyalıları lakonik bir şekilde tanımlar: “Freng’i dutup bize bey’eder [satar], bizi dutup, Freng’e fürûht eder [satar]” (8/266).12

• 13 “Sene 1081 Şa’bâni’l-mu’azzamının on beşinci gün” (8/351).

5Zarnata Kalesi’nin aman ile alınmasından sonra Ali Paşa’dan, İstanbul’a gidecek olan fetihnameyi, kale anahtarlarını ayrıca sancak beylerine Kelafa Kalesi’nin yeniden inşası için yardım etmelerine ilişkin fermanları –ve üç yüz altın ile bir at– alarak “Âsitâne-i sa’âdet tarafına” yola koyulur. İnebahtı, Karlıeli (Etoloakarnania), Aya Mavra (Lefkada) ve Yanya Sancağı’ndan, bugünkü Arnavutluk ve Makedonya Cumhuriyeti üzerinden 28 Aralık 1670 Pazar günü13 “sihhat ü selâmetle [...] beş atımızla üç memlûkumuzla ve altı aded refikân-ı hüddâmlarımızla [...] belde-i Tayyibe ve mahrûse-i Konstantiniyye ya’nî İslâmbol’a” döner (8/351). Yaklaşık üç yıl (34 ay) süren bu yolculuk sekizinci cildin neredeyse tümünü oluşturur ve 31. ile 296. sayfalar arasında ayrıca 303., 332. ve 339. sayfalarda yer alır.

• 14 “1082 Muharreminin on ikinci gün[ü]” (9/8).

6Evliyâ Çelebi Yunanistan’a dördüncü ziyaretini hacca giderken gerçekleştirir. 21 Mayıs 1671’de Mekke’ye gitmek için yola çıkar14 ve o zamana kadar Anadolu’nun görmediği batı bölgelerini, Ege ve Akdeniz kıyılarını gormek için yolu uzatır. Çeşme’den Sakız’a, Bodrum’dan İstanköy’e oradan da Sönbeki’ye ve Rodos’a geçer. Üç adayı dolaşır, “Beni âdem bu şehrin [Sakız] vaz’-ı beyânında âciz ü kâsırdır” (9/67) ve “El-hâsıl cemî’i adalar bî-hâsıldır ammâ bu İstanköy cezîresi cemî’i adaların Mısır’ıdır” (9/115) diyecek kadar zenginliklerine, bağ ve bahçelerine hayran kalır. Bu bölüm Seyahatnâme’nin dokuzuncu cildinde, 59.-66. ve 112.-134. sayfalar arasında yer alır.

• 15 Spatharēs 1938, s. 35. 1930’lu yılların Yunan aydınları Yunan-Bizans tarihinden habersiz, “bilgisiz (...)
• 16 Dēmētriadēs’in kitabı Seyahatnâme’nin elyazması nüshaları esas alınarak hazırlandı. Kitabın önsözün (...)

7Seyahatnâme’nin Yunanistan’la ilgili bölümleri bazı tarihçi ve çevirmenlerin “güvenilmez”, “hayali” yargılarına rağmen çeşitli dönemlerde Yunancaya çevrildi. Ancak yapılan çalışmaların hiçbiri yukarıda belirtilen yolculukların tümünü kapsamadığı gibi, ele alınan bölümlerin çoğu gerektiği gibi değerlendirilmedi. Özellikle 1930’lu yıllarda, Osmanlıca bilen ve 1928 tarihli baskıdan yararlanan, fakat eserin bütününe ve “ruhuna” yabancı olan çevirmenlerin çalışmaları yetersiz kaldı veya yanlış çeviriler yapıldı. Kaya Sultan’ın “erkek” sanılması bu konuda verilebilecek en çarpıcı ve anlamlı örnektir.15Seyahatnâme’nin Yunanca çevirileri arasında en ciddi çalışma Dēmētriadēs’in beşinci ve sekizinci ciltlerde yer alan Makedonya ile ilgili bölümleri kapsayan kitabıdır.16 Ayrıca Fousara’nın Evia ve Mpirēs’in Atika bölgesiyle ilgili çalışmaları da dikkate değerdir.

Güzergâhların dökümünde izlenen yol

8Evliyâ Çelebi’nin Yunanistan yolculuğunda adını belirttiği tüm menzil ve yerleşimlerin, tüm yapıların; cami, tekke, medrese, mektep, kilise, manastır, bedesten, kervansaray, hamam ve toplumsal yaşamın önemli bir unsuru olan kahvehanelerin cilt ve sayfa numaraları belirtilerek ve Seyahatnâme’nin imlası korunarak bir dökümü yapıldı. Ziyaret yerleri, Vardar Yenicesi’ndeki Evrenosoğulları ziyaretgâhları haricinde, döküme dâhil edilmedi.

• 17 Yunanistan’da da yer adlarını değiştirme işlemi ulus devlet mantığıyla yürütülen bir devlet politik (...)

9Yer adlarının uğradıkları değişikliklerin serüveni köşeli ayraç içinde gösterildi.17 Güzergâhın haritalarda ve özellikle Google Earth’te izlenebilmesi için uluslararası çağdaş Yunanca imla esas alındı. Erasmus imlası sadece Yunanca kitap ve yazar adlarında kullanıldı.

10Evliyâ’nın kale, yerleşim, kurum ve sivil yapılarla ilgili ayrıntılı tasvirleri at (ayrıntılı tasvir) harfleriyle işaretlendi. Ayrıca okurun Evliyâ Çelebi’nin diller, lehçeler, gıda maddeleri ve kıyafetler hakkında naklettiği bilgilere kolaylıkla ulaşılmasını sağlamak için seyyahımızın dil, lehçe konusunda yazdıkları d (dil özellikleri), yiyecek-içeceklerle ilgili yazdıkları g (gıda) ve halkın kıyafetleriyle ilgili olanlar ise k (kıyafet özellikleri) harfleriyle gösterildi.

11Evliyâ’nın çeşitli konulardaki kısa açıklamaları, bildirdiği tarihler, boş bıraktığı ya da yanlış kaydettiği tarihler, “etimoloji sevdasıyla” çarpıttiğı yer adları, kalelerin banileri hakkında anlattığı efsaneler, yanlış ya da kurmaca güzergâhlar notlarda belirtildi, gerektiği zaman düzeltmeler ve açıklamalar eklendi. Metinde tasvir edilen ya da sadece adı geçen mimari eserlerden halen ayakta kalanların akıbetleriyle ilgili bilgiler verilmeye çalışıldı. Ayrıca Seyahatnâme ile Âşık Mehmed’in Menâzirü’l-Avâlim’i arasındaki benzerlikler bir ölçüde tespit edildi ve ilgili sayfalara göndermeler yapıldı.

• 18 Stefanos Yerasimos’un, Thévenot Seyahatnamesi’nin Giriş bölümünde seyyahlar için yaptığı tanım. Thé (...)

12Son olarak bütün bu açıklama, düzeltme, karşılaştırma ve göndermelerin Evliyâ Çelebi’nin güvenilirliğini irdelemek için yapılmadığını vurgulamak isterim. Aksine amacımız metni şeffaflaştırarak günümüz okurları için işlevsel hale getirmek ve Evliyâ’nın “klasik” bir coğrafyacı, bir tarihçi olmadığını, deneyimlerini, yolculuklarında görüp, duyduklarını başka kaynaklardan yararlanarak zenginleştirip olağanüstü üslubuyla nakleden meraklı, zeki bir seyyah, sevgili Stefan’ın değişiyle “tarihlerde ve kroniklerde bulunamayan ilk etnografık unsurları bize taşıyan kişi”18 olduğunu anımsatmaktır.

Şekil 1

Agrandir Original (png, 2,9M)

Rotalar, Güzergâhlar

I– 1645 Girit Rotası (2. kitap 78. –83. sayfalar arası)

Girit’e gidiş rotası

• 19 Evliyâ bu yolculuğa “şîr hurma ve katr-ı nebât yiyerek” çıktığını yazar ama tarihini vermez. Tarihl (...)
• 20 (...) işaretleri Evliyâ’nın daha sonra tamamlamak niyetiyle boş bıraktığı yerleri belirtir.
• 21 Yunanca Tinos’a anlamındaki eis tin Tino’dan.

13[30 Nisan 1645]19
Donanma-yı hümayun ile İstanbul’dan hareket
Menzil-i kal’a-i Gelibolu (2/78)
Kal’a-i Bozcaada
Cezîre-i (...)20
Cezîre-i (...) (...)
Cezîre-i İstendil [İstendin, Tinos]21
Cezîre-i Değirmenlik [Milos] (2/79)
Temâşâlık Burnu [Sounion/Sunio]
Kal’a-i Atina
Kal’a-i Termiş [Kastro Ermionidas, Thermisia]
Kal’a-i limân-ı Anapoli [Anabolu, Nauplion/Nafplio]
Kal’a-i Benefşe [Monemvasia]
Cezîre-i Çukalar [Çuha, Kythira/Kithira]

• 22 Berak/Burak (Proti) adası Navarin’in kuzeyinde, Marathopoli’nin karşısinda yer alır. Söz konusu ada (...)

14Kal’a-i Koron [Koroni]
Kal’a-i Modon [Methoni]
Cezîre-i Berak22
Anavarin [Navarin, Navarino, Pylos/Pilos]

• Kale

• 23 “Rebîülâhirin yirmi beşinci günü” Naîmâ 2007, s. 1032.

15[22 Haziran 1645]23
Girit’e varış

16Cezîre-i İkrît [Girit, Kriti]

• Kal’a-i Todori [Agioi Theodori/Agii Theodori]

• Nazarta Limanı [Lazareta]

• Kal’a-i Hanya (2/80)

Girit’ten dönüş rotası

• 24 “Rüz-ı şenbih ki gurre-i ramazan id, serdar-ı gazî [...] kalyonlara ve şayaklara azîmet ferman edip (...)
• 25 1570 ılında, Pelopones’in ve Doğu Mani’nin en güney ucunda aynı adı taşıyan limanın kuzeyinde Osman (...)
• 26 Doğrusu “Bıldırcın Limanı” anlamındaki Porto Caillo’dan bozma Kaya Paşa’dır. Nitekim 8/269’da Kaya (...)

17[21 Ekim 1645]24
Donanma-yı hümâyûn ile Girit’ten hareket
Cezîre-i Çukalar [Kythira] (2/82)
Manya Burnu [Cape Maleas, Matapas, Akra Tainaro]
Kelli Kal’ası [Porto Kayio kalesi]25
Kapuspata26 [Porto Caillo, Porto Kayio]
Menekşe [Benefşe, Monemvasia]
Cezîre-i İstendil [İstendin, Tinos] (2/83)
Kal’a-i Sakız [Hios/Chios]
Kal’a-i İlimni [Limnos]
Kal’a-i Midilli [Mytilini]
Kal’a-i Bozca
Kal’a-i Gelibolu
Kızıl Adalar

• 27 “Şevvalin altıncı günü alay-ı azîm ile [...] Saray-bumu önüne gelip...” Naîmâ 2007, s. 1058.

18[20 Kasım 1645]27
İstanbul, Sarayburnu’na varış (2/83).

II– Nisan-Mayıs 1661, Batı Makedonya güzergahı (5. kitap 310. –315. sayfalar arası)

Sofya’dan on kadıdık yere zahîre-bahâya gitdiğimiz konakları bildirir

• 28 “Sene (...) [1071] Ramazânü’l-mübârekinin ibtidâ cum’aertesi gün[ü]” (5/306).

1930 Nisan 166128
Sofya’dan hareket (5/306)
Κöprülü [Veles, Makedonya Cumhuriyeti]
Pirlepe [Prilep, Makedonya Cumhuriyeti]
Manastır [Bitola, Makedonya Cumhuriyeti]
Kasaba-i Filorina [Florina] (5/310) g
Cümle altı mahalledir.

• • 29 “Cümle on yedi mihrâbdır.” Evliyâ’nın adını belirtmediği camiler için bkz. Ayverdi 1982, s. 208.

  Çârşû içre (...) câmi’i29

• (...) câmi’i

• Üç aded dârü’t-tedrîs-i âlimân

• Bir aded tekye-i Halvetî

• • 30 “Cümleden Kara Ahmed Ağa mektebi evkâf-ı kavîdir” (5/310).

  Yedi aded mu’allimhâne-i sıbyân30

• İki aded hammâm

• İki hân

• 31 Evliyâ etimoloji uğruna “Gölü kesîr ya’nî ‘gölü çok’ dan galat-ı meşhûr olup ‘Gölikesri’ derler” (8 (...)

20Gölikesri [Kesriye, Kostur, Kastoriap]31 g d

• • 32 “Bu kal’a Kavala sâhibi Feylekos-ı Yunanî binâsidir.” Evliyâ kaleler hakkında gözlemlerine dayanan (...)

  Kale32

• Sultân Mehemmed câmi’i

• Sultân Süleymân câmi’i

21Varoş
Yirmi mahalledir. On altısı Rûm kefereleri ve biri Yahûdî mahallesidir.

• Kadı câmi’i, kal’adan taşra

• Mahalle mesâcidleri

• Bir mekteb

• İki kesîf hammâm

• • 33 Evliyâ abartmıyor, Orlandos (1938, s. 8) ve Eyice (1955, s. 207) bu kilise bolluğunu doğruluyor.

  Yetmiş aded kenîse [kilise]33

• 34 Bu bölümde Evliyâ, gölde “sayd-ı perâst” (Yun. pelagisia=açık denizle ilgili) günlerinde yapılan ba (...)

22Buhayre-i Gölikesri [Limni Kastorias]34 (5/311)

• • 35 “Göl kenârında tekye-i Kâsım Baba.”

  Kâsım Baba tekyesi35

23Menzil-i kal’a-i Gölikesri

Kal’a-i Gölikesri’den Gölikesri kazâsına ve Karayek İçi kurâlarına ve Cum’abazârı kazâsına gitdiğimiz kurâları beyân eder.

• 36 Batı Makedonya’da, Kastoria, Kozani ve Grevena üçgeni içindeki köyleri kapsayan kaza.
• 37 Doğrusu Kleisoura’dan bozma Kilisıran’dır (Mostras 1873, s. 152, Akbayar 2001, s. 100). Ayrıca çevr (...)

24[Cum’abazârı ya da Cum’aâbat kazâsı]36
Karye-i Liçista [Litsista, Polykarpos, Polykarpi]
Karye-i Zagorec [Zagoritsani, Vassileias/Vasilias]
Karye-i Gülısıran37 [Kilisıran, Kleissoura/Klisura]
Karye-i Büyük Pelahor [Palihor, Megalo Paliohori, Paleochori]

25Kasaba-i Sağîr Na’lband [Nalbantköy, Nalmpankioi, Perdikkas]
Yüz elli hâneli [...] serbest ze’âmet[dir].

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

• Bir hân

• 38 Doğrusu Kailar (Kayılar, Kayalar olarak da geçer). Cum’abâzârı kazası’nın merkeziydi (Akbayar 2001, (...)

26Karye-i Kılar [Kailar, Kailaria, Ptolemaida]38
İki yüz hâneli [...] müselmân köyü.

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

• Bir hân

• 39 Değiştirilen yer adları kayıtlarında Gkourtziova olarak geçer. Bkz. Stamatelatos 2006, s. 437 ve Na (...)
• 40 Evliyâ, Kozani’nin kuzeybatısında ve batısında yer alan kazada “Cümle halkı top-keşân Yörüklerdir” (...)
• 41 Yukarıda Cum’abâzârı köyleri arasında da geçer.
• 42 Ahmetlu ya da Κüçük Ahmetlu (Küçükmatli) Kozan’ın kuzeyinde, Koca Ahmetlu (Kocamatli) ise güneyinde (...)
• 43 Bu noktadan sonra belli bir güzergâh izlenmeden sıralanan köyler Kozani ile Nalbantköy (Perdikkas) (...)
• 44 Kozani’nin kuzeydoğusundaki yerleşim, 8/84’de Evrenli olarak geçer.
• 45 Kozani’nin kuzeydoğusunda, Haydarlı’nın (Klitos) kuzeyindeki yerleşim. Memi Beğ Sultan tekkesine ik (...)
• 46 Edessa’nın doğusundaki Sindel (Sandali) olmalı. Sindelli (Dymi) Gümülcine’nin kuzeybatısındadır, Ev (...)
• 47 Negoçan (Niki), Kozan bölgesinde değil, Florina’nın kuzeyinde Yunanistan Makedonya sınırındadır.
• 48 Kozani’nin doğusunda kaza. Dēmētriadēs’e göre (1973, s. 183) Eğribucak sadece idari birimin adıydı. (...)

27Karye-i Kulfal Obası (5/312)
Karye-i Silpova [Salipova, Soulpovo, Ardassa]
Hasanköy [Hasankioi, Asvestopetra]
Karye-i Pokravenik [Pokrevenik, Pikrivenitsa, Amygdalies]
Karye-i Kurucaova39 [Gourtzova, Livera]
Karye-i Temirhânlı [Demirciler, Demirtziler, Sideras]
Karye-i Tarakçılar [Taraktsilar, Ktenas]
Karye-i Özbekîler
Karayek İçi kazâsı40
Karye-i Temirhânlı41
Karye-i Hamza Fakılı
Karye-i Gerçekler
Karye-i Bezciler
Karye-i Devlethânlı
Karye-i Hacı Fakılu
Karye-i Dedeler [Ntenteler, Teteler, Skiti]
Karye-i Şahinler [Sahinlar, Xirolimni/Ksirolimni]
Karye-i Çukur Anbâr [Tsioukour Ampar, Geraki]
Karye-i Süleler
Karye-i Daragonişte [Dragodaniçe, Dravoudanitsa, Solinari, Metamorfosi]
Karye-i Kayalı Oba [Kalliompasi, Kalamia]
Karye-i Dikli [Dieli, Deinli, Lygeri/Ligeri]
Karye-i Devasiler
Karye-i İmadlu [Ahmetlu, Küçük Ahmetli, Kioutsouk Matli, Skafidi, Nea Nikopoli]42
Karye-i Koca Ahmadlu [Ahmetli, Koca Matli, Vateron]
Karye-i İncilu
Karye-i Menteşelü [Mentisli, Moschoula/Moshula]43
Karye-i Himmetlü
Karye-i Karaağaç [Mavrodendri]
Karye-i İshâklu [İsaklar, Agios Charalambos]
Karye-i Karagözlü
Karye-i Kullalar
Karye-i Erdoğmuşlar [Ertomous, Pontokomi]
Karye-i Karabunar [Mavropigi]
Karye-i Durgutlar [Douroutlar, Proastion]
Karye-i Solinar
Karye-i Eynel Obası [İğneli?]
Karye-i Kurdlar [Kutlar, Pentavrysos]
Karye-i Tirepişte [Terepişte, Trepista, Agios Christoforos]
Karye-i Gıranova
Karye-i Evrene [Evrenesli, Anatoliko]44
Karye-i Tirebne [Trebino, Kardia]
Karye-i Firankofça [Frangofça, Fragkots, Ermakia]
Karye-i İn Obası [İneova, Akrini]45
Karye-i Sindellü [Sindel, Sandali]46
Karye-i Evreşe
Karye-i Haydarlu [Haidarli, Klitos]
Karye-i Baraklu [Baraklı, Exochi/Eksohi]
Karye-i Cillu
Karye-i Temürhânlu [Timurhânlu?]
Karye-i Celili [Cerelli?]
Karye-i Gemiciler
Karye-i Nâ’iblü
Karye-i Logoniçe
Karye-i Radoniş [Raduneş, Radounitsa, Kryovrysi/Kriovrisi]
Karye-i Büyük Hasançı
Karye-i Negoçan [Negkotsani, Niki]47
Kasaba-i Na’lband [Nalbantköy, Nalbankioi, Perdika, Perdikkas]
Eğribucak kazâsi48 (5/313)
Karye-i Beğcili [Biceli, Mpitzeli, Kouvouklia/Kuvuklia]
Karye-i Keçili [Keçiler, Kitsiler, Vathylakkos/Vathilakos]
Karye-i Çârşenbebâzârı
Karye-i Adilli

28Karye-i Eğribucak

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

• Bir hân

• 49 “Bin yetmiş bir şehr-i Ramazân’ının leyle-i Kadrinde bu âsitâne-i sa’âdetde mihmân olup...” (5/314)
• 50 Tekke, Sofular (Kapnochori) ile Köseler (Thymaria) köyü arasındaydı, Hasluck, Christianity and Isla (...)
• 51 Evliyâ 1668’de aynı yöreden ve tekkeden tekrar geçecek. Bkz. 8/48 ve not 149.

2926 Mayıs 166149
Âsitâne-i Memi Beğ Sultân Baba [Bektaşi tekkesi]50 (5/313) at Menzil-i kazâ-i Sarıgöl51 (5/314)
[Karye-i] Sarıgöl k

• Bir câmi’i

• Bir küçük hammâm

• Bir hân

30Serfice [Serfiçe, Servia] d

• • 52 Bizans dönemi kalesi Bulgar, Haçlı, Sırp ve tekrar Bizans arasında el değiştirdikten sonra 1393’te (...)

  Kale52

31Aşağı şehir Serfice
Cümle altı mahalle müslimîn ve sekiz mahalle-i kefere-i Rum ve bir mahalle-i Yahûdiler’dir.

• • 53 “Cümle altı aded cevâmi‘-i ehl-i İslâmdır” (5/315).

  Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i53 (5/315)

• Tabahâne câmi’i

• Dedeler câmi’i

• Mumcu Ağa câmi’i

• Altı aded mahalle mesâcidi

• Bir tekye-i Halvetî

• İki aded mekteb-i puserân

• Bir hammâm, Memi Ağa sarayı önünde

• Bir hân

32Menzil-i kasaba-i Nal’band [Nalbantköy, Nalbankioi, Perdikkas]

III– 1668-1670, Batı Trakya, Makedonya, Tesalya, Eğriboz, Mora, Girit, Rumeli, Yanya güzergâhı, İyon ve Ege Adaları rotası (8. kitap 31.-296. sayfalar ile 303., 332. ve 339. sayfalar)

[Edirne’den Selanik’e] (8/31-8/76)

• 54 Bkz. yukarıda not 10.

3328 Şubat 166854
Edirne’den hareket (8/31)

34Karye-i Emirli [Kavyli/Kavili]

• Bir cami

• Bir hân

• Bir hammâm

35Menzil-i karye-i Ece Sultân [Ece köy, Lepti]

• Türbe

• 55 Evliyâ “ikiz kale” anlamındaki Didymotichon’dan türeyen Dimetoka’nın etimolojisini kendine has üslu (...)

36Karye-i Kapuçu [Kapuçi, Thyrea/Thirea]
Kal’a-i Dimoduka [Dimetoka, Didymotichon]55 (8/31) at g

• • 56 Roma kalıntıları üzerine kurulmuş Bizans suru ve kalesi. Dimetoka-Selanik hattında Evliyâ’nın görüp (...)

  Kale56

37Aşağı varoş-ı ma’mûre (8/32)
Cümle on iki mahallâtdır.

• • 57 Caminin inşaatı Yıldrım Bayezıd döneminde başladıysa da Sultan I. Mehmed döneminde tamamlandığından (...)

  Yıldırım Bâyezîd Hân câmi’i [Çelebi Mehmet Camisi]57

• Nasûh Beğ mescidi

• Kurd Beğ mescidi

• Bâzârlı Beğ mescidi ya’nî Alaca mescid

• • 58 Abdülvâsi Paşa Mescidi, Ayverdi 1982, s. 190.

  Ankâ’ül-vâsi’ mescidi58

• Oruç Paşa mescidi

• Kapucu mescidi

• Tatarlar mescidi

• Harâccı mescidi

• Zencîrli mescid [Zincirli mescid]

• Cırcır mescidi [Çırçır Mahallesi mescidi]

• • 59 Abdal Cüneyd Mescidi, Ayverdi 1982, s. 190.

  Abdâl Cindî mescidi59

• Gâzî Ferhâd Beğ mescidi, köprü başında

• • 60 “Ve cümle dört aded medrese-i âlimandır” (8/32).

  Bâyezîd Hân medresesi60

• —Oruç Paşa medresesi

• Beş aded tekye-i dervîşân

• Beş aded mekteb-i sıbyân

• Yıldırım Bâyezîd Hân imâreti

• Nasûh Beğ imâreti

• Nasûh Beğ hânı

• İki aded kârbânsarây [kervansaray]

• Köprübaşı hammâmı

• • 61 “Fısıltı hamamı” demenin nedenini Evliyâ şöyle anlatır: “Kemer altında bir delik vardır, ol kemer a (...)

  Fısıldı hammâmı61

• Ulu [Çelebi Mehmed] cami önündekı hammâm (8/33)

38Karye-i Karayenli [Karaveli, Karabeyli, Amorio]
Karye-i Hisârcık [Hisar Beyli, Kissario]
Karye-i Saltık [Saltikoi, Saltiki, Lavara]
Karye-i Mandıra [Mandra]
Karye-i Sofîli [Sofulu, Souflion/Sufli]
Karye-i Karabınar [Kornofolia]
Menzil-i karye-i Vukûf [Vakf-ı Sandal, Ukuf, Lykofi, Lykofos/Likofos]
Karye-i Yelkenci [Lyra/Lira]
Karye-i Koyuneri [Koyunyeri, Provatonas]

39Kala-i atîk Ferecik [Ferrai/Feres] (8/33)
Cümlesi yedi mahalledir. Müslim mahallâtları şehrin güzîde yerindedir. Kefere mahalleleri kenârdadır.

• • 62 “Dükelisi yedi aded mihrâbdır” “Süleman Beşe ibn Orhân câmii kenîseden veliyy olunmuş” (8/33). Söz (...)

  Süleymân Beşe ibn Orhân câmi’i62

• • 63 Lowry’ye göre (s. 25-28) günümüzdeki Agios Nikolaos Kilisesi.

  Sultân Mûsâ Çelebi ibn Yıldırım Bâyezîd Hân câmi’i63

• İbrâhîm Ağa câmi’i

• Şeyh Sinân mescidi

• Sadreddîn mescidi [Sadrüddin mescidi]

• Bâzâryeri mescidi

• İki aded medrese-i âlimân

• Beş aded mekteb-i sıbyân

• İki aded tekyegâh-ı dervîşân

• • 64 “Cümleden çârşû içinde Ekmekçizâde Ahmed Paşahânı gâyet mükellef [...] ma’mûr hândır” (8/34).

  Beş aded hân64 (8/34)

• Ekmekçizâde Ahmed Paşa hammâmı

• 65 Evliyâ Feres’ten Güvercinlik (Avas) üzerinden yaklaşık 80 km kuzeybatidaki Şabcılar’a (Sapes) gitti (...)

40Kal’a-i harâbâbâd Kara Güvercinlik [Derbenti, Abas/Avas]65
Menzil-i karye-i Karakayalı

41Kasaba-i Şabcılar [Şaphane, Sabcı, Sapes]

• Bir cami

• İki hân

42Ferecik
Karye-i Şahinli [Şahinler, Anthia]

• 66 Günümüzde Işıklar tekkesi olarak bilinen tekke antik Traianoupolis’in Akropol tepesi üzerine kurulm (...)

43Menzili tekye-i âsitâne-i Nefes Sultân [Bektaşi tekkesi]66 (8/34) at

• İmâret, Ekmekçizâde Ahmed Paşa hayrâtı (8/35)

• 67 İ.Ö.7. yüzyılda Sakızlıların kurduğu, şaraplarıyla ünlü antik kent. MacKay (s. 270), Evliyâ’nın güz (...)

44Der-beyân-ı yenâbî’-i germâb [Traianoupolis, Ilıca, Litsa, Loutros]
Koru-yı pâdişâhî
Kal’a-i atîk Marile [Maronia]67

• 68 1591’de Makri’den geçen Lorenzo Bernardo bir tekke ve bir kervansaraydan söz eder, Yerasimos 1991, (...)

45Mekri [Megri, Makri]68 (8/35)

• Kale

• Yıldırım Hân câmi’i (8/36)

46Mekri şehri
Elli hâne Müselmânları var ve yüz elli hânesi kefere-i menhûs hâneleridir. g

• Bir câmi’i

• Bir mahalle mescidi

• Bir tekye mescidi

• Bir medrese

• Bir mekteb

• Beş aded hân

• Bir hammâm

47Karanlık Dere
Menzil-i karye-i Mûsâ Çelebi [Musa köy, Musakion, Komaros]
Karye-i Köpekler [Köpekkōy, Mesti]

48Gümülcine [Komotini] (8/37) d

• Kale

• Kale içinde mihmânsarây [misafirhâne]

49Varoş-ı şehr-i Gümülcine (8/38)

50Cümle on altı aded mahallâtdır.

• • 69 “Cümle on altı aded mihrâbdır, ammâ cümleden ma’mûr ve müzeyyen ve ma’bedgâh-ı kadîm çârşû içinde E (...)

  Eski câmi’i çârşû içinde69

• • 70 “Rûmeli vilâyetinde eyle musanna’ hurdegîr imâret yokdur” (8/38). Değiçik dönemlerde onarılan cami (...)

  Yeni câmi’i70

• Yeni mahalle câmi’i

• Çulha câmi’i

• Hacı Bevvâbîn câmi’i

• Cebehâne mescidi

• Gâzî Evrenos mescidi

• Tekye mescidi

• Beş aded dâru’t-tedrîs-i muhaddisân

• Yedi yerde mekteb-i sıbyân

• Gâzî Evrenos tekyesi

• • 71 Onarılan imâret, Kilise Eşyaları Müzesi’ne dönüştürüldü, Ottoman Architecture 2008, s. 324, Lowry 2 (...)

  Gâzî Evrenos imâreti71

• Eski hammâm, Gâzî Evrenos’undur

• Yeni hammâm, Yeni câmi’i sâhibi Ahmed Efendi’nindir

• • 72 Lorenzo Bernardo (1591) üç kervansaraydan söz eder, Yerasimos 1991, s. 408.

  On yedi aded hân72 (8/39)

• 73 Evliyâ, Gümülcine’den ayrılacağı sırada yeniden firar eden bir köle bahanesiyle “kâh şarka ve kâh g (...)

51Kal’a-i Buri [Antik Anastasioupolis]73 (8/42)
Kal’a-i Kavala [Kavala]
Kasaba-i Vaşlak [Vasilaki]

52Kasaba-i Orfan [Orfanio]

• Bir câmi’i

• Mesâcidler

• Ηammâmlar

• Ηânlar ve mihmânsarâyları

• Medrese

• Tekyegâhlar

• Mekteb-i sıbyânlar

53Kasaba-i Küçük Beşik [Mikra Mpesikia, Mikra Volvi] (8/43)

• Câmi’i

• Mescidler

• Medrese

• Mekteb

• Ηânlar

54Kasaba-i Büyük Beşik [Megala Mpesikia, Megali Volvi]

• câmi’i

• Mescid

• Medrese

• Mekteb

• —Tekye-i dervîşan

• Hân

• Kârbânsarây

55Buhayre-i Beşik [Limni Volvi]
Germâb Kasaba-i Beşik [Loutra Volvis]

• 74 “Bu dahi [Yenibâzâr] Sidirkapsi nevâhîsindedir {Ve Sidirkapsi’ye bir konakdan seheldir. Selânik’den (...)

56Kasaba-i Yenibâzâr [Pazarouda, Apollonia]74 (8/43)

• Bir câmi’i, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir mescid, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir dâru’t-tedrîsi âlimân, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir mekteb-i sıbyân, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir tekye-i dervîşân, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir hammâm, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir hân-ı tüccârân, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• Bir imâret-i it’âm, Sokulu Mehmed Paşa vakfı

• 75 Yenibazar’ın güneyinde, gümüş madenleriyle ünlü, günümüzde yok olmuş yerleşim. Evliyâ, Âşık Mehmed’ (...)

57Kasaba-i Sidirkapsi [Sidirokapsa/Sidirokausion]75 (8/44)

• (...) câmi’i

• (...) (...) (...) mesâcidler

• Medrese

• Mektep

• Tekye

• Mükellef hânlar

• İki hammâm

• 76 Aynaroz ziyareti tartışmalıdır. Hayali bir güzergâhın parçası olması dışında böylesi zengin bir man (...)

58Nâhiye-i Aynaroz [Agion Oros]76 (8/45) g

• Aya Ladra kenîsesi [Moni Megistis Lavras]

• Ton Ayveru deyri [Moni Iviron]

• Kutlumuş deyri [Moni Koutloumousiou]

• Pandoradol deyri [Moni Pandokratoros]

• Portariçse deyri

• Iskarapoz deyri [Moni Xeropotamou]

• 77 Krş. Âşık Mehmed, “Bühayre-i Lanza”, s. 268 ve “Germâb-ı Lankaza”, s. 348.

59Kasaba-i Lankada [Langadas] (8/46)
Buhayre-i Lankada [Limni Langada, Limni Agiou Vasiliou, Limni Koroneias]77
Germâbhâ-yı Lankada [Loutra Langadas]

• 78 Kilkis’in güneydoğusunda küçük yerleşim. Bizans kalesinden sadece birkaç diş sur kalıntısı ayaktadı (...)

60Avrethisâr [Gynekokastro]78
Re’âyâsı Rûm, Bulgar ve Sırfdır.

• Kale

61Varoş-i Avrethisâr

• Çârçû içre (...) câmi’i

• Medrese

• Mekteb-i sıbyân

• Tekye-i dervîşan

• Hân-ı tüccârân

• Hammâm

• Kârbân-ı mihmânsarây

• 79 Nea Zihni’nin 20 km. güneyinde, Serres’in doğusunda, Antik Yunan’da Myrkinos, Bizans’da Doxompous a (...)

62Kasaba-i Toksanboz [Doxompos, Myrkinos]79 (8/47)
Re’âyâsı cümle kefereler olduğundan ma’mûr kilisesi ve mahbûbe Rûm ve Bulgar kızları var.

• Câmi’i

• Hân

• Ηammâm

• Ma’mûr kenîse

63Buhayre-i Toksanboz

• 80 “Kiratova’dan Selânik’e azîm iken [...] Doyuran Selânik’ün cânib-i garbîsindedür” (Âşık Mehmed, s. (...)

64Kasaba-i Doyran [Doirani]80

• Gölbaşı karyesinde câmi’i

• Gölbaşı karyesinde mescid ve tekye

• • 81 Cami, mescit, tekke ve imâret “Gâzî İbrâhîm Paşa-yı Makbûl”un hayrâtı olduğunu yazar (8/47).

  Gölbaşı karyesinde imâret81

• 82 Günümüzde Doyran gölünün yarısı Yunanistan’a yarısı Makedonya Cumhuriyeti’ne aittir. Göl tasvirleri (...)
• 83 Doyran, Ayvasil, Orfan, Kavala ve Köse Şaban menzilleri bu hayali güzergâhın son etaplarıdır, seyya (...)
• 84 Metindeki Keçiler menzilini MacKay (s. 279) Kebeciler olarak düzeltir. Ayrıca bkz. Gebeceli, http:/ (...)

65Buhayre-i Toyran [Limni Doiranis]82 g
Menzil-i kenâr-ı buhayre-i Ayvasil [Agios Vasilios] (8/48)
Menzil-i kasaba-i Orfan [Orfanio]
Menzil-i kal’a-i Kavala
Menzil-i kasaba-i Köse Şa’bân (8/49)83
Menzil-i kal’a-i Gümülcine [Komotini]
Menzil-i karye-i Akbınar
Karye-i Eşekcili [Thamna]
Karye-i Sindelli [Sendeli, Dymi/Dimi]
Karye-i Keçiler [Kebeciler, Rizoma]84
Karye-i Çibilli [Cebelli, Tsepelli, Mischos]
Karye-i Ahıryanlı
Karye-i Müselmânlı [Müslim-i Kebir, Büyük Müsellim, Mega Pisto]
Menzil-i Misinehisâr [Antik Mosynoupolis/Mosinupolis]
Karye-i Keztencili
Su sığırlığı köyü [Su siğirı, Susagir, Susurkoi, Sostis]
Karye-i Babalı
Yassı köy [Yassı Ören, İasmos]
Kal’a-i Buri [Antik Anastasioupolis]
Buhayre-i Buri [Buru, Limni Vistonida]

66Karye-i Kızılca [Kılıtza/Kızıltza kioy, Polyssito/Polisito]

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

• Bir hân

67Karasu Yenicesi [Yenice Karasu, Genissaia/Genisea]
Cümle dörd mahalledir.

• Ekmekçizâde Ahmed Paşa câmi’i, çârşû içre (8/50)

• (...) câmi’i

• Mahalle mesâcidleri

• Bir aded medrese

• Üç aded mekteb-i sıbyân

• İki aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâm, Koca Mustafâ Paşa hayrâtı

• Bir aded dâru’z-ziyâfe-i imâret, Koca Mustafâ Paşa hayrâtı

• Sağîr ü kebir on bir aded hân

• Bir kârbânsarây, Etmekçizâde Ahmed Paşa hayrâtı

• 85 MacKay yaptığı km/saat hesabı sonucunda “Eskice’ye [İskeçe] yapılan yan gezinin akla yakın anlatımı (...)

68Evsâf-ı kasaba-i (...) [İskeçe, Xanthi/Ksanthi]85

• Bir câmi’i

• Üç mescid

• Bir hamâm

• Bir medrese

• İki hân

• İki tekye

• 86 Karasu köprüsü başında, Köprülü Fazil Ahmed Paşa’nın kurduğu ve Evliyâ’nın geçtiği tarihte yeni yen (...)

69Menzil-i kasaba-i Ahmedâbâd86

• Bir câmi’i

• İki aded nev-binâ kiremitli hân

70Menzil-i kasaba-i Sarı Şa’bân [Sarı Saban, Chrysoupolis/Hrisupolis]

• câmi’i

• İki hân

• Bir hammâm

• Bir medrese

• Bir tekye

• 87 Kavala yöresinin 1924 öncesi haritası için bkz. http://lithoksou.net/kavalas.html

71Kavala [Kavala]87 (8/50) at

• Kale (8/51)

• Alaca câmi’i, Orta hisârda (8/52)

• Beğ câmi’i, Orta hisârda

• Sûhte câmi’i, Orta hisârda

• Kenîse mescidi

• İç kal’a mescidi

• Bir tekye

72Aşağı kala-i Kavala (8/52)
Cümle beş aded mahalledir.

• • 88 “Sultân Süleymân Hân vüzerâlarından makbûl iken maktûl olan gâzî ve şehîd İbrahim Paşa” (8/52). Evl (...)

  İbrâhîm Paşa câmi’i88

• İbrâhîm Paşa İmâreti

• İbrâhîm Paşa medresesi

• İbrâhîm Paşa mekteb-i sıbyânı

• İbrâhîm Paşa tekyesi

• İbrâhîm Paşa hânı

• İbrâhîm Paşa hammâmı

• İbrâhîm Paşa bezzâzistânı

• İbrâhîm Paşa sebîlhânesi

• Su kemeri

• Kal’a-i Demirkapu

73Kasaba-i Vaşlak [Vasilaki] (8/53)
İki yüz kiremit örtülü bağlı bâğçeli ma’mûr evli şîrîn kasabacıkdır.

• Bir küçük hân

• Bir hammâm

• 89 “Kasaba-i Orfan’ın şarkında ve kal’a-i Kavala’nın garbında olup Orfan’a ve Kavala’ya birer konak ye (...)

74Kasaba-i Praveşte [Pravista, Pravi, Elepheroupolis/Elefterupolis]89
Cümle üç yüz aded bağlı bâğçeli ve kayağân [kayrak] taşı örtülü ma’mûr evlerdir.

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Dörd aded hâncuğaz

• Bir kesîf hammâmcık

• 90 Praveşte (Elefterupolis) – Bereketli (Daton) güzergâhında, Evliyâ’nın sözünü ettiği, “Praveşte kasa (...)

75Kasaba-i Rahova90
Cümle yüz aded hânelerdir.

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Bir hammâm

• İki hân

76Kasaba-i sağîr Bereketli [Mpereketli, Daton] g
Ne kadar hâne olduğu ma’lûmum değildir.

• câmi’i

• Mesâcidler

• Κüçücük hânlar

• Bir hammâm

• 91 “Feylekos Hakîm’in [...] tahtgâhı imiş. [...] Cümle âsâr binaları somâkî mermer imâretlerdir” (8/53 (...)

77Kal’a-i Filibecik [Filippi harabeleri]91 at

• Kale

78Karye-i Poyran [Boriani, Agios Athanasios]

79Kasaba-i Doksad [Doxaato/Doksato] (8/54) g

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Bir hammâm

• İki hân

80Karye-i Çatalca [Choristi/Horisti]
Evsâf-ı kasaba-i (...) (...)

• 92 Drama yöresinin 1924 öncesi haritası için bkz. http://lithoksou.net/dhramas.html

81Kal’a-i Dırama [Drama]92 (8/54) d k

• Kale

• • 93 Agia Sofia Kilisesi’nden camiye çevrilmiş.

  Beğ câmi’i93

82Varoş-ı şehr-i Drama

83Cümle yedi aded mahalledir.

• • 94 “Cümle on iki aded mihrâb[dır]” (8/54).

  Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, Eski câmi’i94

• Monla câmi’i

• Ak Mehemmed Ağa câmi’i

• Büyük tekye câmi’i

• Küçük tekye câmi’i

• Yedi aded mahalle mescidi

• İki medrese-i âlimân

• Üç mekteb-i sıbyân

• İki aded tekye-i dervîşân

• On aded küçük hân

• Bir hammâm

• Dere üstünde köprü

• Sâ’at kulesi

• Eski câmi’ önünde havz [havuz]

• Mesîregâh at

84Karye-i Oyalıgur (8/55)
Karye-i Raçan [Gratsiani, Agiochorion/Agiohori]
Karye-i Aysırat [Alistrati]
Karye-i İsfelinoz [Sfelinos]

• 95 Palaia [Eski] Zihni’deki Osmanlı mimarisi kalıntıları için bkz. Lowry 2008, s. 221-225.

85Zihne [Zihna, Palaia Zichni/Palea Zihni]95 (8/56)

• Kale

86Varoş-ı şehr-i Zihne

87İki aded mahalle-i bülendedir.

• Eski câmi’i, Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i

• Bir aded mahalle mescidi

• Bir medrese

• Bir aded mekteb-i tıflân

• Bir aded tekye-i dervîşân

• Bir küçük hammâm, Eski câmi’i önünde

• İki aded hân-ı tüccârân

88Karye-i Poyra [Porna, Gazoros]
Sarımsaklı köyü [Pendapoli]
Karye-i Topolyani [Chrysos/Hrisos]

• 96 Serres yöresinin 1924 öncesi köy haritası için bkz http://lithoksou.net/seron.html

89Siroz [Serez, Serres]96 (8/56) at d k

• Kale (8/57)

• İç kalede viran kenîse

90Aşağı varoş-ı hisâr-ı Siroz [Orta kale]

• Rum kenîsesi

• Yahûdî kenîsesi

• Ermenî kenîsesi

• Latin kenîsesi

91Varoş-i şehr-i azîm Siroz
Cümle kırk aded mahallât-ı mesâkinât. Amma on mahallesi [...] kal’ada kefere ve Yahûdî mahalleleridir. [...] Ekseriyyâ re’âyâları Rûm, Bulgar ve Çıtak ve Yörük kavmidir.

• • 97 Çandarlı Halil Paşa Camisi. Cami 1937’de yıkılmış. Evliyâ’ya göre Siroz “Cümle toksan bir mihrâbdır (...)

  Eski câmi’i, aşağı çârşû içinde97

• Zeynî Kadi câmi’i

• • 98 Kitabeye göre Mehmed Bey Camisi (Lowry 2008, s. 164 ve Ottoman Architecture 2008, s. 279). Evliyâ k (...)

  Mesîregâh câmi’-i Ahmed Paşa98at

• Makremeli câmi’i (8/58)

• Alaca câmi’i

• • 99 Günümüzde Zincirli Cami adıyla bilinen cami UNESCO’nun koruması altına alındı ve onarıldı (Lowry 20 (...)

  Selçuk Sultân câmi’i99

• Türbe-i Pür-envâr câmi’i

• • 100 Kato Kamenikia mahallesindeki henüz onarılmamış bu 1519 tarihli caminin adi Musrafa Beğ değil Musta (...)

  Koca Mustafâ Paşa câmi’i100

• Kara Ahmed câmi’i

• Kara Hasan câmi’i

• Abdîzâde câmi’i

• Ali Beğ câmi’i

• Ahmed Paşa [Mehmed Bey] medresesi

• Medrese-i Selçuk Sultân

• Ahmed Paşa [Mehmed Bey] mektebi

• Koca Mustafâ Paşa mektebi

• Selçuk Sultân mektebi

• Saçlı Emir Sultân tekyesi [Halveti tekkesi]

• Mustafâ Paşa tekyesi

• Yedi yüz on aded çeşme

• Kaya Balı sebîli

• • 101 “Cümle yetmiş yerde sebîlhâne[dir]” (8/58).

  Selçuk Sultân sebili101

• • 102 Onarılan bedesten Serres Arkeoloji Müzesi’ne ev sahipliği yapıyor (Ottoman Architecture 2008, s. 28 (...)

  Bezzâzistân102 (8/59)

• Eski hammâm, Hayreddîn Paşa’nındır

• Debbâğlar hammâmı

• Ak hammâm

• Alaca hammâm

• Şeyh Efendi hammâmı

• On yedi aded hân-ı hâcegân

• Ahmed Paşa cisri musanna

• Dâru’z-ziyâfe-i fakîrân (1,5 satır boş)

• • 103 “Yahûdî ve Yarmenî ve Latin düyûrları vardır, ammâ cümleden kadîm Rûm kenîsesi tâ Leka kral-ı dâll (...)

  Kenîse-i bitrîkân-ı râhibân103

• 104 Evliyâ 1668 yılı Ramazan Bayramı’nı Siroz Yaylası’nda geçirir: “1078 Ramazânu’l-mübârekinin ıyd-ı ş (...)

9214 Mart 1668 [Ramazan Bayramı] (8/61)104
Yaylağ-ı azîm şehri Siroz

93Kal’a-i Timurhisâr [Demirhisar, Sidirokastro] (8/62) g

• Kale

94Varoş-ı Demirhisâr (8/63)
Cümle bin altı yüz aded tahtânî ve kârgîr [...] kırmızı kiremit ile mestûr hâne-i ma’mûrelerdir.

• (...) câmi’i

• (...) medrese

• (...) mekteb

• 105 Seyyahımız her ne kadar ayrıntılı tasvirini vermiyorsa da Serres’in yaklaşık 25 km kuzeyindeki Timu (...)
• 106 Bu noktadan sonra Evliyâ Orta Makedonya bölgesine girer ve Alasonya’ya (Elassona) kadar sorunsuz bi (...)

95Germâbhâ-yı Demirhisâr
Menzil-i şehr-i Serez/Siroz
Karye-i Dimitriç [Dimitritsi]
Karye-i Başköy [Kephalochori]
Menzil-i karye-i Kabayani
Buhayre-i Yaycılar [Pikrolimni Kilkis]
Menzil-i karye-i Yaycılar [Yatçilar, Ksilokeratia]105
Karye-i Güveze [Güvezne, Giouvesna, Assiros]106
Karye-i Voyvadalı
Karye-i Ekino
Karye-i Linbet [Lembet, Stavroupoli]

• 107 Harita için bkz. http://lithoksou.net/thesalonikis.html

96Şehr-i Selânik âbâdân [Thessaloniki]107 (8/63) at d g k

• Kaleler (8/65) at

97Kelemerye kal’ası [Kalamarya] (8/67)
Varoş-ı iskele
Liman-ı azîm Selânik (8/68)
Şehr-i Selânik-i âbâdân

98Kirk sekiz aded mahalle-i ehl-i îmândır. Ve cümle on altı aded kefere-i fecere mahallatlarıdır (Ermeni ve Rûm ve Freng ve Sırf ve Bulgar ve Latin) ve cümle elli altı Yahûdî mahallâtları vardır. Cümle hâneleri otuz üç bin altmış aded [dir].

• • 108 “Cümle sağîr ü kebîr yüz elli aded mihrâbdır” (8/68).

  Câmi’i Ayasofya Kebîr108 at

• • 109 Ahiropiitos Kilisesi’nden camiye çevrilmiş, günümüzde yeniden kilise.

  Eski câmi’i109 (8/69)

• • 110 Günümüzde Rotonda denen, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kent dokusunun bir parçası olan ve mi (...)

  Temâşâhâ-yı câmi’i Sultân Hortaç110 at

• • 111 1493’te Agios Dimitrios Kilisesi’nden camiye çevrilmiş. Cami 1917 yangınında tamamen yanmış. Selani (...)

  Câmi’i Cezerî Kâsım Paşa [Kasımıyye câmi’i]111 at

• • 112 Ya da İshâk Paşa Camisi. 1484 tarihli cami onarıldı ve sanat galerisi olarak kullanılıyor.

  Alaca İmâret câmi’i112 (8/70)

• Süleyman Paşa câmi’i, kavaflar içinde

• • 113 Caminin gerçek banisi Hamza Bey’in kızı Hafse Hatun’dur (Âşık Mehmed, s. 989 ve Ayverdi 1982, s. 25 (...)

  Hamza Beğ câmi’i113

• Sinân Paşa câmi’i

• Sakiye câmi’i

• İki Lüleli câmi’i

• İki Şerefeli câmi’i

• Akça câmi’i

• Kara Ali Beğ câmi’i

• Topai câmi’i

• Eski Sarây câmi’i

• Seyfullâh câmi’i

• Dâvûd Paşa câmi’i

• Burmalı câmi’i

• Yüz elli aded mahalle mescidi (8/71)

• • 114 Ekmekçizâde Ahmed Paşa hayrâtı.

  Mevlevîhâne-i Celâleddîn-i Rûmî tekyesi, Yenikapu haricinde114at

• • 115 “Cem’ası on altı aded yerde kurşum örtülü imâretleri var” (8/73).

  Mevlevihâne imâreti115

• • 116 “On bir aded hammâm-ı rûşinâ-yı hâss u âmdır” (8/71).

  Küçük hammâm, Yedikule’de116

• Kadı’asker hammâmı, mahkeme kurbunda

• Ayasofya hammâmı

• • 117 Modiano (Çarşısı karşısinda, “Louloudadika” (Çiçekçi dükkânları) olarak bilinen hamam. Hamam onarıl (...)

  Halîl Ağa hammâmı, Çufudlar mahallesi içinde117

• • 118 Yıllarca “Aigli” sineması olarak kullanıldığından bu adla bilinen hamam artık bir kültür merkezidir

  Yeni hammâm118

• Tahtalkal’a ya da Buğluca hammâmı

• Kulle hammâmı

• • 119 1444 tarihli Sultan Murad Hamamı 1997 yılında onarıldı ve tarihi eser olarak ziyarete açıktır.

  Beğ hammâmı119 (8/71) at

• • 120 “Hepsi on altı aded hân-i tüccârân[dır]” (8/72).

  Sulu hân120 (8/72).

• Sultân Bâyezîd-i Velî hân

• • 121 “Altmış dörd aded çeşme-i cân-perverlerdir” (8/72).

  Ekmekçizâde Ahmet Paşa çeşmesi121

• Şeyh Hortaç çeşmesi

• Sultân Bâyezîd-i Velî çeşmesi

• • 122 Evliyâ’nın “Bir bezzâzistândır kim niçe Mısır hâzinesine mâlik hâcegîlerinin altun ve guruş sayması (...)

  Çarsû-yı bezzâzistân122at

• Tahtalkal’a bâzârı

• Mısır çârşûsu

• Yigirmi aded bozahâne

• On yedi aded kahvehâne

• • 123 “Hem hândır hem humhânedir [meyhanedir], bir diyârda böyle mihmânsaray-misâl meyhâneler yokdur” (8/ (...)

  Üç yüz kırk aded meyhâne123

• On altı aded imârât-i dâru’z ziyâfe[t] (8/73)

• Bîmâristân

[Selanik’ten Atina’ya] (8/76-8/124)

• 124 Vardar Yenicesi 1900-1913 yerleşimleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_janicon_1913.html ve h (...)

99Vardar Yenicesi [Yenice-i Vardar, Genitsa, Giannitsa]124 (8/76) at d

• Kale (8/76)

100Şehr-i Yenice
Cümle on yedi aded mahallât[dır]. Ve cümle bin beş yüz kiremit ortülü bağu bâğçeli [...] hânedânlardır.

• • 125 “Cümle on yedi aded câmi’i” (8/77). Evliyâ muhtemelen mescitlerin (on iki) ve camilerin (beş) topla (...)

  İskender Beğ câmi’i, çârşû içinde125 (8/77)

• Badralı câmi’i

• • 126 Gazi Evrenos’un oğlu.

  İsa Beğ câmi’i126

• Receb Çelebi câmi’i

• • 127 Gazi Evrenos’un torunu.

  Ahmed Beğ câmi’i127

• • 128 “Cümle on iki aded mahalle mesâcidleridir” (8/77).

  Evrenos Gâzî mescidi128

• • 129 Molla İlahî olarak da bilinen Kütahya’nın Simav kasabasında doğan Şeyh Abdullah İlahi.

  Şeyh İlâhî mescidi129

• Bir aded medrese-i âlimân

• • 130 Gazi Evrenos’un oğlu. Şehirde, “yedi aded mekteb-i sıbyân-ı ebcedhân-ı püserân” vardı (8/77).

  Yürekli Alî Beğ130 mektebi

• Receb Çelebi mektebi

• İsa Beğ mektebi

• Şeyh İlâhî tekyesi [Nakşibendi]

• Receb Çelebi imâreti

• Şeyh İlâhî medresesi imâreti

• • 131 Onarılan Gazi Evrenos Türbesi için bkz. Ottoman Architecture 2008, s. 291, Evrenosoğulları vakıflar (...)

  Gâzî Evrenos türbesi imâreti131

• Yedi yüz kırk aded çârsı, bâzâr ve bedesten dükkânı

• On adet bezzâzistân

• Gâzî Evrenos Beğ hammâmı

• Ahmed Beğ hammâmı

• Şeyh İlâhî hammâmı at

• Dokuz aded hân

• Bir aded kârbânsarây, Gâzî Evrenos Beğ hayrâtı at

• • 132 “Cümleden çârşû içinde hânlar önünde dörd gözlü çeşme” (8/78).

  Yirmi iki aded âb-ı hayât çeşmesi132

• 133 Evliyâ’nın övdüğü ve “... otuz yılda bir kerre suyundan bir katre kalmayup...” diye anlattığı göl z (...)

101Buhayre-i Vardar Yenicesi [Limni Giannitson]133 (8/78)

• Ziyâret-i Gâzî Evrenos

• • 134 Ali Bey’in lakabı “Yürekli” ya da “Aylı Yürekli” idi (Uzunçarşılı, İA. Evrenos maddesi).

  Ziyâret-i İki Yürekli Ali Beğ134 8/79)

• Ziyâret-i Gâzî İsa Beğ

• Ziyâretgâh-ı Hazret-ı eş-Şeyh İlâhi

• 135 Bkz. yukarıda not 46.

102Karye-i Eskici [Eskiçe, Paleo Paleo, Pontochori]
Karye-i Kadı [Kadı köy, Trifulčevo, Trifylli/Trifili]
Karye-i Hisârbeği [Asar Bey, Droseron]
Karye-i Yegoniçe: bkz. 8/81, Karye-i Yegorniçe
Karye-i Sindelli [Sindel, Sandali]135

• 136 Edessa’nın 1900-1913 dönemi yerleşimleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_edhesas_1913.html ve (...)

103Vodina [Vodena, Edessa]136d g

• • 137 Kalenin banisi “Sırf kralları” değil, Romalılardı.

  Kale137

104Şehir
Cümlesi on iki mahalledir. Tokuzu müselmân ve üçü kefereler mahallesi[dir], ammâ asla Yahûdî yoktur ammâ Rûm keferesi gâyet çokdur. Ve şehir cümle bin altmış aded [...] kırmızı kiremit örtülü evlerdir.

• • 138 Muhtemelen Hünkâr Camisi olarak anıla gelmiş ve bir süre sinema olarak kullanıldıktan sonra 1970’le (...)

  Sultân (...) Hân câmi’i, tarz-ı kadîm’138 (8/80)

• [Kadı] Husrev Efendi câmi’i

• Nûreddîn Efendi câmi’i

• Yenicâmi’i

• Hasan Ağa câmi’i

• Tekye mahallesi câmi’i

• Öteyaka câmi’i

• Yene mahalle câmi’i

• Zafer Ağa câmi’i

• On bir aded mahalle mescidi

• Bir aded medrese-i sûhtevât

• Dört aded mekteb-i necîb ü reşîdân

• İki aded tekye-i dervîşan

• Bir aded hammâm

• On aded sağîr ü kebîr hân-ı müsâfirîn

• Husrev Efendi imâreti

• Yedi aded kenîse

105Karye-i Pokrevenik/Pokravenik [Pikrivenitsa, Amygdalies] (8/81)
Karye-i Kopna [Kopanovo, Kopanos]
Kasaba-i Avusdos [Ağustos, Naoussa/Nausa]
Karye-i Delimano
Karye-i Hoparan [Horopan, Stenimachos]
Karye-i Yegorniçe [Javornica, Giavornitsa, Nea Kouklena, Trilofo]
Karye-i Turkohor [Turkohori, Patris], Patrida
Karye-i Kravata [Krevatas]

• 139 Veria’nın 1913’teki köyleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_verias_1913.html ve harita için: (...)

106Karaferye [Veria]139at g k

• Kale

107Cümle on altı aded müselmân mahallesidir. Ve cümle on beş aded kefere-i Rûm ve Sırf ve Bulgar ve Latin’dir ve cümle İki cemâ’at-i Yahûdîdir.

• • 140 “Cümle on altı aded mihrâb câmi-i selatîn-i selefdir” (8/82).

  Murad Hân Gâzî-i Evvel câmi’i, çârşû içinde140 (8/82)

• Mûsâ Çelebi câmi’i

• • 141 “Bunlar [Murad Han, Musa Çelebi ve Kazancı] kenîselerden amâr olmuş cevâmi’lerdir” (8/82). I. Murad (...)

  Kazancı câmi’i141

• Müftî câmi’i

• • 142 Boyalı Cami diye bilinen cami minaresiz ve harap durumdadır, Marge ve Matskani 2007.

  Mahmud Efendi câmi’i142

• Emîr Çelebi câmi’i

• • 143 Ya da Orta Cami. Bu 15. yüzyıl eseri harap durumdadır, Ottoman Architecture 2008, s. 297.

  Çelebi Sinân Beğ câmi’i143

• Dokuz aded mahalle mescidi

• Üç aded medrese-i âlimân

• On aded mekteb-i sıbyân

• Beş aded hân

• • 144 1935’e kadar faaliyette olan bu görkemli çifte hamam koruma altına alındı, kısmen onarıldı ve halen (...)

  Tuzcu Sinân’ın çifte hammâmı144

• Tabahâne hammâmı

• Hızır Beğ hammâmı

• Çâşnigîr hammâmı

• Çâşnigîr Beğ imâreti

• [Tuzcu] Sinân Beğ imâreti

• • 145 Gazi Evrenos’un torunu.

  Mehemmed Beğ145 imâreti

• Bezzâzistân, Çelebi [Tuzcu] Sinân Beğ vakfıdır

• 146 Bkz. yukarıda not 45.
• 147 Kozani’nin doğusundaki kaza. Bkz. 5/313, not 48.
• 148 5/312’de Evrene olarak geçer.
• 149 “Μâ-tekaddem sene (...) târîhinde [...] cild-i (...) de mufassalan tahrîr olunmuşdur.” Evliyâ’nın t (...)
• 150 “Mâ-tekaddem bunun dahi sitâyiçi sene (...) târîhinde cild-i (...) mizde mufassalan mastûrdur.” Evl (...)
• 151 “Mâ-tekaddem bunun dahi sitâyiçi sene (...) târîhinde cild-i (...) mizde mufassalan mastûrdur.” Ser (...)

108Karye-i Lözviçe [Lozitsa, Kato Louzitsa, Tripotamos] (8/84)
Karye-i Peşker
Karye-i Rûmihat
Karye-i Öziçe
Karye-i İnobası [İnetelova, Agia Anna, Avliana, Avgi]146
Eğribucak kazâsı147
Karye-i Evrenli [Evrenesli, Anatoliko]148
Menzil-i tekye-i Memi Baba Sultân [Bektaşi tekkesi]149
Çehârşenbebâzârı kazası [Sarıgöl]150
Kalâ-i kadîm Serfice [Serfiçe, Servia]151
Kirk Yiğit nâm geçid [Glikovo, Sarandaporo]
Karye-i Çiftlik (8/85)

• 152 Elassona’dan sonra Evliyâ Tesalya bölgesine girer.

109Alasonya [Elassona]152 d

• Kale

• Kale içinde kenîse

110Şehr-i Alasonya
Cümle yedi mahalledir. Nısfı kefere ve nısfı müselmândır. Ve cümle altı yüz elli beş hânedanlar[dır].

• • 153 “On aded mihrâbdır. Dördünde salât-ı Cuma edâ olunup mâ’adâsı mahalle mesâcidleridir” (8/85).

  Muharrem Paşa câmi’i153

• İmâret câmi’i, çârsû içinde [Çârşû câmi’i]

• Tekye câmi’i

• Gazanfer Ağa oğlu câmi’i

• Bir aded medrese-i âlimân

• Bir aded mekteb-i sıbyân-ı püserân

• Bir aded tekye-i dervîşân, Tekye câmi’i derler

• Bir aded imâret, Çârşû câmi’i hareminde

• Bir aded hân-ı azîm, Çârşû câmi’i kurbunda

• Bir aded küçük hammâm, Muharrem Paşa hayrâtı

• Bir cisr-i ra’na, İlimboz [Olymhos, Elassonitis] nehri üzre

111Karye-i Karadere [Ligaria/Lygaria] (8/86)
Karye-i Karacaevren
Karye-i Kavaklar [Kazaklar, Ampelonas]
Karye-i Beğ katarı

112Kasaba-i Tırnovi [Tirnavos]
Cümle üç bin beşyüz aded kefere-i Rûm hâne var. Ancak bir mahalle-i müslimîn var.

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

• Bir mescid

• On bir aded sağîr ü kebîr hân

• On altı aded kenîse (8/87)

113Yenişehr-i azîm [Yenişehir-i Fener, Larisa] at d g k
Cümle dörd bin aded [...] kiremit örtülü ma’mûr evlerdir.

• • 154 “Cümle yetmiş bir aded mihrâbdır. Yigirmi ikisi [...] salât-ı Cum’a edâ olunur” (8/87).

  Hasan Beğ câmi’i, cisir başında154

• Ömer Beğ câmi’i at

• El-Hacı Bayrâm câmi’i

• • 155 Bayrak ya da Bayraklı Cami onarıma muhtaçtır.

  Bayrak câmi’i155

• Azîz Efendi câmi’i (8/88)

• Akçeli câmi’i

• Türbe câmi’i

• Burmalı câmi’i

• Şeyh câmi’i

• Ömer Ağa câmi’i

• Muharrem Paşa câmi’i

• Eski câmi’i

• • 156 “Binada çan sa’ati var. Bir merhale yerden sadâsı istimâ’ olunup Bayrak câmi’i minâresine bayrak çe (...)

  Sâ’at câmi’i156

• Mevlevihâne câmi’i

• Hacı Bekir câmi’i

• Dâru’l-kurrâ câmi’i

• Çömlekçiler câmi’i

• Murâd Ağa câmi’i

• Ahmed Efendi câmi’i

• Çelebi câmi’i

• Fatıma Hâtûn câmi’i

• Süleymân Paşa medresesi

• Üç yerde dâru’l-kurrâ

• Üç yerde dâru’l-hadîs

• Yigirmi iki yerde mekteb-i sıbyân

• On yerde tekye-i dervîşân

• Mevlevihâne, cisir başında nehr-i Köstem’in [Pineios] kenârında

• Mevlevihâne imâreti

• • 157 “Cümle beş aded hammâm [...] Pîrî Paşa hammâmı gâyet müferrih ve dilküşâ hammâmdır” (8/88).

  Pirî Paşa hammâmı, Bayrak câmi’i kurbunda157

• Eski hammâm, çifte hammâm-ı azîmdir

• Kâbil Ağa hammâmı

• • 158 “Dört aded demir kapulu bir bezzâzistân var kim gûyâ [...] sür-i metîndir” (8/88). Bu heybetli 16. (...)

  Bezzâzistân158

• —Yigirmi bir aded hân

• Hasan Beğ Gâzî cisri, nehr-i Kösdem [Pinios] üzre

Yenişehir’den Kesendire ve Koloz câniblerine gitdiğimiz konakları beyân eder159

• 159 Larisa-Tırhala güzergâhı içinde yer alan, seyyahın çok kısa ve bol boşluklarla geçiştirdiği Volos-Ç (...)

114Kasaba-i Ermiye [Almyros/Almiros] (8/90) d

• (...) câmi’i

• (...) aded medrese-i sûhtegân

• (...) mekteb-ı sıbyân

115Liman-ı azîm Yoros ya’nî kal’a-i kadîm Koloz [Volos]

• Kale

116Varoş-ı kal’a-i Koloz
.......... 3 satır boş..............
Kal’a-i Aleksandire, ya’nî Şehr-i atîk Kesendire [Kasandra]
Velesin kazası [Velestino] (8/91)
........ 5 satır boş
Kasaba-i Çatalca [Farsala]
.... 9 satır boş

117Tırhala [Trikala] at d

• Kale at

• Bir câmi’i

• Bir serâmed sâ’at kullesi

118Aşağı Şehr-i Tırhala
Cümle on altı mahalle-i Müslim ve sekiz aded mahalle-i keferedir, ammâ aslâ Yahûdî mahallesi yokdur.

• • 160 “Βinâ eden Koca Μi’mâr Sinân ibn Adbülmennân Ağa.” Yunanistan’da ayakta kalan tek Mimar Sinân eseri (...)

  Osmân Şâh câmi’i160 (8/92) at

• Mustafâ Paşa câmi’i (8/93)

• Gâzî Durhân Beğ câmi’i

• Lala Paşa câmi’i

• Akça câmi’i

• Alaca câmi’i, İskender Beğ hayrâtıdır.

• [Gâzî] Ömer Beğ câmi’i

• • 161 Evliyâ’ya gore Tirhala’da yirmi üç cami, sekiz mescit ve sekiz tekke vardı (8/92 ve 8/93). Krş. Ayv (...)

  Alî Çavuş mescidi161

• Zâviye-i Ca’fer Efendi

• • 162 “Cümleden Osmân Şâh medresesi”(8/93).

  Altı aded medrese-i tâlibân-ı âlimândır162

• Tekye-i Ca’fer Efendi

• • 163 “Cümle sekiz aded hânkâh-ı dervîşan”(8/93).

  Zâviye-i Alî Çavuş163

• Sekiz aded mekteb-i sıbyân-ı püserân

• • 164 “Cümle on üç hammâmdır” (8/93).

  Osmân Şâh hammâmı, çiftedir164

• [Gâzî] Durhân Beğ hammâmı

• Ömer Beğ hammâmı

• Beş aded hân

• • 165 “Evvelâ Osmân Şâh imâreti ve Gâzî Durhân Beğ, (...) (...)” (8/93).

  Üç aded imâret165

• • 166 “Ve cümle beş aded yerde cüsûr-i mermer-i nâsı vardır” (8/93).

  Lala Paşa cisri, on beş hurde gözlü cisr166

• Osmân Şâh cisri, Sekiz göz nâmıyla ma’rûf

• Bin bir aded çeşme-i aynı’l hayât

• 167 Tartışmalı bir ziyaret daha. Evliyâ güneye inerken, Tırhala’nın kuzeyindeki Kalambaka’ya sırf manas (...)

119Kal’a-i bâlâ cebel-i Kalabakkaya [Kalampaka/Kalabaka]167 (8/94) at
Karye-i Kalabağ [Kalampaka] (8/95)
Manastır-ı Kalabak [Meteora] (8/96) at

120Kal’a-i Fener-âbâdân [Fanari]

• Kale

• Mehemmed Hân câmi’i

121Aşağı varoş (8/97)
Beş aded mahalle ve beş aded mihrâbdır.

• Hamza Beğ câmi’i

• Evliyâ Hâtûn câmi’i

• İki aded küçük hân

• Bir küçücük hammâmcık

• Bir aded medresecik

• Bir aded mekteb

• Bir aded tekye

122Karye-i Loksad [Loxada]

123Kasaba-i Kardiçse [Karditsa] d k
Cümle dokuz mihrâbdır ve cümle dokuz mahalledir.

• Kâsım Çavuş câmi’i, çârşû içinde

• Sekiz aded mahalle mesâcidleri

• Bir aded medrese

• Bir aded mekteb-i sıbyân

• Bir aded tekye-i dervîşân

• Üç aded hân-ı tüccâran

• Bir küçük hammâm

124Kasaba-i Maşkolor Panayırı [Mascholouri/Masholuri]

125Kasaba-i Cum’a (8/99)
Yedi aded mahalle ve kamusu yedi mihrâblı küçük kasabacıkdır.

• Ömer Beğ câmi’i

• Ali Çavuş câmi’i

• Beş aded mahalle buk’aları

• Bir aded medrese-i âlimân

• Bir hammâm

• İki aded mekteb-i sıbyân

• Üç aded hânkâh-ı dervîşân [tekke]

• İki aded hân-ı tüccârân

126Kal’a-i Dimoko [Domokos] g
Cümle kâfirî ve müselmânları ancak yüz kadar kiremit örtülü evlerdir.

• Kale

• Bir cami

• İki hân

127İzdin [Zituni, Zeitun, Lamia] d g k

• • 168 “Bânîsi Leka kızı Zidin binâsıdır.” Yunan efsanelerinde de kent bir kız tarafından, Poseidon’un kız (...)

  Kale168

• Bir camii, aşağı kal’ada, tarz-ı kadîmdir

128Aşağı şehr-i İzdin (8/100)
Cümle on üç aded mahalle-i müslimîndir [...] Ve cümle sekiz aded mahallât-ı keferâtdir ammâ Yahûdî ve Freng yokdur. Lâkin Rûm ve Bulgar ve Ermeni ve Latin kefereleri çokdur.

• • 169 “Cümle altı aded mihrâbdır. Dördünde salât-ı Cum’a edâ olunur” (8/100).

  Hasan Beğ câmi’i’169

• Ebü’l-feth Sultân Mehemmed câmi’i [Fatih Câmii]

• İmâret câmi’i

• Üç mahalle mescidi

• Üç aded medrese

• Altı aded mekteb-i tiflân

• İki aded hân

• Bir aded hammâm, Mehemmed Paşa hayrâtı

• Bir aded imâret

• • 170 “İzdin sahrâsında merhûme Kösem Valide Sultan’ın yedi göz ibret-nümâ cisri” (8/101).

  Ve beş yerde taş cisr-i ibret-eserler170

129Kasaba-i Badracık [Patracık, Nea Patra, Ypati/İpati] (8/101)
Cümlesi sekiz yüz aded [...] bağlı ve bâğçeli [...] hâne-i zîbâlardır.

• Çârşû içinde (...) câmi’i

• (...) câmi’i

• Mahallât mesâcidleri

• Bir medrese

• Bir mekteb

• Bir tekye

• Bir hammâm

• Bir hân

130Beyân-ı germâb-ı nâf-i İzdin [Thermopyles/Thermopiles]

131Kal’a-i Mudunuç [Mudoniç, Mendenitsa]

• • 171 Boudonitsa olarak da bilinen 13. yüzyıl Haçlı kalesi.

  Kale171

• Bir küçük câmi’i

132Şehr-i Mudunuç
Yüz aded müselmân evleri ve yüz elli kadar kefere evleri vardır.

• Bir köhne câmi’i

• Bir hân

• Bir hammâm

• Âsitâne-i Veliyγullâh [Bektaşi tekkesi] (8/103) at

• Matbah-ı imâret-i dâru’z-ziyâfe [tekke imâreti] (8/104)

• 172 Esedli, yani Aslanlı. İ. Ö. 338’de Makedonya Kralı II. Filip’in Thebaililere karşı kazandığı zaferi (...)

133Kasaba-i Esedli ya’nî Esedâbâd [Chaeronea, Cheronia]172
Cümle yüz aded kiremit örtülü ma’mûr kasabacıkdır.

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Bir medrese

• Bir mekteb

• Bir tekye

• İki hân

134Livadiye [Livadia] d g k

• • 173 Kale Katalanlar tarafından 1300’lerde yaptırıldı, 1458’de Osmanlılarca fethedildi.

  Kale173at

• Bir câmi’i

135Şehr-i Livad[i]ye (8/105)
Cümle yedi aded müselmân mahallesidir.[...] Ve altı adet mahalle-ikeferedir. Ekseriyyâ Rum ve Latin ve Ermenî keferelerdir.

• • 174 “Cümle yedi aded mihrâb-ı müslimîndir” (8/105).

  Gâzî Ömer Beğ câmi’i, çârşû içinde, tarz-ı kadîm174

• Bali Beğ câmi’i

• Tabahâne câmi’i, Süleymâniyye câmi’i derler

• Mustafâ Voyvoda câmi’i

• Muslihiddîn Efendi câmi’i

• Üç aded mahalle mezkitleri

• Üç aded medrese-i sûhtegân

• Üç aded mekteb-i dâru’t-ta’lîm-i gilmân

• Üç aded tekye-i erbâb-ı tarîk-i zâhidân

• Bir aded vekâle-i bâzergân, Tabahâne dibinde

• Bir aded küçük hammâm

• Üç aded yerde cisr-i memer-i nâs

• Mükellef kahvehâneler (8/106)

• 175 Yunanca “Thiva’ya” anlamındaki eis tin Thiva’dan. Evliyâ’nın etimolojik açıklaması ise şöyle: “Ömer (...)

136İstife [Thiva]175g

• Kale

137Şehir
Cümle altı aded müselmân mahallesi. Ve on yedi aded Rûm [...] Ve bir aded Yahûdî mahallesidir.

• • 176 “Cümle altı aded mihrâbdır. Üçü salât-ı Cum’a edâ olunur âzînelerdir” (8/106).

  Ya’kûb Beğ câmi’i176

• Kâsım Beğ câmi’i

• Dervîş Yazıcı câmi’i

• Ahmed Paşa câmi’i, Ağribozlu Köse Alî Paşa karındaşı, çârşû içinde

• Altı aded mahalle mescidi

• Dörd aded medrese-i âlimân

• Sarıkabak mektebi

• Üç aded hânkâh

• • 177 “Hammâm ve kurbundaki hân vâlide Sultân hayrâtıdır kim İzdin [Lamia] hâssı mâlıyla binâ olunmuştur, (...)

  Bir aded hammâm177 (8/107)

• İki aded hân

• Su kemerleri

• 178 Eğriboz, Rumeli Eyaleti’nin üçüncü büyük sancağıydı. Egripos boğazıyla anakaradan ayrılan Eğriboz ( (...)

138Ağriboz [Eğriboz, Evia]178 at g k

139— Kale (8/108) at

140Bu kal’a-i Ağriboz içinde cümlesi on bir aded müselmâm mahallesidir. [...] Ve yukaru kapu semtinde beş aded kefere-i Rûm mahallesi ve bir aded Yahûdî mahallesi vardır (8/109).

• Otuz ocaklı bir hân-ı mu’azzam

• • 179 “Mukaddemâ kefere asrında bir deyr-i azîm âyîn-i Mesîhhâne imiş” (8/109). Muhtemelen Agia Paraskevi (...)

  Ebü’l-feth Sultân Mehemmed câmi’i179 (8/109)

• Dâvûd Beğ câmi’i

• • 180 Chalkida’da ayakta kalan tek cami. Çesitli dönemlerde onarılmıştır, Ottoman Architecture 2008, s. 8 (...)

  Emirzâde câmi’i180

• Filzâde câmi’i

• Karlızâde câmi’i

• Osmân Ağa mescidi

• Turhân Beğ mescidi

• Hasan Beğ mescidi

• Κüçük İlyâs mescidi

• Mûsâ Ağa mescidi

• Beş aded küçük kefere kenîseleri

• Bir aded sinago [sinagog] nâm kenîse

• Alî Paşa mektebi

• • 181 Bektaşi tekkesi, Ayverdi 1982, s. 181.

  Tekye181

• Bir küçük {Sultan} hammâmı

141Varoş-ı Ağriboz
İki bin aded kiremitli [...] ve gül-i gülistânlı sarây-i müzeyyenelerdir.

• Mustafâ Beğ câmi’i

• Koca Memi Paşa câmi’i

• • 182 “Cümleden Habîb Çelebi mescidi” (8/110).

  Tokuz aded mahalle mesâcidleri182 (8/110)

• İki aded medrese-i tâlibân

• • 183 “Cümleden Memi Paşa ve Kapudan Alî Paşa mektebi” (8/110).

  Beş aded mekteb-i sıbyân183

• Dörd aded tekye-i dervîşân

• Eski hammâm, Dâvûd Beğ hayrâtı

• Yeni hammâm, Mustafâ Beğ hayrâtı

• İki aded hân-ı tüccârân

• 184 “İki Ağriboz kal’ası kadar var” dediği harap kale muhtemelen Armena (Venediklilerin Larmena) kalesi (...)

142Limaneyn-i azîm Ağriboz (8/111) at
Karye-i Filaboz [Filya, Fylla/Filla]
Kal’a-i Fila
Kal’a-i harâb (...)184
Karye-i Padra [Marmari]

• 185 Kızılhisar/Karistos Eğriboz’un (Evia) güney ucundaki limanıdır. Evliyâ muhtemelen ada ile ana karay (...)

143Kızılhisâr [Castello Rosso, Kokkinokastro, Karystos/Karistos]185 k

• Kale

144Varoş-ı Kızılhisâr

• Câmi’i

• Bir medrese

• Bir mekteb-i sıbyân

• Bir tekye

• Bir hân-ı tüccârân

• Bir hammâm

145Menzil-i karye-i Yopnoz (8/112)
Kal’a-i Ağriboz
Karye-i Iskımnoz [Sykamino]

146Menzil-i karye-i Ropoz [Oropos]

• Bir kenîse

147Karye-i Mahonya

• 186 Kifisia günümüzde üst gelir grubunun yaşadığı Atina’nın kuzey semtlerinden biridir.

148Menzil-i kasaba-i Kifse [Kifisia]186 (8/113) g
Üç yüz aded [...] hâne-i müzeyenli kasabadır kim nısfı müselmân ve nısfı kefere re’âyâlıdır.

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Bir medrese-i sûhtevât

• Bir mekteb

• Bir tekye

• Bir hammâm

• Bir mükellef hân

• Her dağ başında birer dâne küçük kilise

• 187 “Bu şehri gelüp görmeyen seyyâh-ı âlem cihan-bînim demesin” (8/117).

149Şehr-i azîmi atîk [...] Atina187at d g k

• Kale [Akropolis] (8/114) at

• • 188 Evliyâ’nın sitayişle anlattığı, “Dünyadaki bütün camileri gördük, ancak bunun benzerini görmedik” ( (...)

  Kal’a içre bir câmi’i188at

• Bir mescid (8/117)

• • 189 1616 tarihli tekke Akropolis tepesinin batı yamacındaydı, Mpirēs 1959, s. 43.

  Hüseyi Efendi tekyesi [Halveti tekkesi]189

150Varoş-i Atina
Müslim ve gayri Müslim cümle yedi bin aded [...] kâgîr binâ metin evlerdir. [...] Ve cümle üç mahalle-i müselmândır. Ve cümle üç aded câmi’lerdir [...] mezkûr iç kal’a câmi’iyle dörd mihrâbdır.

• • 190 Mpirēs, Evliya’nın adını belirtmediği caminin, Ula Bey Camisi olduğunu ve Κüçük Cami diye anıldığın (...)

  (...) Beğ câmi’i190

• • 191 Sütunlu Cami olarak bilinen yapı Plaka semtinde, Adrianou ile Flesa sokaklarının kesiştiği yerdeydi (...)

  Hacı Ali câmi’i191

• • 192 Son bulgulara göre, Plaka semtindeki hâlâ ayakta duran minaresiz Fethiye Camisi’nin yerinde olan es (...)

  Eski câmi’i192

• Yedi aded mahalle mesâcidleri

• Bir aded medrese-i âlimân

• Üç aded mekteb-i sıbyân

• İki aded tekye-i dervîşân

• • 193 Ula Bey ya da Staropazaro (zahire pazarı) Hamamı, Ula Bey Camisi’yle aynı kaderi paylaşmiş, Mpirēs (...)

  Beğ hammâmı193

• • 194 1890’da yıktırıldı.

  Hacı Ali hammâmı194

• • 195 Atina’da, Plaka semtinde, günümüze kadar gelebilmiş tek hamam, yakın dönemde onarıldı.

  Âbid Efendi hammâmı195

• İki aded hân-ı tüccârân

• Üç yüz aded sağrı ü kebîr kenîse (8/118)

• • 196 Evliyâ eski İslam geleneğine uyarak tüm antik kent ve bina kalıntılarını Hazreti Süleyman’a (ve bin (...)

  Sarây-ı Belkis [Olymposlu Zeus Tapınağı]196

• Iskala kapusu sarayı [Hadrianus Kitaplığı]

• Uzun kenîse [Hephaestus Tapınağı/Theseion]

• • 197 Seyyahımız, “Eski câmi’i kurbunda” dediğine göre Fethiye Camisi’nin çaprazindaki Rüzgârlar Kulesi/A (...)

  Binâ-yı temâşâgâh-ı acâ’ibât197

151Ejder limanı [Porto Leone, Pire limanı, Pireas] (8/119) at

• Hân-ı azîm

152Kûh-i Mecnûn, Deli Dağ [Ymittos] (8/120) at g

• • 198 Atina’nın doğusunda, Ymittos Daği eteklerinde 11. yüzyıl ikinci yarısına ait manastır, Türkçe adını (...)

  Manastır-ı acâ’ibât Koçbaşı [Moni Kessarianis]198 g

• Bin bir aded sağîr ü kebîr kenîseler ve manastırlar

• 199 Atina’nın kuzeydoğusu, günümüzde Chalandri semtinin bulunduğu bölge.
• 200 Atina’nın 30 km güneydeki Porto Rafti’ye vardıktan sonra tekneyle kuzeye doğru yönelir.

153Deyr-ı râhibân-ı Mendel [Moni Pendelis] (8/121)
Sâfî mermeristân bir kûh-ı azîm [Pendeli mermer ocağı]
Menzil-i Mesoya, Hâlâ kazası [Mesogia, Chalandri/Halandri]199
Derzî [Terzi] limanı [Porto Rafti/Limani Markopoulou]200
Bibercik adası [Makronisos]

154Karye-i Temâşâlık [Sounion]

• Belkîs Ana’nın tahtgâhı [Poseidon Tapınağı] (8/122)

• 201 Atina’nın güneydoğusundaki bu liman yok olmuştur. Paleo Faliro bugün 1960’li-1970’li yıllarda İstan (...)

155Memleha-i [tuzla] azîm [Anavyssos]
Eski liman, Porto Veko [Porto Vekio/Vecchio, Paleo Faliro]201

• 202 Doğrusu Yunanca Kuluris’ten bozma Kulur’dur. Günümüzde Salamina.

156Cezîre-i Külür202 [Koulouri, Salamina]

• San Nikola kenîsesi

157Menzil-i Şehr-i azîm Atina
Ejder limanı, Porto Liyo [Porto Leone, Pireas] (8/124)

• 203 Girit için “çul, garâr, torba, pembe tahsîliyçün” Ali Bali Kaptan’ın fırkatasıyla altı adayı dolaşt (...)

158Cezîre-i hisâri Egene [Egina]203

• Bir câmi’i

• Beş aded kenîse

• Viran Burgos kal’acık

159Cezîre-i Κülür

• Harâb kale

• 204 Mpirēs’e göre (s. 69, not 123) Evliyâ Angistri Adası’nı anlatmak üzere boşluk bırakmıştır. Angistri (...)

160Cezîre-i (...) (8/125)204
.... 8 satır boş
Şehr-i azîm Atina, Ejder limanı

Atina’dan Mora vilâyetine gitdiğimiz menâzilleri beyân eder (8/125 –8/170)

161Karye-i Haşa [Hasia, Fili/Fyli] (8/125)
Hudûd-i vilâyet-i Mora, kal’a-i Meğara [Meğara]

• 205 Güzergâhta ufak bir hata var. Atina’dan batıya, Korinthos’a giderken Kunduri yerleşimi Megara’dan ö (...)

162Karye-i Kunduri [Koumintri]205

• İki manastır

163Kal’a-i Gördüs [Korinthos] at d g k

• • 206 Klasik antik çağın, Makedon hanedanlığının, Roma, Bizans, Haçlılar dönemi, Venedik ve Osmanlı izler (...)

  Kale [Akrokorinthos]206 at

• Bir kenîse

• Ebü’l-feth Sultan Mehemmed câmi’i, tarz-ı kadîm[dir] (8/126)

• Beğzâde câmi’i

• Ahmed Paşa câmi’i

• • 207 “Kim sonra kenîseden feth olup câmi’olmuşdur” (8/126).

  Fethiyye câmi’i207

• İki aded mahalle mescidi

• Bir kahvehâne

• İki aded çeşme

164Varoş-ı Gördüs (8/127)

165Beş aded mahalledir. [...] Ve cümle re’âyâsı Urûm ve Arnavud’dur.

• • 208 “Dükelisi beş aded câmi’-i ağabeydân-ı mü’minândır ammâ üçü câmi’i Cum’adır [...] Μâ’adâ mesâcidler (...)

  Mehemmed Çavuş câmi’i, çârşû içinde208

• Zorba (...) câmi’i

• —Tekye câmi’i

• Dörd aded dâru’t-tedrîs-i müessirân

• Yedi aded mekteb-i püserân

• Üç aded tekye-i dervîşân

• • 209 “Biri Zekeriyyâ Efendi’nin hayrâtıdır” (8/127).

  İki aded hân-ı tüccârân209

• Bir hammâm

• 210 “Zekeriyyâ Efendi’nin Voha nâm çiftliği” (8/127).

166Voha [Vocha/Voha]210
Gördüs [Korinthos] (8/128)

Gördüs’den kalkup cezîre-i Mora’yı temâşâ etdiğimiz bildirir (8/128– 8/169)

• 211 “Zekeriyyâ Efendi’nin çiftliğidir” (8/128). Zekeriya Efendi’nin diğer bir çiftiği de Kuçiya’daydı ( (...)

167Karye-i Diminoz [Diminio]211
Menzil-i karye-i Fileroz [Tholero, Thalero]

168Kal’a-i köhne Kalavrata [Kalavryta] (8/129) g

• Kale

• Bir câmi’i

169Varoş-ı Kalavrata
Dörd yüz aded kiremitli [...] âbâdân hânelerdir. Ve hamusu yedi aded mahallelerdir.

• (...) mahallât zâviyesi

• (...) aded mehteb

• (...) aded medrese-i âlimân

• (...) aded tekye-i dervişân

• Kâh işler kâhîce işlemez bir aded hammâm

• İki aded hân

170Kasaba-i Vostiçse [Vostitsa, Egio] g

• Bir aded hâncuğaz

• Bir aded hammâmcık

171Tekye-i Alî Baba [Bektaşi tekkesi] at

172Kal’a-i Mora Kastel’i [Kastelli tou Moria, Kastro tou Rio] at

• • 212 “Ebü’l-feth Sultân Mehemmed Hân [...] binâ-yı âlî etmişdir.” Korint Boğazı’nın iki yakasındaki stra (...)

  Kale212

• Bir câmi’i

• Bir hammâm

173Kal’a-i Balibadira/Ballıbadra [Balya Badra, Palia Patra, Patra] (8/130) d g

• • 213 Antik Akropol üzerine 6. yüzyılda I. İustnianos tarafından yaptırılan kale bugün Bizans, Haçlı, Ven (...)

  Kale213

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, iç kal’ada

• Bir küçük hammâmcık, Bâyezîd-i Velî hammâmı

174Şehr-i Ballıbadra (8/131)
Cümle üç bin (...) yüz aded [...] hânedânlardır. [...] Cümle re’âyâları Urûm keferesi ve Arnavud kefereleridir. [...] Yahûdî dahi çokdur. Freng kalyonları için dîdebânlar Yahûdîlerdir.

• • 214 “Kiliseden velî olunmuş ma’bedgâh-ı kadîmdir” (8/131).

  Εbü’l-feth Sultân Mehemmed Hân-ı Gâzî câmi’i, çârşû başında214

• Peri Kethudâ câmi’i

• Şeyh Efendi câmi’i

• İbrahîm Çavuş câmi’i

• Debbâğhâne câmi’i

• Ula mahallesi mescidi

• Dörd aded medrese-i tâlibân

• Beş aded mekteb-i ebced-hân-ı tıflân

• Dörd aded tekye, Şeyh Efendi tekyesi

• Tabahâne’de Ahmed Efendi hammâmı

• Perî Kethudâ hammâmı

• • 215 “Birinde Freng balyozları ve birinde bâzergânlar sâkin olur” (8/131).

  İki aded hân-ı erbâb-ı tüccârân215

175Liman-ı Ballibarda (8/132)
Karye-i Mustafâ Paşa (8/133)
Karye-i Mertire
Kal’a-i Larinçe [Clarence, Glarentza, Kyllini]

• 216 Ya da Castel Tornese, “Venedik binâsı” değil, 13. yüzyıla ait bir Haçlı kalesidir. Pelopones’in en (...)

176Kal’a-i Holumiç [Chlemoutsi/Hlemuçi]216 (8/134)

• Kale

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, kal’a içre

• 217 Venediklerin elinde olan bu üç adayı Evliyâ muhtemelen karşıdan, Gastouni’den görmüştür.

177Varoş-ı Holumiç
Cezîre ve kala-i İzakilse [Zakynthos] (8/135) at
Cezîre ve kala-i Kefalonya [Kefallonia]
Cezîre-i Küçük Kefalonya [Ithaki]217 (8/136)

178Şehr-i Gaston [Gastouni] (8/137) d g k
Cümle dörd aded mahallât ve iki yüz aded [...] evlerdir. Re’âyâları Rûm kefereleri[dir].

• Eski câmi’i

• Yeni câmi’i

• (...) aded mahalle mesâcidleri

• Bir aded medrese

• İki aded mekteb

• Bir hân

• Bir hammâm

• Şeyh Mehemmed Kâdirî hânkâhı at

• • 218 “Cümle dörd aded mihrâb” ve “Cümle dörd aded tekye-i dervîşân[dır]” (8/137).

  Şeyh (...) tekyesi [Halvetî tekkesi]218

• Halvetî tekkesi imâreti

179Kal’a-i Pazgan [Paleopyrgos Bartholomiou?] (8/138)
Karye-i Beğ çiftliği
Kal’a-i Pondikoz [Pontikokastro Katakolou]
Karye-i (...)

180Kal’a-i Fener, kazâ-yı Fânûs-ı Mora [Fanari (Andritsenas)]
Cümle iki yüz aded hâneli[dir].

• Bir câmi’i

• Bir zâviye

• Bir hammâm

• Bir mekteb

• Bir sûhte medresesi

• Bir tekye

181Karye-i Sıçaka

182Karye-i Ardamiça [Andranitsa, Andritsena]

• —Bir câmi’i

183Karye-i Zursa [Zurça, Zourtsa, Nea Figalia]

• Bir câmi’

• 219 Metinde Matya. Ancak bu bir imla hatası olmalı (8/139). Manya (Mani), Güney Pelopones’te Messinia i (...)

184Zemîn-i Manya219 ya’nî kal’a-i Arkadya [Arkadia, Kyparissia] (8/139) g

• • 220 Mora’daki (Pelopones) çoğu kaleler gibi Bizans, Haçlı, Venedik ve Osmanlı izlerini taşıyan bir kale

  Kale220at

• Sultân Süleymân câmi’i

185Varoş-ı [Arkadya] müzeyyen
Cümle dörd yüz aded [...] kal’a misâl hânedânlardır.

• Bir aded câmi’i

• (...) aded mahalle mesâcidleri

• Bir aded medrese-i sûhtevât

• İki aded ebced-hân-ı tıflân

• Bir aded hânkâh

• Bir aded kâh işler kâh işlemez hammâm

• 221 “Anavarin Kalesiyle dokuz mîldir [...] lisân-ı Freng’de [...] Peradna derler.” Prodano/Proti, Türkç (...)

186Cezîre-i Berak [Barak/Burak Reis Adası, Nisida Proti]221 (8/140)

187Kal’a-i Anavarin-i atîk [Palio Navarino, Paleokastro Pylou] at

• • 222 Navarin Kalesi, Mora kalelerinin çoğu gibi 13. yüzyıla ait bir Haçlı kalesidir. 14. yüzyılda Cenevi (...)

  Kale222

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, aşağı kal’ada

188Limanı azîm A[na]varin [Navarino, Pylos] (8/141)

189Kal’a-i Anavarin-i cedîd [Niokastro, Kastro Pylou] at

• • 223 “Sene 977 tarihînde Sultân Murâd Hân-ı Sâlis asrında be-dest-i Kılıç Ali Paşa binâ etmiş.” Kale 981 (...)

  Kale223

190Aşağı taşra kal’a [Anavarin]
Cümle altı yüz aded [...] hânedân-ı ma’mûrlardır.

• Sultân Murâd Hân-ı Sâlis ibn Selîm Hân câmi’i (8/142)

• Ferhâd Ağa câmi’i

• Bir medrese-i âlimân

• Bir aded mekteb-i sıbyân, Sultân Murâd-ı Sâlis hayrâtı

• Bir aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hân

• Bir aded hammâm, Cığala Paşa’nın

191Liman-ı azîm Avarin [Anavarin]
Taşra varoş [Anavarin] (8/143)
İki yüz aded evlerdir, ammâ ekseriyyâ Rûm keferesi hâneleri olup Ermenî ve Yahûdî yokdur.

• Bir mahalle mescidi

• Bir hân-ı müsâfirîn

192Moton [Modon, Methoni] at g

• • 224 Antik dönem kalıntıları üzerine yükselen bir 13. yüzyıl Venedik kalesi.

  Kale224

• İç hisâr (8/144)

• Sultân Murâd Hân-ı Sâlis câmi’i

193Kal’a-i kebîr

• • 225 “Kenîse imiş” “Cümle yedi aded mihrâb-ı mü’minândır” (8/145).

  Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i225 (8/145)

• Tekye mahallesi mescidi

• Şeyh Efendi mahallesi mescidi

• Ağa mahallesi mescidi

• Uryânî mescidi

• Çârşû mescidi

• Medrese-i Bâyezîd Hân

• Dörd aded dâru’t-ta’lîm-i ebcedhân-ı püserân

• Azîz Efendi tekyesi

• Sultân Bâyezîd imâreti

• Şeyh tekyesi imâreti

• Bir aded hammâm

• 226 Mora’nın ucunda, Modon’un karşısındaki ada. Bkz. 2/79

194Liman-ı vâsi’-i buhayrât
Cezîre-i Sipanca [Sapienza]226
Taşra varoş-i mahallât [Moton] (8/146)
Ekseriyyâ keferelerin menhûs hâneleridir. Aslâ müselmân hâneleri yokdur.

• Elli aded dükkân-ı ehl-i harâbat ya’nî meyhâne

• Vîrân hammâm, kâhce işler

195Karye-i Kokinapoli [Kokkinokampos, Kokkino] (8/147)

196Koron [Koroni] at d g
Cümle altı yüz aded [...] kâfirî binâ ra’nâlardır.

• Kale (8/148)

• • 227 “Zamân-ı kadîmde kenîseden velî olunmuş” (8/149).

  Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, iç hisârda227

197Şehr-i Koron (8/150)
Cümle altı aded mahallât-ı müslimât u kâfîrâtdır. Ve cümle altı yüz binâ-yı âlîler[dir].

• Bir câmi’i

• Üç aded mahalle buk’aları

• Bir aded medrese-i tâlib-i ilmi

• İki aded mekteb-i sıbyân-ı ebced-hân

• İki aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâm

• Bir aded hân-ı kârbân

198Kal’a-i Kastel (8/151)
Karye-i ma’mûr Nisi [Messini]

• 228 Kalamatya, Evliyâ’nın çarpıttığı yer adlarından biri daha. Gerçi “kala matya”nın çevirisi doğrudur, (...)

199Kalamatya [Kalamata]228at g k

• Kale

• Sultân Mehemmed Hân-ı Râbı câmi’i

200Taşra varoş
Cümle sekiz yüz aded bağlı bostânlı müzeyyen varoştur. [...] Halkı Rûmdur, müselmânı gâyet azdır.

• Bir küçük câmi-i, kâr-ı kadîm

• Hânlar

• Ηammâmlar

• Tokuz aded kenîse

201Nişiköy sahrâsı [Messinia]

• 229 Evliyâ en uzun yoldan Kalamata’ya gelip bir sonraki durağı olan Misehor’a (Mizistre/Mystras) 60 km (...)

202Andrusa [Androussa/Andrusa]229 (8/152)

• Kale

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i

203Varoş
Cümle yüz aded hâneleri olup [...] bâğ u bâğçeli ra’nâlardır. Lâkin ekserî Rûm keferesi evleridir.

• • 230 “Henüz kenîseden veil olmuş” (8/152).

  Şeyh (...) Efendi câmi’i230

• Bir medrese-i fakîhân

• Bir aded mekteb-i sıbyân

• Bir aded tekye-i dervîşân, kim cami’ sahibi Aziz Efendi binâsıdır

204Londar yaylağı [Leondari]

205Karitina [Karitena (Gortyna)]

• • 231 1245 yılında Karitena prensi Geoffroy de la Bruyère, tarafından yaptırıdan görkemli kale, 1320’de B (...)

  Kale231

• Bâyezîd Hân mescidi

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, aşağı kal’ada

206Aşağı varoş
Cümle sekiz yüz aded [...] hânelerdir

• • 232 “Cümle dörd aded mihrâbdır” (8/153).

  Mahkeme kurbunda (...) câmi’i232

• Bir medrese-i sûhtegân

• Bir aded mekteb-i sıbyân

• Bir medrese-i sûhtegân

• Bir aded tekye-i dervîşân

• Bir aded vîrân hammâm

• Bir aded virân hân

• Bir göz cisr-i azîm

• • 233 Evliyâ’nın adını vermediği nehir Alpheios’dur. Bu nehir 8/138’de “Rufiya” olarak geçer.

  Altı göz kantara-i musanna’i nehr-i (...) üzre233

207Karye-i Ca’fer Ağa (8/153)

208Londar [Leondari]

• Kale

• • 234 “Kenîseden bozmadır” (8/153).

  Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i234

• Bir medrese

• Bir tekye

• Bir mekteb

• Bir hân

• Bir küçük hammâm

209Lonkanik [Longanikos]

• Kale

210Varoş-i Lonkanik
Cehennem dereceleri-misâl uçurum yerde cümle beş yüz aded binâlı [yerdir]. Cümle beş mahalle[dir].

• Bir aded câmi’i

• On bir aded kenîse (8/154)

211Karye-i Aya Vaş
Karye-i Kokitse [Kotitsa/Kokiça]
Karye-i Agoryan [Agoriani]
Karye-i Alorozi

• 235 Kaleyi 1249’da Achaïa prensi II. Guillaume de Villehardouin (ö. 1278) yaptırır, ancak esaretten kur (...)

212Vilâyet-i Misehor ya’nî kal’a-i Mizistre [Myzithras, Mystras]235 at d g

• Kale at

• Sultân Mehemmed Hân câmi’i, iç hisârda

213İmâret-i aşağı hisar (8/155)

• Fethiyye câmi’i

• Çârsû câmi’i

• Zâl câmi’i

• • 236 “Kal’adan taşra henüz bina oluyor [...] Cümle yedi aded mihrâbdır” (8/155).

  Kurd Çelebi câmi’i236

• Bir aded medrese-i sûhtevât

• İki aded meteb-i ciğer-kûşe-i necîb ü reşîdân

• Bir aded hânkâh-ı pîr-i tarîk-i meczûbân

• Bir aded hammâm

• Bir aded hân-ı erbâb-ı tüccârân

• Bir aded hân-ı kârbânsarây-ı müsâfırân

• • 237 “Cümleden Aya Niko deyri musannadır” (8/155). 17. yüzyıl yapısı Agios Nikolaos, Osmanlı egemenliği (...)

  Yedi aded kenîse-i manastır237

214Varoş-i Misehor
Cümle on aded müselmân mahalâtlarıdır. Ve cümle beş cemâ’at-i Yahûdîlerdir. Ve cümle on bir mahalle-i Rûm kefereleridir.

• Altı aded mihrâbdır

• Dörd aded mescid

• Bir aded medrese-i sûhtegân

• İki aded mekteb-i sıbyân-ı ebcedhân

• İki aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâmcık

• Dört aded hân-ı tüccârân

• Bir aded kârbânsarây, Misistre kadısı Zekeriyyâ Efendi binâ etdi

• 238 Taigetos Dağı (Evliyâ’nın Şehbaz Dağı) yamacında Meryem-i Uruç (Kimisis tis Theotokou) yortusu anıs (...)

215Kal’a-i Aya Niko [Kastro Agiou Nikolaou] (8/156)
Menzil-i manastır-ı Zerbiçse [Moni Zerbitsa]238
Karye-i Goranoz [Gorani]
Karye-i Kurçuvuna [Kourtsouna, Vasiliki (Lakonias)]
Karye-i Yirbiçe
Karye-i Zelina [Melitini]

216Kal’a-i Bardunya [Kastro Bardounias/Vardunia]

• Kale

• Sultân Mehemmed Hân câmi’i

• 239 1254’te I. Jean de Neuilly tarafından yaptıran bu Haçlı kalesi Mani’ye geçişi kontrol eden strateji (...)

217Kal’a-i Pasova-i {hâkâniyye} [Kastro Passava]239

• Kale

• Bir câmi’i

• 240 Evliyâ’nın yörede yaşayan (Çakonlar’ın kılık kiyafetleri ve konuştukları lehçe hakkında verdiği bil (...)

218Karye-i Iskala [Skala] (8/157) Kal’a-i harâb Apirya
Kal’a-i kadîm Çakonya [Geraki]240 d g k
Menzil-i Çeşmebaçı (8/158)

• 241 Bizans ve Venedik dönemi izlerini taşıyan, bugün Mora’nın en güzel Ortaçağ kalelerinden biri.

219Kal’a-i Benefşe [Malvasia, Monemvasia]241
Kale içinde beş yüz aded Havarnak-misâl hâne-i zîbâlardır. Ammâ aslâ kefere hâneleri yoktur.

• Kale at

• • 242 “Kim kenîseden velî olmuştur” (8/159).

  Fethiyye câmi’i, Sultân Süleymân Hân’ındır242 (8/159)

• Dervîş Mehemmed Ağa câmi’i, iç kal’ada

220Varoş-ı kal’a-i Benefşe
Cümle bin altı yüz aded havlısız daracık [...] kal’a-misâl evlerdir.

• İki aded câmi’i (8/160)

• İki aded mesâcid

• Bir medrese

• İki mekteb

221Liman-ı Benefşe

Benefşe’den Anapoli’ye revân olduğumuz konakları beyân eder (8/160-8/169)

222Menzil-i Beğ çiftliği
Menzil-i kal’a-i Mizistre (8/161)
Menzil-i kal’a-i (...)
Kal’a-i harâb (...)

223Kasaba-i Tana [Thana]

• • 243 Adı belli olmayan cami harap da olsa hâlâ ayaktadır.

  Bir câmi’i243

224Şehr-i atîk Tarapoliçse [Tripolitsa, Tripoli] k

• Kale

225Şehr-i Tarapoliçse
Cümle on bir mahallâtdır. Cümle bin aded hânedir.

• Çarşû içinde câmi’i at

• • 244 “Bu câmi’lerden mâ’adâ cümle altı aded mahalle zâviyeleridir” (8/161).

  Ahmed Ağa câmi’i244

• Altı aded mahalle zâviyesi

• İki medrese-i âlimân

• Üç aded mekteb-i püserân

• • 245 “Cümleden Ahmed Ağa câmi’i hareminde Hüseyin Efendi hânkâhı tarîk-i Halvetî.”

  İki aded tekye-i dervîşân245

• Tekye imâreti

• Bir hammâm

• Bir hân-ı tüccârân

• Bir mihmânsarây

• İki aded kahvehâne-i tiryâkî

226Karye-i (...)

227Arhoz [Argos] (8/162)

• • 246 Bânisi “Venedik pirinç pirimleri” değil, antik dönem kalıntıları üzerine 12. yüzyılda inşa edilmiş (...)

  Kale246 at

• Εbü’l-feth câmi’i

228Aşağı Şehr-i Arhoz
Cümle derûn-ı kal’ada ve yukaru varoşda ve aşağı bu varoşda cümle on bir mahalledir.

• • 247 Muhtemelen Konstantinos ve Eleni Kilisesi, Ottoman Architecture 2008, s. 133.

  Çarşû içinde tarz-ı kadîm câmi’i247 (8/163)

• Beşikler kurbunda câmi’i

• On aded mahallât mesâcidleri

• Bir medrese-i âlimân

• İki aded mekteb-i ebcedhân

• İki aded tekyegâh-ı dervîşân

• Bir aded hammâm

• Bir aded hân

• 248 “Zekeriyyâ Efendi’nin bağ-ı İrem-misâl çiftliğidir.” Evliyâ bu çiftliği daha önce de birkaç kez ziy (...)

229Menzil-i karye-i Kuçiya [Koutsio/Koutsi Nemeas]248

230Vilâyet-i Anapoli [Anabolu, Nafplion] at g k

• Kale [Akronauplia] at

• • 249 “Kim kenîseden velî olmuştur” (8/163).

  Fethiyye câmi’i, Süleymân Hân’ındır249

231Varoş-ı azîm (8/164)
Cümle bin altı yüz aded tahtânî ve fevkânî kârgîr binâlı ve serâpâ kiremit örtülü sarây-ı âlîlerdir.

• • 250 Ayverdi’ye göre (s. 243) Sultan Süleymân ya da Fethiye Camisi’dir.

  Çarşû içinde (...) câmi’i250

• • 251 Güzelce Kasım Paşa Camisi olduğu tahmin ediliyor, Ayverdi 1982, s. 243.

  Çarşû içinde (...) câmi’i251

• İki tekye

• İki tekye imâreti

• Kâsım Paşa ceşmesi (8/165)

• Yedi aded kenîse

• 252 “Durkud Paşa çiftliği” (8/167). Seyyahımız çevre köylerdeki bazı çiftlikleri ziyaret etmiş olabilir (...)
• 253 Ya da Agios Dimitrios Manastırı. Didyma köyü yakınlarında sarp kayalara oyulmuş, günümüzde terk edi (...)

232Liman-i azîm Anaboli (8/166)
Kal’a-i Kastel-i dâr-ı hayât [Burç, Mpourtzi]
Karye-i Volimir [Vromolimni]
Karye-i İri [Iria]252 (8/167)
Manastır-ı Avogoz [Moni Augou/Moni Avgu]253
Kal’a-i İrsolis [Orsolis, Ortholithi]
Karye-i Leşa [Lesia?]
Cezîre-i Mesena [Methana]
Karye-i Pasiya [Pasia, Agios Konstantinos]

233Cezîre-i kal’a-i Poroz [Poros]

• Kale

• Azîm manastır

• Beş manastır

234Cezîre-i Ayana [Egina]
Kal’a-i Peyada [Pigadia]
Kal’a-i Monti [Moni Dokos?]
Karye-i Balaban
Cezîre-i Dokoz [Küçük Çamlıca, Dokos]

235Kal’a-i Termiş [Thermissia]

• Kale at

• Süleymân Hân câmi’i

• 254 “Cezîre-i Mora’nın yedi yüz yetmiş mil adasın dolaşup [...] kâmil üç ayda devr edüp niçe yüz aded ç (...)

236Cezîre-i Çamlıca [Ydra/İdra] (8/168)
Kal’a-i kasrı Mora [Kastri, Ermioni] (8/169)
Kav İskala burnu [Cape Skyli, Kavo Skyli/Skylleon]
Manastır-ı Kasro [Moni Agion Anargiron]
Kal’a-i Orsolis [Ortholithi]
Karye-i (...)
Kal’a-i (...)
Harâb kal’a-i (...)
Menzil-i kal’a-i Anabolu [Nafplion]
Kuçiya Çiftliği [Koutsio/Koutsi Nemeas]
Menzil-i kal’a-i Gördüs [Korinthos]254
Menzil-i kal’a-i Anabolu [Nafplion] (8/170)

[Girit Seferi] (8/170-8/253)

• 255 Düzeltilmiş tarih için bkz. yukarıda not 10.

23722 Eylül 1668255
Nafplion’dan hareket
Menzil-i kal’a-i Anabolu
Cezîre-i Somun
Cezîre-i Sulucalar [Spetses]
Cezîre-i Tolom [Tolo]
Cezîre-i Çamlıca [Ydra]
Liman-ı kasro Mora [Kastri, Ermioni]
Cezîre-i Dokoz [Küçük Çamlıca, Dokos]
Liman-ı kal’a-i Termiş [Thermissia]
Liman-ı azîm Eski Benefşe

• 256 Muhtemelen Manya Burnu. “Kefere lisânında Kav Maloya [Cap Malea] derler.” Bkz. 2/82.

238Kaba Burun256 [Cape Malea, Matapas, Akra Tainaro]

• • 257 Lubenau (1588) bu kiliseden söz eder, Yerasimos 1991, s. 388.

  Sanangelo kenîsesi [St. Angelo ya da St. Michel Kilisesi]257

239Cezîre-i Çuka [Çuha, Kythira]
Kapospata Burnu [Cape Spada, Akrotiri Spantha, Spathi] (8/171)
Nazaret limanı [Lazareta]

• 258 “fî Rebî’u’lâhirin 25 gün liman-ı Hanya’ya dâhil olduk” (8/171). Bkz. yukarıda not 10.

2402 Ekim 1668258

241Hanya [Chania] at g k

• Kale (8/172) at

242İmârât-i kal’a-i Hanya (8/173)
Kal’a içinde cümle dört bin aded [...] cümle Frengî ve kâfirî [...] ma’mûr sarâylar[dır].

• • 259 “Bu da deyr-i kadîm idi” (8/173). “Cümleden mukaddem Santa Nikola demekle ma’rûf kilise ki bir ma’b (...)

  Sultân İbrâhîm câmi’i [Hunkâr câmi’i]259

• • 260 “Kenîseden velî olunmuş...” “Ve bundan mâ-adâ Hanya’da iki mu’azzam kilise ki [...] câmi’kılınıp bi (...)

  Fatih-i Hanya Gâzî Yûsuf Paşa câmi’i260

• Koca Mûsâ Paşa câmi’i

• Yeniçeri Ağası câmi’i

• • 261 Günümüzde Yalı Camisi olarak bilinen cami Evliyâ’nın da belirttiği gibi “kiliseden bozma değildir” (...)

  Küçük Hasan Paşa câmi’i, limanın kenarında261

• Yedi aded mahalle zâviyeleri

• Üç aded tekye-i dervîşân

• Yigirmi aded kahvehâne (8/174)

• Altı aded hammâm

243Suda [Souda] g

• Kale

• Liman (8/175)

244Karye-i Çömlek [Tsikalaria]
Kethudâ Beğ Çeşmesi
Kanlı Çeşme
Menzil-i karye-i Eşkiloz [Stylos]

245Apokoron [Eparchia Apokoronou]

• Kale

• Bir câmi’i

• Bir mescid

• Bir hân

• Bir hammâm

• Beş aded kahvehâne

246Acısu [Almyrida]

• Kale

• Bir câmi’i

• Bir mekteb

247Taşra varoşu

• Bir hân

• Beş aded kahvehâne

• Bir küçük hammâmcik

248Retime [Resmo, Rethymno] (8/176) at g

• Kale [Fortetsa] at

• • 262 Katolik St. Nicolo Kilisesi’nin yerinde kurulan Ibrahim Han Camisi minaresiz olarak ayaktadır.

  Sultân İbrahîm Hân câmi’i262

• Bir mescid

249Kal’a-i varoş-ı Retime
Üç bin yedi yüz aded [...] deryâya nâzir kâfırden kalma bina-yı âbâdanlar. Yetmiş yedi adedi saraydır.

• • 263 Büyük Kapı Camisi olarak biliniyor. 1670’lerde inşa edilen, 1878’de minaresi yenilenen cami halen a (...)

  Valide Sultân câmi’i, Tekye kapusunda263 (8/177)

• • 264 “Güzîdesi altı aded câmi’dir [...] Bunlar kiliselerden ma’bedgâh-ı Müslim olmuş ibâdetgâh-ı kadîmel (...)

  Deli Hüseyin Paşa câmi’i264

• Ankebût Ahmed Paşa câmi’i

• Veli Paşa câmi’i

• Tokuz aded zâviye-i mahallât

• İki aded medrese-i âlimân

• Üç aded mekteb-i tıflân-ı püserân

• Tekye Kapusu tekyesi

• Velî Paşa tekyesi [Bektaşi tekkesi]

• İki aded hammâm

• Deli Hüseyin Paşa câmi’i imâreti

• Vâlide câmi’i imâreti

• Veli Paşa câmi’i imâreti

• Üç aded hân-ı tüccârân

• • 265 1626 tarihli, üç aslan başlı Venedik çeşmesi. Evliyâ’nın biraz abartarak “beyâz mermerden [...] her (...)

  Kral çeşmesi, çârşû içinde [Rimonti Çeşmesi]265

• • 266 Zindanla ilgisi olmayan Venedik saat kulesiydi. Çeşitli dönemlerde onarılan kule, 1945’te belediye (...)

  Zindân kullesi üstünde sâ’at266

• Liman-ı cây-ı emân-ı keştîbân

250Karye-i Bostânlı [Perivolia]
Deliklitaş
Kaynarca Han
Deli Hüseyin Paşa çiftliği
Papas çeşmesi
Karye-i Küpler
Cebel-i karye-i Tamas [Daphnides]
Katırcıoğlu Paşa çiftliği (8/178)

• 267 Kandiye kuşatmasında dayanak noktası olarak Deli Hüseyin Paşa’nın “bir top menzili” mesafede yaptır (...)

251Kal’a-i İnâdiyye [Paleokastro]267

• Kale

• Sultan İbrahîm Hân câmi’i

252Varoş-i azim-i İnâdiye

• Yedi aded câmi’i

• Kirk aded mesâcid

• Üç aded medrese

• Beş aded mekteb

• İki aded tekye

• Altı aded küçük hammâm

• Yedi aded hân

• • 268 Deli Hüseyin Paşa hayratıydı.

  —Tekye-i Horasânoğlu [Bektaşi tekkesi]268 (8/179)

• 269 “İşbu sene (...) [1079] târîhinin Cemâziye’l-ewel’inin yigirmi beşinci gün Kandiye yurdunda orduyı (...)

25331 Ekim 1668269
Kandiye’ye varış

254Kal’a-i Kandiye-i bî-amân [Candia, Chandakas, Iraklio] at

• Kale at

• Şehr-i azîm ordu-yı Îslâm-ı Âl-i Osmân (8/180)

• 270 “On sekiz aded cevâmi.” (8/228). Kandiye’nin fethinden sonra kiliseden çevrilen camiler şunlardır: (...)

255Kal’a-i Kandiye [Megalo Kastro] (8/217)
Su kal’ası [Castello a Mare, Koules]
Liman-ı Kandiye
Aded-i kal’a-i bâb-ı Kandiye (8/218)
Cümle Kandiye içinde kırk bir aded mahallât ve papaslıkdır. Yigirmi mahallesi Freng’dir, yigirmi bir mahallesi Rûm kefereleri idi. [...] Mahalle-i Yahûdân bir mahalledir ammâ yedi aded cemâ’atdir. Karâyî Vahûdîleri İsrâ’îlî Yahûdîlerinden ayrı mahalde sâkindirler.
İmâret-i cevâmi’hâ-yi selâtîn-i Âl-i Osmân270 (8/223)

• Sultân Mehemmed Hân-ı Gâzî câmi’i [Hünkâr camisi] at

• Vâlide-i Sultân Mehemmed Hân câmi’i [Vâlide camisi] (8/224)

• Sultân ibrahim Hân câmi’i

• Vezîria’zam Fâzıl Ahmed Paşa câmi’i [Vezir camisi] (8/225) at

• Mahmûd Kethudâ-yı Sadrıa’zam câmi’i [Mahmud Ağa camisi] at

• Yeniçeri Ağası Abdurrahmân Paşa câmi’i [Ağa camisi] at

• Defterdar Ahmed Paşa câmi’i [Defterdar camisi] (8/226)

• Kethudâ ibrahim Paşa câmi’i, büyük liman kapusunun iç yüzünde

• Ankebût Ahmet Paşa câmi’i [Kuşaklı cami]

• Defterdâr-ı sâbık Melek İbrahîm Paşa câmi’i

• Kul kethudâsı Zülfıkâr Ağa câmi’i [Kethüd camisi] at

• Kapudan Kaplan Mustafâ Paşa câmi’i [Kapudan camisi] (8/227)

• 271 “Cümle yetmiş bir aded mahalle mesâcidleri vardır” (8/228).

256Mesâcidhâ-yi kal’a-i Kandiye271 (8/228)

• • 272 Acemzâde Reisül Küttab Hüseyin Efendi ya da Arasta mescidi, Ayverdi 1982, s. 212.

  Acemzâde Reîs (...) Efendi mescidi272

• Karabaş Dede mescidi

• Hindi Ca’fer Baba mescidi

• Alî Baba mescidi

• Receb Ağa mescidi, sadrıa’zamın vekîl-harcı

• Çavuşbaşı zâviyesi

• Topçubaşı zâviyesi

• Yirmibir Mehemmed Ağa bukâsı

• Yerli Yeniçerileri Meydânı mezkiti

• Balta Ağa eynesi

• Gümrük Kapısı mescidi

257Hammâmât-ı râhat-ı cân

• • 273 “Bir kenîse iken [...] on günde [...] bir lâtif hammâm’ı rûşenâ edüp câmi’ine vakf eyleyüp câmi’ine (...)

  Vezîri-a’zam Kethudâsı Mahmûd Ağa hammâmi273

• Bostân hammâmı, karanlık kapı kurbunda

• Rûmeli hammâmı, Panıgrad kapusu yolu üstünde

• Câmcı hammâmı, Hünkâr câmi’i kurbunda

• Yeniçeri hammâmı

• Yerlikulu hammâmı

• Topçular hammâmı

• Çufud mahallesi hammâmı

• • 274 “Bu hammâmlar cümle acele ile binâ olmuş küçücük hammâmlardır” (8/228).

  Ağa hammâmi274

• 275 “Cümle yetmiş yedi aded aynü’l-hâyât ayn-ı hayvânlardır” (8/228).

258Çeşme-sâr-ı âb-ı revân275

• • 276 1628 ılında Francesco Morozini tarafından yaptırılan dört aslanlı şadırvan. Morozini Çeşmesi bugün (...)

  Kral Çeşmesi, Defterdâr Ahmed Paşa câmi’i önünde276

• Vezîria’zam çeşmesi

• Vâlide Sultân çeşmesi

• Yeniçeri Ağası Abdurrahmân Paşa çeşmesi

• Kulkethudâsı Zülfikâr Ağa çeşmesi

• Defterdâr Ahmed Paşa çeşmesi

• Melek İbrâhîm Paşa çeşmesi

• Sultân İbrahîm çeşmesi

• Ankebût Ahmet Paşa aynı

• Kethudâ İbrahîm Paşa çeşmesi, taşra limanda

• Vezîr Kethudâsı Mahmûd Ağa çeşmesi (8/229)

• Re’îsü'l-küttâb Acemzâde Reîs (...) Efendi aynü’l hayâtı

• Kapudan Kaplan Mustafâ Paşa çeşmesi, Su kulesi dibinde

• Abaza Sarı Hüseyin Paşa çeçmesi, Cânrîz kapusu kurbunda

• Peygamber çeşmesi

259Der-ilm-i medâris-i âliman

• Cümle tokuz aded dâru’t-tedrîs-i tâlibândır

260Meteb-i tıflân-ı ebcedhân

• Hünkâr mektebi

• Vâlide Sultân mektebi

• Sadrıa’zam mektebi

• Abdurrahmân Paşa mektebi

• Kulkethudâsı Zülfikâr Ağa mektebi

• Defterdâr mektebi

• Kethudâ İbrahîm Paşa mektebi

• Melek İbrâhîm Paşa mektebi

261Tekyegâh-ı erbâb-ı tarîk-i dervîşân

• Çavuşbaşı Köse İbrahîm Ağa tekyesi [Bektaşi tekkesi]

• Karabaş tekyesi [Kara Baş tekkesi]

• Hindî Baba Ca’fer tekyesi

• Şeyh İbrâhim Gulşenî tekyesi

• Celvetî Alî Efendi tekyesi

• Şeyh Vâhidî hânkâhı, tarîk-i Bayrâmî

• Şeyh Esadüddîn savma’ası, tarîk-i Uşşâkî

• Cebehâne tekyesi, tarîk-i Fenâyî

• Bektaşî Alî Dede tekyesi

• Tekye-i Tîrendâzân ya’nî Ok atıcılar tekyesi, Kuşaklı Manastır kurbunda

• Receb Ağa tekyesi, fukarâ-yı Halvetîlerdir

• Yeniçeri Ağası Abdurrahmân Paşa sarâyında tekye-i Bektaşiyân

• Medîneli Dervîş Sâlih tekyesi [Kâdirî tekkesi]

• 277 “Μâ-tekaddem kefere zamânı milota nâm defterdâr [...] hattıyla cümle bin yedi yüz aded dekâkînler v (...)

262Çârsû-yı bâzâr-ı bezzâzistân277

• Zülfikâr Ağa çârşûsu

• Abdurrahmân Ağa çârşûsu

• Defterdar Ahmed Paşa çârşûsu (8/230)

• Mahmûd Kethudâ çarşusu

• On aded kahvehâne

• Yigirmi aded bozahâne

• On yedi aded hân

263Kenîse-i râhibân

• • 278 “Ammâ kimisi hammâm ve kimisi mahâzin ve kimisi câmi’ ve mesâcid ve medrese oldu” (8/230).

  Sağîr ü kebir yüz yetmiş iki aded278

264Eşkâl-i liman-ı Kandiye (8/231)

[Girit’ten Mora’ya dönüş]279 (8/254-8/258)

• 279 Evliyâ’nın tımar ve zeametlerin tahriri için adada yaptığı üç aylık gezinin güzergâhı (8. cilt, s. (...)
• 280 Bkz. not 10.

26527 Mayıs 1670280
Kandiye [İraklio] Limanından hareket (8/254)
Cezîre-i Istandiye [Nisida Dia]
Cezîre-i Santoronlar [Sandorini] (8/255)

İşbu sene 1081 târîhinde Manya vilâyeti gazâsına gitdiğimiz menâzilleri ve cezîreleri beyân eder

• 281 “Mâh-ı Muharrem’in onuncu çehârşenbe gün[ü]” (8/257).
• 282 “Μâ-tekaddem yetmiş yedide tasvir olunmuştu” Bkz. 8/168.

26630 Mayıs 1670281
Cezîre-i Santoron [Sandorini] (8/257)
Menzil-i cezîre-i Hırıstiyânlar [Nisides Christiana]
Cezîre-i İnyoz [Ios]
Cezîre-i Küçük Değirmenlik [Antimilos]
Büyük Değirmenlik Adası [Milos] k
Cezîre-i Liminoz [Kimolos]
Cezîre-i Şifnoz [Yavuzca, Sifnos] (8/258)
Cezîre-i Serfoz [Koyunluca, Serifos]
Cezîre-i Ermiye [Thermia, Kythnos]
Cezîre-i Kargacık [Kargi, Velopoula]
Cezîre-i Çamlıca [Ydra]282
Cezîre-i Doluca [Suluca? Spetses]
Kal’a-i liman-ı Anapoli [Nafplion]

• 283 “Sene 1081 mâh-ı Muharreminin on ikinci Cum’a gün[ü]” (8/258).

2671 Haziran 1670283

Zekeriyyâ Efendi ile, sürsat zahîresiyçün Gördüs kazâsına gitdiğimiz yolları beyân eder (8/258)

268[Haziran 1670]
Nafplion’dan hareket
Menzil-i karye-i Kuçiya [Koutsio/Koutsi Nemeas]
Aya Yorgi Boğazı [Boğazı tis Nemeas/Nemea Boğazı]
Menzil-i karye-i Kurita (?)
Kal’a-i Koritoz ya’nî hisâr-i Gördüs [Korinthos]
Voha Çiftliği [Vocha]
Çehrez limanı [Limani ton Kehrion, Saronikos kolpos]

Menzil-i kal’a-i Gördüs’den sene (...)284 târîhinde Manya gazâsına gitdiğimiz konakları beyân eder (8/258-8/270)

• 284 Evliyâ bu bölümü farklı zamanlarda yazmiş ya da tamamlamış olmalı. Çünkü Manya’ya gidiş tarihini ba (...)
• 285 “Mah-ı Safertü’l-hayrın ibtidâ günü kalkup...” (8/258).
• 286 “Μâ-tekaddem yetmiş yedide bu dahi vasf olunup...” Bkz. 8/162. Arhoz’dan Partani’ye (Partheni) yani (...)
• 287 İstanbul’da Rum Ortodoksların ibadetine açik tek Bizans dönemi kilisesi olan Panayia Moukhliotisa y (...)
• 288 “Bu dahi yetmiş yedide mufassal memdûhdur.” Bkz. 8/161.

26920 Haziran 1670285
Gördüs’ten hareket (8/258)
Kal’a-i Ayyori ya’nî Aya Yorgi kal’ası [Agios Georgios, Nemea]
Aya Yorgi boğazı [Boğazı tis Nemeas/Nemea Boğazı]
Karye-i Kuçiya [Koutsio/Koutsi Nemeas]
Menzil-i kal’a-i Arhoz [Argos]286
Partani derbendi [Partheni Arkadias]
Karye-i Moholi [Mouhli Arkadias (Agioritika-Steno arası)]287
Kasaba-i Tarapoliçse [Tripolitsa, Tripoli]288

270Menzil-i sahrâ-yı karye-i Ahırlar [Ahouria, Stadion] (8/259)

• Bir câmi’i

• 289 Evliyâ “[Mizistre] mâ-tekaddem yetmiş yedi târîhinde mufassalan meth olunmuştur” (8/154-8/156) dedi (...)

271Sovukçeşme
Menzil-i karye-i Rahova [Arahova, Karyai, Karyes/Karies]
Karye-i Vorilya [Vourlias, Sellasia]
Menzil-i kal’a-i azîm Mizistre [Mystras]289

Misistre’den kalkup Manya içinden Manya gazâsına gitdiğimiz yol üzre olan ibret-nümâları beyân eder (8/260)

• 290 Seyyahın “Vilâyet-i hudûd-i Manya” dediği günümüz Messinia bölgesine tekabül eder. Evliyâ dağlık yö (...)
• 291 Mani’nin evleri gerçekten de “kal’a misâl”dı. Mazgal delikli “kule evler” mimari özellikleriyle bug (...)

272Menzil-i Kârbânsarây (8/260)
Langada Boğazı [Perasma Langada]
Vilâyet-i hudûd-i Manya290
Her biri beşer altışar yüz aded kal’a misâl evli köylerdir.291
Menzil-i karye-i Koçava [Kurçuvuna, Kourtsouna? Vasiliki?]
Karye-i Secova [Sitsova, Alagonia]
Karye-i Zerniça
Karye-i Anastasova [Anastasova Megali, Nedoussa/Nedusa]
Karye-i Durah [Dyrrachion/Dirahion]
Karye-i Avavoz [Akavos, Akovos]
Karye-i Yulanoz
Karye-i Voromoriş [Ano Vromovrysi]
Menzil-i kal’a-i Kalamata (8/261)
Liman-ı Zarnata [Zarnata]

273Karye-i Mandina [Megali Mantinia] (8/262)

• Üç aded manastır

274Karye-i Doloz [Doli]

• 292 Zarnata kalesi, Kalamata’nın 22 km. güneydoğusunda, Kanbosi (Kambos) mevkiindedir. 1669’da Osmanlıl (...)

275Kilid-i kal’a-i Manya ya’nî hisâr-i üstüvâr Zarnata [Zarnata]292

• Kale

• Sa’âdetlü pâdişâh içün câmi’i (8/263)

• Alî Paşa câmi’i

• Zekeriyyâ Efendi mescidi

• • 293 Evliyâ Çelebi’nin hayratıydı. “Ve hakîr üç aded dükkânlar etdirüp tekyeme vakf edüp kal’a dizdârlar (...)

  Hânkâh-ı Halvetî293

• Vâlide Sultân medresesi

• Vâlide Sultân mektebi

• Alî Paşa tekyesi

• Bir hân

• Bir hammâm

276Varoş-ı karye-i Kanbosi [Kambos]

• İki manastır

• Yedi aded kenîse

• Bir hân

277Varoş-ı karye-i Gaçiça [Gaitses] (8/264)

• Bir manastır

278Varoş-ı karye-i Piğa [Stavropigi]
Varoş-ı karye-i Pandalonya
Langada boğazı [Perasma Langada]
Kal’a-i Zarnata [Zarnata]
Mila limanı [Kardamyli]
Lesinova [Liasinova, Prosilion]
Karye-i Leftini [Leuktro]
Cezîre-i Pırastoz [Meropi]
Karye-i Pırastoz [Prastio, Proastio]
Pırastoz Manastırı

• 294 Evliyâ eskiden Kuzey Mani yöresinin merkezi olan bu kale şehirden “iki bin beş yüz aded nâmdâr tüfe (...)

279Karye-i Ardovişta294 [Androubista, Exochori] (8/265)

• Sağîr ü kebîr kırk aded kenîse

• Üç aded manastır

280Karye-i Kastaniya [Kastania]
Karye-i Pılaça [Platsa]
Karye-i Kutufari [Kutifari, Thalames]
Karye-i Lankada [Langada]
Karye-i Nomiçin [Nomitsis]
Karye-i Ayo Varvara [Agia Varvara?]

281Karye-i Mila [Milea, Milia]

• İki manastır

282Karye-i Demirhisâr [Sidirokastro]
Karye-i Kiryopoli [Karioupolis] (8/266)
Karye-i Kırya Nero [Kryoneri]

283Karye-i azîm Vitiloz [Itylo] k

• Manastır-ı azîm

284Liman-ı azîm Vitiloz [Limeni, Neo Itylo]

• 295 “Kelafa limanına kal’a lâzımdır’dediğim mahalle [...] Manya vilâyetinde Kelafa kal’asını bina etmeğ (...)

285Karye-i azîm Kelafa [Kelefa]295 (8/267)

• İki manastır

• 296 “Ve bu Cibova’dan içerisi artık tâ kıble cânine dört konak yer [...] Manya burnunda Kaya Paşa liman (...)
• 297 İç Manya (Mesa Mani), Areopoli’den Manya Burnu’na [Akra Tainaro] kadar olan dağlık bölgenin adıdır.
• 298 Bkz. yukarıda not 239.
• 299 Bkz. yukarıda not 26.
• 300 Evliyâ’nın Mora güzergâhi (s. 125-169) ve özellikle 20 Haziran-15 (?) Ağustos 1670 tarihleri arasın (...)

286Karye-i Kaliya [Karea]
Karye-i Cibova [Çimova, Tsimova, Areopoli]296 g
Vilâyet-i İç Manya [Mesa Mani]297
Karye-i Kaliya [Karea]
Karye-i Cibova [Areopoli]
Karye-i Voha [Vachos/Vahos] g
Kal’a-i Pasova [Kastro Passava]298 (8/268)
Karye-i Kalokitolar [Kastri Kolokithi?] d
Vatiye köyü [Vathia]
Yarakari köyü [Gerakas]
Güllü Kal’ası [Porto Caillo, Porto Kayio kalesi]
Kaya Paşa limanı [Porto Caillo, Porto Kayio limanı]299 (8/269)
Karye-i Kolorya [Kloria]
Menzil-i kal’a-i Zarnata300

Manya’dan Arnavudistân’in sancaklarına ve Âsitâne-i sa’âdet tarafına gitdiğimiz menâzilleri beyân eder (8/270-8/351)

• 301 Evliyâ Mizistre’ye (Mystras) “avustos eyyâmında panayır-ı azimine râst gelüp temâşa etdik” (8/270) (...)
• 302 Bkz. 8/260.

287[15 Ağustos 1670]301
Zarnata’dan hareket (8/270)
Kal’a-i Kalamata
Karye-i Koçova302
Menzil-i kal’a-i Mizistre [Mystras]
Menzil-i kal’a-i Taraboliçse [Tripoliça, Tripoli] (8/271)
Kal’a-i Arhoz [Argos]
Kal’a-i Gördüs [Korinthos]
Menzil-i iskele-i Salona [Salona, Amfissa]

288Kasaba-i Salona [Salona, Amfissa]
Cümle sekiz mahalle.

• Çarşû içinde (...) câmi’i

• Durak Bey medresesi

• Üç mekteb

• İki tekye

• Hân

• Ηammâm

• 303 Evliyâ’nın Kerbeneş (Karpenisi) yolculuğu hakkında verdiği bilgiler inandırıcı değildir. İddia etti (...)

289Kasaba-i Kerbeneş [Karpenisi]303

• Çarşu içinde (...) câmi’i

• (...) câmi’i

• Üç aded mekteb-i tıflân-ı püserân

• İki aded hânkâh-ı dervîşân

• İki aded hammâm

• (...) hân-ı tüccârân

290Karye-i Durak Beğ çiftliği

291Kal’a-i bî-misâl Eynebahtı [İnebahtı, Nafpaktos] at d g k
Cümle bu hisar enderûn u bîrûnunda üç bin aded tahânî ve fevkânî ve kârgîr [...] ekseriya kâfiden kalma hâne-i ma’mûrlardır.

• • 304 Ayrıntılı tasvir ettiği kalenin “Meselâ bu eşkâldedir” deyip küçük bir de krokisini ekler (8/272).

  Kale304 at

• • 305 “Cümle sekiz aded cevâmi’lerdir” (8/272).

  Sultân Bâyezîd-i Velî, Fethiyye câmi’i, eski hisârda305 (8/272)

• • 306 “Durak Paşa ta’mîr etdiğinden Durak Paşa derler. Ammâ Mehemmed Efendi câmi’idir” (8/272).

  Durak Paşa câmi’i306

• Büyükkapı câmi’i

• Küçükkapı câmi’i

• Pigadya câmi’i

• Mehemmed Efendi câmi’i, orta hisârda — Baba Çavuş câmi’i, yukaru hisârda — Bâyezîd-i Velî Hân câmi’i, yukaru hisârda

• Ömer Efendi câmi’i, büyük kapıdan taşra

• Üç aded medrese

• Müftî Mes’ûd Efendi mektebi

• Karabaş Mehemmed Efendi tekyesi [Halveti tekkesi]

• Azîz Mehemmed Efendi tekyesi

• Şeyh Ömer Efendi tekyesi

• • 307 “Cümle altı aded tekyegâh-ı fukâradır” (8/272).

  Şeyh Küçük Mehemmed Efendi tekyesi307

• Parmaksız Hacı mescidi

• • 308 “Cümle on bir aded mahallât mezkitleridir” (8/272).

  Ebus’su’ûd Efendi mescidi308

• Üç aded hammâm

• İki aded hân, aşağı kal’ada

• Kal’a-i azîm misli debbâghâne

• Kırk beş aded çeşme

• 309 Bkz. yukarıda 8/130 ve not 212.

292Kastel-i Rûmeli [Kastelli tis Roumelis, Antirrio]309 (8/274)

• Bâyezîd Hân câmi’i

• Süleymân Hân [Kanuni] mescidi

• Süleymân Hân hammâmı

293Menzil-i kal’a-i İnebahtı [Nafpaktos]
Kakiskala [Kakia Skala] (8/275)
Mariyecik, küçük adacık
Balıklağa
Cezîre-i Bektemur

• 310 Antirrio ile Messolongi arasına sıkıştırılmış ve öldükten sonra keciye dönüşen bir köle öyküsüyle b (...)

294Kasaba-i Zebân [Zapanti, Megali Chora]310 d
Cümle üç yüz aded kiremitli ve toprak ve kerpiç dîvârlı [...] bâğ u bâğçesi bî nihâyet şehirdir.

• • 311 “Cümle dörd aded mihrâbdır” (8/275).

  Çârşû câmi’i311

• Κüçük Çârşû câmi’i

• Musâ Ağa câmi’i

• İki aded mesâcid

• İki aded medrese

• Üç aded mekteb

• Üç aded tekye

• Üç aded tüccâr hânı

• Küçük Çârşû hammâmı

• Büyük Çârşû hammâmı

• 312 Lurva adası, Messolongi lagününün adacıklardan biri olmalı. Messolongi lagününe dökülen nehir Aksu (...)

295Cezîre-i Lurva312 (8/276)

• Harâb kenîse

296Karye-i Miloz
Karye-i Emerke [Amvrakia]
Kal’a-i Voniçse [Vonitsa]

• Kale

• Sultân Bâyezîd câmi’i

297Karye-i Galata [Galatas]

298Kasaba-i Bihor [Mpohori, Evinochori] g
İki yüz aded kiremitli ve bâğ u bâğçeli çîşîn kasabadır.

• Çârçû câmi’i

• Tekye-i (...) [Bektaşi tekkesi] (8/277)

299Kasaba-i ma’mûr Miselonka [Messolongi] g
Cümle üç yüz aded kiremitli müselmân ve kefere evleridir.

• Bir câmi’i

• Bir mekteb

• Bir medrese

• Bir tekye

• Bir hân

• Bir hammâm

300Cezîre-i (...)

301Cezîre-i Anatolkoz [Etoliko] d g
Cümle yüz müselmân evli ve cümle yüz aded kefere evli cümle beş yüz aded evlerdir.

• Bir câmi’i

• Bir hân

• Bir medrese

• Bir mekteb

302Anatolkoz körfezi

303Angili Kasrı [Angelokastro] d g

• Kale

• Sultân Bâyezîd-i Velî câmi’i, orta hisârda

304Varoş-i Angili Kasrı (8/278)
Cümle üç yüz aded kiremitli bağlı ve bostânlı vasi’ evlerdir.

• Bir mescid

• Bir mekteb

• Bir medrese

• İki tekye

• Bir küçük hân

• Bir küçük hammâm

305Kasaba-i Virahor [Vrahori, Agrinio] d k
Cümle üç yüz aded kiremitli kârgîr binâ sarâylardır kim aslâ pespâyeli fukâra evleri yoktur.

• Üç aded câmi’i

• On bir aded mahalle mesâcidi

• İki aded medrese-i tâlibân

• Üç aded mekteb-i sıbyân

• İki aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâm

• Bir müferrih kahvehâne, taş cisir başında

306Menzil-i kasaba-i Zebân [Zapanti, Megali Chora] (8/279)

307Karye-i Kaliva [Kalyvia]

• Bir câmi’i latîf

308Angili gölü [Limni Angelokastrou, Limni Lysimachia/Lisimahia Gölü]
Menzil-i Emerke gölü [Limni Amvrakia]
Menzil-i karye-i (...) [Amfilochia?]
Karye-i İksiri
Karye-i Vasil [Agios Vasilis, Thyrio]
Menzil-i kal’a-i Voliçse [Vonitsa]
Menzil-i tekyegâh-ı Dervîş Hüseyin Ağa [Celveti tekkesi] (8/280)
Varoş-ı Şehîdlik

309Aya Mavra [Agia Mavra, Lefkada] at d g
Kal’a içinde cümle iki yüz aded [...] beşer altışar kat kârgîr kefere asrından kalmış hâne-i ma’mûrlardır.

• Kale at

• • 313 “Cümle beş aded salât-ı cum’a edâ olunur. Hünkâr câmi’i kenîseden bozmadır” (8/281).

  Hünkâr câmi’i313 (8/281)

• Eski câmi’i, çârşû içinde

• İç kal’a câmi’i

• • 314 “Cümle yedi aded zâviyelerdir.”

  Yeni mescid, lonca nâm mahal[de]314

• Bir aded medrese-i tâlibân

• İki aded mekteb-i sıbyân

• Bir aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâm

• Bir aded hâncuğaz

• • 315 Bu çeşme dışında “Derûn-ı hisârda altı aded çeşmesârlardır.”

  Ahmed Ağa çeşmesi315

310Taşra Varoş (Lefkada cezîre tarafı)
Cümle üç yüz aded havlılı ve câ-be-câ bâğçeli cümle vâsi’evlerdir. On aded hâneleri müselmânlardır. Mâ’adâ dâr-ı müşriklerdir.

• Bir câmi’i, tahtadan mebnî

• Bir tekye

• Bir mekteb

• Bir mescid

• İki aded hân

• Dörd aded çeşme (8/282)

• Yedi aded kenîsecik

• Meyhâneler

311Cezîre-i Lefkada [Lefkada]
Cümle yedi yüz aded kiremitli hâne-i ma’mûrlardır, ammâ cümle Rûm keferesi evleridir.

• Yigirmi aded kenîse

312Liman-ı Portofigo [Porto Vlycho/Vliho]

• 316 Osmanlılar tarafından 16. yüzyılda “körfez ağzında bir kumsal burunda” yaptırılan, Preveze limanına (...)

313Kal’a-i Pireveze [Preveza]316 k

• Kale at

• Süleyman Hân câmi’i (8/283)

314Varoş-ı Pireveze
Üç yüz aded hânedânlı bâğ u bâğçeli tahtânî ve fevkânî evleridir.

• Bir câmi’i

• Üç mahalle mescidi

• Bir medrese

• Bir mekteb

• Bir tekye

• Bir hammâm, battâl idi

• Bir hân

• 317 Evliyâ’nın “Bu Şehr-i harâbistânın seyr ü temâşâsında âdem âlem-ı hayretde kalır” dediği antik Niko (...)
• 318 Kale, “Preveze deryâsı kenârında” değil, denizden yaklaşık 15 km içeride, Evliya’nın “nehr-i Revani (...)

315Kal’a-i Pireveze-i atîk-i azîm [Nikopolis]317
Loroz Çiftliği [Louros] (8/284)
Kanra (?) nâm çiftlik
Kal’a-i Roğoz [Kastro Rogon, Vouchetion/Vuhetion]318
Cisr-i Roğoz [Gefira tou Kalogerou] (8/285)
Karye-i Hilkadis

• 319 Günümüzde Arta’nın batısında dış mahalle.

316Karye-i İmâret [Marati]319

• Bir câmi’i [Fâ’ik Paşa câmi’i]

• Bir hân

• Bir imâret

• • 320 “Cümle Fâ’ik Paşa hayrâtıdır” (8/285). Cami hâlâ ayakta ve bir rivayete göre, Arta fatihi Faik Paşa (...)

  Bir medrese320

• Nehr-i Narda [Arta] köprüsü

317Hisâr-ı üstüvâr-ı Narda [Arta] g

• Kale

• Bâyezîd-i Velî câmi’i

• Bâyezîd Hân medresesi

• Bir harâb mescid

318Varoş-i Narda
Cümle on yedi aded mahallâtlardır, ammâ ancak üç adedi müselmân mahalleleridir. Dördü Yahûdîlerdir. On adedi Rûm kefereleridir. Ermenî ve Freng aslâ yokdur ammâ Latin kefereleri çokdur.

• • 321 “Cümle altı aded cevâmi[dir], İki câmi’i kal’a içindedir” Kaledeki ikinci cami Sultan Mehmed Camisi (...)

  Bâyezîd-i Velî câmi’i, çârşû başında321

• Tekye câmi’i

• (...) câmi’i, kâr-ı kadîmdir

• • 322 “Cümle dokuz aded mesâcid” (8/285).

  Baba mescidi322

• Dizdâr mescidi

• Üç aded medrese-i sûhtegân

• Beş aded mekteb-i sıbyân

• Üç aded hânkâh-ı dervîşan

• Bir aded hân-ı tüccârân

• İbret-nümâ sâ’at kulesi, hân kapusu önünde

• (...) aded hammâm (8/286)

• Kahvehâneler, kal’a dibinde

• On bir aded kilisalar

• 323 “Kal’a-misâl bir hânı ve birkaç dükkânları var” (8/286). Hanın kalıntıları 1950’lere kadar Yanya’nı (...)

319Karye-i İmâret [Marati]
Kapuağası hânı
Karye-i Derbend
Beş Kuyu [Pende Pigadia]
Çiftlik-i Bebr Paşa323

320Sevâd-ı azîm kal’a-i Yanya [Ioannina/Giannina] (8/287) at d g k
Kal’a içre cümle dörd aded mahalle-i müslimîndir, aslâ kefereler yokdur. Ve cümle sekiz yüz aded tahtânî hânedân-ı ma’mûrlardır.

• Kale at

• Koca Kaplan Paşa câmi’i

• • 324 “Büyük hisâr[da] cümle dörd aded ibâdetgâh-ı müselmândır” (8/287). 1922’ye kadar faaliyette olan Ar (...)

  Arslan Paşa câmi’i324 at

• Fethiye câmi’i (8/288)

• Alî Paşa mescidi

• • 325 “Cümle yedi aded mahalle zâviyeleridir” (8/288).

  Mehemmed Kethuda mescidi325

• Medrese-i Arslan Paşa

• Arslan Paşa imâreti

321Varoş-ı azim-i Şehr-i Yanya
On sekiz aded mahallât-ı müslimîndir. Ve on dört kefere-i ferece mahallatlarıdır. Ve dörd aded Yahûdî cemâ’atlarıdır. Ve Kanlıçeşme yanında bir mahalle-i Çingene vardır. Cümlesi otuz yedi mahalledir.

• Hünkâr câmi’i, çârşû ortasında (8/289)

• Mustafâ Efendi câmi’i, Namâzgâh mahallesinde

• Behrâm Paşa câmi’i

• Alî Paşa câmi’i

• Balı Beğ câmi’i, İskopya mahallesinde

• İlyâs Efendi câmi’i, Şabşadan mahallesinde

• • 326 “Varoş içre kamusu on sekiz aded mihrâbdır” (8/289).

  Yûsuf Ağa câmi’i326

• On iki aded mahalle mesâcidi

• • 327 “Bebr Paşa pederi Ali Paşa medresesi [...] on sekiz aded hücreli” ve “imâreti ma’mûr[du]” (8/289). (...)

  Altı aded medrese-i muhaddisân327

• Üç aded dâru’l-kurrâ-i Kur’ân (8/290)

• İki adet darü’l-hadis

• On bir adet mekteb-i tıflân-ı ebced-hân

• Yedi adet tekye-i dervîşân

• • 328 “Hunkâr câmi’i dibinde hân-ı azîm ve Kanlıbınar çeşmesi dibinde Bebr Paşa bir hân-ı azîm binâ etmiş (...)

  Üç adet hân-ı tüccârân328

• İki adet hammâm

• Kahvehâne-i münakkaş, çârşû ortasında

• İki adet çeşme

322Buhayre-i azîm Yanya [Limni Ioanninon] (8/292)
Cezîre-i Kefere [Nisi Ioanninon] g
Karye-i Kakça [Katsika]
Karye-i Zeravuç [Zaravoutsi, Agios Nikolaos] (8/293)

• 329 Antik Akropol mevkiinde kurulmuş Bizans kalesi. Kale 1204’ten sonra Bizans Epir Despotluğu’nun sını (...)

323Kal’a-i Aydonat [Agios Donatios, Paramythia]329 at d g k

• Kale

• Sultân Bâyezîd-i câmi’i

324Varoş-ı Aydonat
Cümle sekiz yüz aded [...] ma’mûr u müzeyyen zîbâ sarâylardır.

• Çârşû câmi’i

• Beğko [Beyko] Paşa’nın kızkarındaşi câmi’i at

• Mustafâ Çavuş câmi’i

• Sıdala mahallesinde (...) câmi’i

• Büyük mahalle mescidi

• Sıdala mahallesi mescidi

• • 330 “Cümle on bir aded mahallât zâviyeleridir’’(8/293).

  Aya Nikola Mahallesi mescidi330

• Üç aded medrese-i sûhtegân

• Hacı Alî mektebi

• • 331 “Cümle altı aded mekteb-i sıbyân-ı püserândır” (8/293).

  Hüseyin Paşa mektebi331

• Üç aded tekyegâh-ı pîşvâ-yı Âl-i Abâ

• Bir aded hammâm, Hüseyin Şah hayrâtı

• Beğko [Beyko] Paşa sarayı hammâmı

• On yedi aded çeşme

• İki aded hân

325Kal’a-i Margılıç [Margalitsi, Margariti] (8/294)

• Kale

• Hünkâr câmi’i

326Varoş-ı Margılıç
Cümle altı aded mahallâtlardır.

• İki aded câmi’i

• Yedi aded mahalle zâviyeleri

• Bir aded medrese-i sûhtegân

• İki aded mekteb-i püserân

• İki aded tekye-i dervîşân

• Bir aded hammâm

• İki aded hân

• Kilise çeşmesi

327Kal’a-i Parga [Parga] (8/295)

• • 332 “Venedik keferesinin hükmünde olup [...] bellerimizden silâhlarımızı alıp bizi içeri kal’aya koyup (...)

  Kale332

328Karye-i Lopis [Liopesi, Liopsi]

329Karye-i Sayada [Palia Sagiada]

• Hân

• Kenîse

330İskele-i Sağada [Sagiada]

• Kârgîr hânlar

• Gümrük hânı

331Kal’a-i Dalyan

• 333 Evliyâ, Kandiye’den tanıdığını iddia ettiği Korfu’nun Venedik “ceneral”iyle üç gun üç gece “azîm zi (...)

332Cezîre-i kal’a-i Körföz [Korfu, Kerkyra]333 (8/296)

• Kale

• 334 Seyyahımız Korfu’dan bugün Arnavutluk toprakları içinde kalan Delvine’ye geçer. Ergiri (Girokaster) (...)
• 335 Bugün Prespes Gölü’nün batı kıyısı Yunanistan-Amavutluk sınırı, kuzey kıyısı da Yunanistan-Makedony (...)

333Kal’a-i Dalyan
Delvinak [Delvinaki] (8/303)
Karye-i Zarovina [Zaravina, Limni]334
Kazâ-yı karye-i azîm Perespe [Prespes]335 (8/332)
Buhayre-i Perespe [Limni Prespas]
Kasaba-i Vetirne [Vetrina, Neo Petritsi] (8/339)

• 336 Bkz. yukarıda not 14.

334Filibe yollundan Edirne üzerinden
28 Aralık 1670’de İstanbul’a varış336 (8/351)

IV-1671, Sakız, İstanköy, Sönbeki, Rodos Rotası (9. kitap 59. – 66. ve 112. –134. sayfalar)

• 337 “1082 Muharreminin on ikinci gün yevm-i âşûrâ idi” (9/8).

33521 Mayıs 1671337
İstanbul’dan hareket
Bursa, Afyon, Manisa üzerinden İzmir, Çeşme’den Sakız’a geçiş

336Cezîre-i gül ü gülistan vilâyet-i Sakızistân [Chios] (9/59) at g
Karye-i Kırye Nero [Kryoneri]
Kal’a-i Fazlı Paşa (9/63)

337Kal’a-i Sakız [Chios]
[Kalede] cümle iki bin iki yüz [...] kârgîr [...] ibret-nümâ Frengî binâlar.

• Kale

• • 338 “Μâ-tekaddem deyr-i azîm imiş” (9/64). Sakız’da camiye çevrilen Katolik kiliseleri için bkz. Tourne (...)

  Sultân Süleymân câmi’i338 (9/64)

• • 339 “Öküz Mehemmed Paşa’nındır. Bu dahi bir puthâne-i deyr-i kadîm imiş” (9/64).

  Yeni câmi’i339

• • 340 “Müftî Azîz Efendi binâ etmişdir” (9/64).

  Zeytûnlu câmi’i340

• Kapudan Koca Abdurrahmân Paşa câmi’i, liman kapusunda

• • 341 “Mâ-tekaddem deyr imiş” (9/64).

  Ciğala Paşa câmi’i341

• Halvetî tekyesi, Zeytûnlu câmi’i kurbunda

• Abdurrahmân Paşa hammâmı

• Piyale Paşa hammâmı

• Deli Beğzâde hammâmı

338Varoş-ı İremezât
Cümlesi elli mahalledir. İki mahallesi Müslimdir ve beş mahallesi Frengdir ve üç mahallesi Yahûdîlerdir ve kırk mahallesi Rûm’dur.

• Fâtih-i vilâyet, Piyale Paşa câmi’i (9/65)

• Kılıç Kapudan Alî Paşa câmi’i

• Piyale Paşa hammâmı

• Abdurrahmân Paşa hammâmı

• Piyale Paşa hânı, altmış hücreli

• • 342 “Çoğu Piyale Paşa suyu hayrâtındandır. [...] Öküz Mehemmed Paşa sebîli, liman kapusu cisri başında. (...)

  Yetmiş çeşme-i aştândır342

• • 343 “Bu varoş kenîselerinden mâ’adâ Sakız cezîresi içre on bin yedi yüz hurde düyûrcuklar ve ayazmalar (...)

  Sağîr ü kebîr bin tokuz yüz altmış kenîse ve deyr-i kefere343

• • 344 Bizans imparatoru IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafından yaptırılan bu manastırdan Evliy (...)

  Aya Moni manastırı [Nea Moni Chiou]344 (9/66) at

• Üç yerde kefere tîmârhâneleri

339Bodrum’dan İstanköy’e geçiş

340Cezîre-i Nârenc Kal’a-i İstanköy [Kos] (9/112) at g k

• • 345 “Ciniviz binâsı” değildir, Bodrum kalesi gibi Saint-Jean ya da Hospitalier Şövalyelerinin yaptırdığ (...)

  Kale [Narence kalesi, Kastro Nerantzias]345

• Süleymân Hân câmi’i

• • 346 “Ve bu çınar şehr-i İstanköy’ün şöhre-i şehir olmasına sebebdir” (9/114). Hipokrat’ın Çınarı olarak (...)

  Çınâr-ı azîm346 (9/113)

341Varoş-ı kal’a-i İstanköy (9/114)
Bu varoş içre ancak bir mahalle elli Müselmân hânesi vardır. [..] Tokuz yüz kefere hânesidir. Ve sekiz kefere mahallesidir. [...] Ve bir Yahûdî cemâ’ati vardır. Amma Ermeni yokdur.

• Çinâr altında bir câmi’i

• • 347 Tuz mahzeni olarak kullanıldığından Apothiki tou Alatiou (Tuz mahzeni) olarak bilinen yapı onarıldı (...)

  Hammâm, yalı kapusunun iç yüzünde347

• Sekiz kenîse

342İkinci taşra varoş-i azîm (9/115)
Cümle on sekiz kefere mahallesi ve yedi Müselmân mahallesidir.

• • 348 “Cümle beş mihrâbdır” (9/115).

  Eski câmi’i348

• Yeni câmi’i

• Tabahâne câmi’i

• Abdullâh-ı Belhî mescidi

• Dede mescidi

• Meydân mescidi

• Abdullâh-ı Belhî tekyesi [Halveti tekkesi]

• Yedi mekteb-i sıbyân

• Bir küçük hammâm

343Liman-ı azîm

344Kal’a-i Pili [Pyli] (9/116)

• • 349 Günümüzde sadece kalıntıları kalmış bu “âsumâna ser çekmiş” kale “Biliyo nâm bir kefere pehlivanını (...)

  Kale349

• Süleymân Hân mescidi

• [İstanköylü] Güzelce Ali Paşa câmi’i

• Alî Paşa hammâmı

345Kal’a-i Andimahi [Antimachia]
Bir mahallesi Müslim ve üç mahallesi keferedir. Gayri Yahûdî ve Ermeni ve Kıbtî yokdur.

• • 350 Evliyâ her ne kadar “Yunan tevârihini” kaynak göstererek “İslâmbol’u binâ eden Yanko ibn Madyan’ın (...)

  Kale350

• Sekiz kilise (9/117)

• • 351 “Mâ-tekaddem kilise imiş” (9/117).

  Süleymân Hân câmi’i351

346Kal’a-i Kefaloz [Kefalos]

• Küçük kale

• Bir câmi’i

347Kal’a-i İstanköy

• 352 “1082 senesi Cemâziye’i-evvelin 25’inde pür silâh bir firkateye süvâr olup [...] Rodos’a azîmet edü (...)

34829 Eylül 1671352
İstanköy’den Rodos’a hareket
Cezîre-i kal’a-i Sönbeli [Symi] (9/120) at k

349Kilidülbahir kal’a-i Rodos [Rodos] (9/122) at d g
Bu kal’ada dörd bin iki yüz ma’mûr [...] evler ve sarâylardır. Cümle yigirmi dörd mahalle add olunur ve dörd mahallesi Urum’dur. [...] Ve iki mahallesi Yahûdî mahallesidir ve Ermeni ve Çingene azdır.

• Kale

350Mendirek kulesi [Mandraki] (9/125) at
Liman (9/126)

• • 353 Muhtemelen Murad Reis tarafından tamir edilen ve hâlâ Murat Reis adıyla anılan camidir. Limandaki c (...)

  Liman câmi’i353

• Kapudan Bekir Paşa çeşmesi, liman kenârında

351Frenk hisârı ya’nî İç kal’a
Cümle dörd bin iki yüz [...] müzeyyen evler ve sarâylardır. Cümle yigirmi dörd mahalle add olunur ve dört mahallesi Urum’dur [...] Ve iki mahalle Yahûdî mahallesidir ve Ermeni ve Çingane azdır.

• • 354 14. yüzyılda inşa edilen şövalyelerin üstad-ı âzam sarayı.

  Kâr-ı küffâr arây-ı âlîler354

• • 355 Şövalyelerin St. Jean Kilisesi’nden camiye çevrilerek “Camii-kebir” adını alan camiye Evliyâ’nın fe (...)

  Sencovan câmi’i355 (9/127) at

• • 356 İnşa tarihi kesin olmayan caminin 1809’da yeniden yapıldığı söylenmektedir, (Balducci 1945, s. 119) (...)

  Süleymân Hân câmi’i356 (9/129) at

• • 357 1540 tarihli Makbûl/Maktûl İbrahim Paşa Camisi onarıldı ve ibadete açildi, Ottoman Architecture 200 (...)

  İbrahîm Paşa câmi’i, çârşû içinde357

• • 358 II. Dünya Savaşı’nda büyük hasar gören 1588 tarihli Recep Paşa Camisi’nin onarımı henüz tamamlanmad (...)

  Recep Paşa câmi’i358

• • 359 “Kenîseden bozma câmi’-i metîndir” (9/129). 11. yüzyıl kubbeli Bizans kilisesi 14. yüzyılda gotik t (...)

  Enderun câmi’i359

• Memi Paşa câmi’i

• Bekir Paşa câmi’i

• • 360 Ya da Kurt-zade Ahmed Bey Camisi (Balducci 1945, s. 68), II. Dünya Savaşı’nda harap olmuş.

  Demirli câmi’i360

• Mendirek câmi’i

352Rodos Şehri

• • 361 Müslüman köyü Özkur’daki (günümüzde Sgourou) Muradiye Camisi Evliyâ’nın belirttiği gibi “kenise imi (...)

  Özkur câmi’i [Murâdiyye]361

• • 362 Balducci’ye göre (s. 68) mescidin adı İlkmihrab’dır. “Cümle yigirmi dörd mesâciddir” (9/129).

  Akmihrâb mescidi362

• Tekye kapusu mescidi

• Gâzî mescidi

• Bedasten mescidi

• Freng hisârı mescidi

• Buk’a mescidi

• Yeniçeri mescidi (9/130)

• Kavaklı mescidi

• Hurmâlı mescidi

• Lillezîn mescidi

• Halîl Beğ mescidi

• Liman mescidi

• Hurmâlı medrese

• Timurlu medrese

• İbrâhîm Paşa medresesi

• Kâsım Paşa medresesi

• Bir dâr-ı kurâ

• Bir dârü’l-hadîs

• On yedi mekteb-i sıbyân

• • 363 “Cümleden mükellef Kadırga Limanı burnunda [Cezâyirli] Murâd Rei’îs tekyesi. [...] Âsitane-i Bektaş (...)

  Dört tekye-i dervîşân363

• • 364 Yeni Hamam ya da Mustafa Hamamı olarak bilinen bu muhteşem yapı Rodos’ta ayakta kalan ve onarılarak (...)

  Süleymân Hân hammâmı, çifte hammâm364

• Eski hammâm

• • 365 1940’ta İtalyanlar tarafından yıktırılmış

  Sünbüllü hammâmi365

• Küçük hammâm

• • 366 Katolik Azîz Havariler Kilisesi’nin bulunduğu yerde inşa edilen imâret ile kiliseden kalan bölümler (...)

  Süleymân Hân imâreti366

• Bir bezzâzistân

• On sekiz kahvehâne

• Üç hân-ı bâzergân

• Cümle yetmiş çeşme

353Kal’a-i Eski Rodos (9/132)
Karye-i Velanova [Villanova, Paradisi]
Karye-i Köşkenoz [Koskinou]
Karye-i Kalikes [Kalythies]
Karye-i Afondoz [Afandou]
Karye-i Tahtalı
Karye-i Kalanoz [Kalathos]

354Kal’a-i Lindos [Lindos]

• • 367 “Böyle bir kahkahâ-yı Rûm kal’a-i ibret-nümûn görmedim” dediği kale antik akropol kalıntıları üzeri (...)

  Kale367 at

• Süleymân Hân’ın minaresiz câmi’i (9/133)

355Aşağı varoş

• Bir mescid

• Kenîseler

356Menzili karye-i Ahancoloz [Archangelos]
Yahûdî Palambaoğlu Çiftliği
Karye-i Özkur [Uzgur, Sgourou]

357Rodos

• • 368 Evliyâ Rodos cephaneliğini “Süleymân Hân [Kanuni] ile fetihte yigirmi yaşında” olan Koca Mahmûd Rei (...)

  Cebehâne368

• 369 Seyahatnâme’nin Yunanistan bölümü Ege ve Akdeniz adalarının listesiyle sona erer. Evliyâ gitmediği (...)

358Adalar369 (9/134)

BIBLIOGRAPHIE

Akbayar, Nuri, 2001, Osmanlı Yer Adları Sözlüĝü, 2. baskı, İstanbul.

Andrews, Kevin, 2006, Castles of the Morea, (The American School of Classical Studies at Athens), Princeton-New Jersy.

Âşık Mehmed, 2007 [1597], Menaztrü’l-Avâlim, cilt I-III, Mahmut Ak (ed.), Ankara.

Adıyeke, Nükhet, Nuri, Adiyeke, 2007, “Türk Denizcilik Tarihi Açısından Girit Savaşı ve Önemi”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, sayı 9, (2/2007), Ankara, s. 1-9 ve http://www.akademiktarih.com

Ayverdi, Ekrem Hakkı, 1982, Avrupa’da Osmanlı mimârî eserleri, Bulgaristan, Yunanistan, Amavudluk, cilt IV, kitap, 4, 5, 6, İstanbul.

Balducci, Hermes, 1945, Rodos’ta Türk Mimarîsî, Ankara.

Bostan, İdris, 2006, Beylikten İmparatorluğa, Osmanlı Denizciliği, İstanbul.

Çelikkol, Zeki, 1992, Rodos’taki Turk Eserleri ve Tarihçe, 2. baskı, Ankara.

Dankoff, Robert, Semih Tezcan, 2004, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi Okuma Sözlüğü, İstanbul.

Dēmētriadēs, Basilēs, 1973, He Kentrikē kai Dytikē Makedonia kata ton Ebligia Tselempē, (Eisagogē-Metafrasē-Scholia), Selanik.

Eyice, Semavi, 1954, “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, c. XI, İstanbul, s. 157-182.

Eyice, Semavi, 1955, “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, Türkiyat Mecmuası, c. XII, İstanbul, s. 205-223.

Fousaras, Georgios, 1959, Ta “Euboika” tou Eblia Tselempē, Atina.

Giannopoulos, Ioannēs, 1969, “He Periēgēsis tou Eblia Tselempē ana tēn Sterean Hellada”, Epetēris Etaireias Stereohelladikon Meleton, c. II, Atina, s. 139-198.

Gökbilgin, M. Tayyib, 1957, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fatihan, İstanbul.

MacKay, Pierre A, 2009, “Seyahatnâme’deki Gerçek ve Kurmaca Yolculuklar: 8. Kitaptan Bazı Ömekler”. Nuran Tezcan (ed.) Çağının Sıradışı Yazarı Evliyâ Çelebi, s. 259-280.

Loupēs, Dēmētrēs, 2005, Ebligia Tselempi Odoiporiko stē Hellada (1661-1671) Peloponnēsos, Nēsia Ioniou, Krētē, Kyklades, Nēsia Anatolikou Aigaiou, 3. baskı, Atina.

Lowry, Heath W, 2008, Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550, KuzeyYunanistan’ın fethi, yerleştirme ve altyapısal gelişimi, İstanbul.

Marge, Anastasia, Anna Matskani, 2007, “He Othomanikē Architektonikē stēn Polē tēs Beroias”, Archaiologia & Technes, sayı 105, Atina, s. 72-78.

Moschopoulos, Nikēphoros, 1938-1940. “He Hellas kata ton Eblia Tselempē”, Epetēris Etaireias Byzantinon Spoudon, c. XIV, s. 487-509, c. XV, s. 145-181, c. XVI, s. 321-363, Atina.

Mostras C, 1995 [1873], Dictionnaire géographique de l’Empire ottoman, Tıpkıbasım, İstanbul.

Mpirēs, Kostas, 1959, Ta Attika tou Eblia Tselempē. Ai Athēnai kai ta Perichora kata ton 17. aiona, Atina.

Müller-Wiener, Wolfgang, 1966, Castles of the Crusaders, Londra.

Naîmâ Mustafa Efendi, 2007, Târih-i Na’îmâ (Ravzatü’l-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfıkayn), cilt I-IV, Mehmet İpşirli (ed.), Ankara.

Orlandos, Anastasios, 1936, “Ta Tourkika Ktēria tēs Artēs”, Archeion ton Byzantinon Mnēmeion tēs Hellados, c. II, sayı 1-2, Atina.

Orlandos, Anastasios, 1938, “Ta Byzantina Mnēmeia tēs Kastorias”, Archeion ton Byzantinon Mnēmeion tēs Hellados, c. IV, sayı 1-2, Atina.

Ottoman Architecture in Greece, 2008, Hellenic Ministery of Culture, Atina.

Pinax ton Démon kai Koinotēton tou Kratous, 1914, Ypourgeion ton Esoterikon, Atina.

Samouēlidou Alikē, Aimilia Stefanidou-Fotiadou, 1983, “He Thessalonikē kata tēn Tourkokratia, ta mnēmeia”, Archaiologia & Technes, sayı 7, (5/1983), s. 53-85.

Sezen, Tahir, 2006, Osmanlı Yer Adları, Ankara.

Spatharēs, I., 1938, “He Anatolikē Thrakē kata ton Ebligia Tselempēn”, Thrakika, c. IX, Atina.

Stamatelatos, M., Ph. Bamba-Stamatelatou, 2006, Epitimo Geographiko Lexiko tēs Hellados, 2. baskı, Atina.

Stavridēs, N., 1948, “Andreas Mēliotēs, Protos ‘Grammatikos tēs Portas’en Krētē”, Krētika Hronika, yıl 2, sayı 3, Atina, s. 546-568.

Thévenot, Jean, 2009 [1665], Thévenot Seyahatnamesi, Stefanos Yerasimos (ed.), İstanbul.

Tournefort, Joseph de, 2005 [1700], Tournefort Seyahatnamesi, Stefanos Yerasimos (ed.), İstanbul.

Yerasimos, Stéphane [Stefanos], 1991, Les Voyageurs dans l’Empire ottoman (XIVe-XVIe siècles) Bibliographie, itinéraires et inventaire des lieux habités, Ankara.

Değişen yer adlarıyla ilgili internet siteleri

Lithoksou, Dēmētrēs, Oi Metonomasies (genel): http://lithoksou.net/home.html

Trakya: http://lithoksou.net/metonomasies_thraki.html

Makedonya (1): http://lithoksou.net/metonomasies_makedhonias_a_l.html

Makedonya (2): http://lithoksou.net/metonomsies_makedhonias_m_ps.html

Thesalya: http://lithoksou.net/metonomasies_thesalias.html

National Hellenic Reserch Foundation, Pandektis, Name Changes of Settlements in Greece: http://pandektis.ekt.gr/dspace/

NOTES

1 Yazıda Seyahatnâme’nin S. A. Kahraman, Y. Dağlı, R. Dankoff ve daha pek çok kişinin katkıdarıyla yazma nüshalardan yapılan ve Yapı Kredi Yayınları tarafından yayınlanan on ciltlik transkripsiyonu (birinci cildin 2. (2006) diğer ciltlerin 1. baskıları) kullanıldı. Belirtilen cilt ve sayfa numaraları bu edisyona aittir. Yer adlarında ve alıntılarda Seyahatnâme’nin imlası korundu.

2 Bu tür yakınmaların hayali bir yolculuğu maskelemek için sunulan mazereder olup olmadığı tartışılabilir ve muhtemelen de öyledir.

3 Evliyâ 1668’de ikinci kez Girit’e, oradan da Manya seferine giderken aynı rotayı izler ve bu yolculuğun eksikliklerini büyük ölçüde telafı eder. Sakız’ı ise 1671’de Hacca giderken ziyaret eder.

4 “1071 Rebî’ulevvel’inin on ikinci bâzârertesi günü” (15 Kasım 1660) yola çıkılıyοr (5/288) ve “sene (...) Cemâziyelevvel’in evvelki bâzâr günü” (2 Ocak 1661) Sofya’ya varıyor (5/305).

5 30 Nisan’da Sofya’dan yola çıkan seyyahımız 26 günde beş kasaba ve altmış dokuz köyü nasıl dolaşabilmiştir? Köylerin adlarını saymakla yetinmesi, karışık bir güzergâh izlemesi bazı köylere uğramadığını ve elindeki “zahîre-bahâ defteri”nden aktardiğını düşündürüyor.

6 “1077 mâh-i Zilka’de’sinin on yedinci günü” (8/29). Tarihleri ayrıntılı yazmarnın nedeni, Evliyâ’nın belirttiği tarihlerde yapılacak bazı düzeltmeleri temellendirmektir. Bkz. aşağıda not 10.

7 “Sene 1078 mâh-i Recebü’l-müreccebinin onuncu gün” (8/29).

8 “Sene 1078 mâh-i Ramazânu’l mûbârekinin on beşinci bâzârertesi gün” (8/31).

9 Anlatılan bu maceraların doğruluk derecesi konusunda fazla bir bilgimiz yoktur.

10 Metinde belirtilen hareket tarihi: “sene 1078 Rebîu’l-âhirin fi yevmi 15” (8/170) 4 Ekim 1667’ye tekabül eder. Ancak seyyahımız Edirne’den 28 Şubat 1668’de hareket ettiğine göre (8/31) 1078 yılı, 1079 olarak düzeltilmeli. 15 Rebîülâhir 1079’da yani 22 Eylül 1668’de hareket eder ve 2 Ekim 1668 ‘de (Rebî’u’l-âhirin 25 gün) Hanya’ya varır (8/171). Girit bölümünde geçen Hicri 1077 ve 1078 tarihleri, 1078 ve 1079 olarak düzeltilmeli.

11 “Sene 1081 mâh-i Muharremü’l-harâm-ının yedinci günü bâzârertesi” (8/254). Girit güzergâhı bu yazıya dâhil edilmedi.

12 Bu ifade edebi bir abartı değildir. Manyalılar 17.-18. yüzyıl boyunca, yolu Mani’ye düşen tüm seyyahların korkulu rüyasıydı. “Kâh Venediklilerin kâh Türklerin, yani kim en kuvvetliyse onun tebaası olup, yolcuları soyarak geçinen Mainliler” (Thévenot 2009 [1665], s. 36) aslında her iki egemen güçten de nefret eden korsanlardı. Korsan kavramı için bkz. Bostan 2006, s. 111.

13 “Sene 1081 Şa’bâni’l-mu’azzamının on beşinci gün” (8/351).

14 “1082 Muharreminin on ikinci gün[ü]” (9/8).

15 Spatharēs 1938, s. 35. 1930’lu yılların Yunan aydınları Yunan-Bizans tarihinden habersiz, “bilgisiz” bir yazara Hammer’in “der grōβte der osmanischen Reisenden” demesine çok şaşırıyorlardı (Moschopoulos 1938-1940, c. XIV, s. 489).

16 Dēmētriadēs’in kitabı Seyahatnâme’nin elyazması nüshaları esas alınarak hazırlandı. Kitabın önsözünde 1931’den beri yapılmış olan tüm Yunanca çevirilerin bir dökümü yer alır (Dēmētriadēs 1973, s. 10-12).

17 Yunanistan’da da yer adlarını değiştirme işlemi ulus devlet mantığıyla yürütülen bir devlet politikasıydı. “Yabancı etnik köken ihsas edebilecek barbar adların” değiştirilmesi 1833’te başlar, mübadeleden sonra hızlanır ve 1971’e kadar toplam 3. 940 değiştirme gerçekleştirilir. Bugün bu konuda en kapsamlı veriler –çalışmalarından dolayı minnettar olduğum– Dēmētrēs Lithoksou’nun lithoksou.net sitelerinde ve Stamatelatos’ların Yunan Coğrafya Sözlüğü’nde yer alır. Ayrıca Yunan devletinin resmi kurumu National Hellenic Reserch Foundation’un web sitesinde ciddi bir veri tabanı mevcuttur. Yakın dönemde Sevan Nişanyan’ın Adını Unutan Ülke çalışmasıyla Türkiye’deki bu boşluk bir ölçüde doldurulduysa da herkesin kolaylıkla ulaşabileceği bir web sitesini artık kendi devletimizden de beklemeye hakkımız olduğunu düşünüyorum.

18 Stefanos Yerasimos’un, Thévenot Seyahatnamesi’nin Giriş bölümünde seyyahlar için yaptığı tanım. Thévenot 2009 [1665], s. 31.

19 Evliyâ bu yolculuğa “şîr hurma ve katr-ı nebât yiyerek” çıktığını yazar ama tarihini vermez. Tarihleri Naimâ’dan öğreniyoruz. “Vekâyi’-i sene-i hams ve hamsîn ve elf [1055/1645] [...] Kapudan Yusuf Paşa dahi mâh-ı rebîülevvelin dördüncü rûz-ı yekşenbihde [30 Nisan 1645] [...] azîm donanma ve şenlikler ile [...] cânib-i Bahr-ı Sefîd’de bâd-ban-guşâ müteveccih oldu” Naîmâ 2007, s. 1028-1030.

20 (...) işaretleri Evliyâ’nın daha sonra tamamlamak niyetiyle boş bıraktığı yerleri belirtir.

21 Yunanca Tinos’a anlamındaki eis tin Tino’dan.

22 Berak/Burak (Proti) adası Navarin’in kuzeyinde, Marathopoli’nin karşısinda yer alır. Söz konusu ada muhtemelen Modon’un karşısındaki Sapienza’dır. Ayrıca bkz. 8/140.

23 “Rebîülâhirin yirmi beşinci günü” Naîmâ 2007, s. 1032.

24 “Rüz-ı şenbih ki gurre-i ramazan id, serdar-ı gazî [...] kalyonlara ve şayaklara azîmet ferman edip kendileri dahi [...] limandan çikip azm-i Rum eyledi” Naîmâ 2007, s. 1057.

25 1570 ılında, Pelopones’in ve Doğu Mani’nin en güney ucunda aynı adı taşıyan limanın kuzeyinde Osmanlılar tarafından yaptırılan kale. Bkz. 8/157, 8/268 Güllü Kal’ası ve aşağıda not 26.

26 Doğrusu “Bıldırcın Limanı” anlamındaki Porto Caillo’dan bozma Kaya Paşa’dır. Nitekim 8/269’da Kaya Paşa Limanı olarak geçer ve Evliyâ o bölümde yöredeki bıldırcın bolluğundan ve yapılan turşudan söz eder. Liman ve kale için ayrıca bkz. 8/157 ve 8/269.

27 “Şevvalin altıncı günü alay-ı azîm ile [...] Saray-bumu önüne gelip...” Naîmâ 2007, s. 1058.

28 “Sene (...) [1071] Ramazânü’l-mübârekinin ibtidâ cum’aertesi gün[ü]” (5/306).

29 “Cümle on yedi mihrâbdır.” Evliyâ’nın adını belirtmediği camiler için bkz. Ayverdi 1982, s. 208.

30 “Cümleden Kara Ahmed Ağa mektebi evkâf-ı kavîdir” (5/310).

31 Evliyâ etimoloji uğruna “Gölü kesîr ya’nî ‘gölü çok’ dan galat-ı meşhûr olup ‘Gölikesri’ derler” (8/310) dese de şehrin adı Türkçede Kesriye’dir. 1913 yılı Kastorya ve Florina’nın köyleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_kastorias_1913.html, http://lithoksou.net/hartis_florinas_1913.html Ayrıntılı haritalar için: http://lithoksou.net/kastorias.html ve http://http://lithoksou.net/florinis.html

32 “Bu kal’a Kavala sâhibi Feylekos-ı Yunanî binâsidir.” Evliyâ kaleler hakkında gözlemlerine dayanan önemli bilgiler aktarmakla birlikte kalelerin banileri için anlattıkları genellikle efsanelerden ibarettir. Kesriye (Kastorya) kalesi 6. yüzyilda I. İustinianos tarafından yaptırılan bir Bizans kalesidir ve Feylekos (Makedonya Kralı II. Filip/Philippos) ile bir ilgisi yoktur.

33 Evliyâ abartmıyor, Orlandos (1938, s. 8) ve Eyice (1955, s. 207) bu kilise bolluğunu doğruluyor.

34 Bu bölümde Evliyâ, gölde “sayd-ı perâst” (Yun. pelagisia=açık denizle ilgili) günlerinde yapılan balık avı hakkında bilgiler verir ve tuzlanan balıkların IV. Murad’ın “meclisine” gönderldiğini anlatır (5/311).

35 “Göl kenârında tekye-i Kâsım Baba.”

36 Batı Makedonya’da, Kastoria, Kozani ve Grevena üçgeni içindeki köyleri kapsayan kaza.

37 Doğrusu Kleisoura’dan bozma Kilisıran’dır (Mostras 1873, s. 152, Akbayar 2001, s. 100). Ayrıca çevriyazıdaki “Sâfî kürekçi kefereleri köyüdür” cümlesi (5/311) “Sâfî kürkçü kefereleri köyüdür” olarak okunmalı. Bölge günümüzde de Yunanistan’ın ünlü kürk imalathanelerini barındırıyor.

38 Doğrusu Kailar (Kayılar, Kayalar olarak da geçer). Cum’abâzârı kazası’nın merkeziydi (Akbayar 2001, s. 33) ve “Cum’abâzârı kadısı bu karyede sâkin[di].” Günümüzde Eordaia/Eordea olan Kailar Bölgesi’nin 1912 yerleşimleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_eordheas_1913.html ve harita için http://lithoksou.net/eordheas.html

39 Değiştirilen yer adları kayıtlarında Gkourtziova olarak geçer. Bkz. Stamatelatos 2006, s. 437 ve National Hellenic Reserch Foundation http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/16920

40 Evliyâ, Kozani’nin kuzeybatısında ve batısında yer alan kazada “Cümle halkı top-keşân Yörüklerdir” dediği kırk sekiz tane köyün adını sayıyor. Batı Trakya ve Kuzeybatı Yunanistan Yörükleri için bkz. Gökbilgin 1957.

41 Yukarıda Cum’abâzârı köyleri arasında da geçer.

42 Ahmetlu ya da Κüçük Ahmetlu (Küçükmatli) Kozan’ın kuzeyinde, Koca Ahmetlu (Kocamatli) ise güneyindeydi. Bkz. http://lithoksou.net/kozanis.html

43 Bu noktadan sonra belli bir güzergâh izlenmeden sıralanan köyler Kozani ile Nalbantköy (Perdikkas) arasında yer alır.

44 Kozani’nin kuzeydoğusundaki yerleşim, 8/84’de Evrenli olarak geçer.

45 Kozani’nin kuzeydoğusunda, Haydarlı’nın (Klitos) kuzeyindeki yerleşim. Memi Beğ Sultan tekkesine ikinci ziyareti sırasında (1668) uğradığını yazdığı İnobası, muhtemelen daha güneydeki İntelova’ dır. Bkz. 8/84.

46 Edessa’nın doğusundaki Sindel (Sandali) olmalı. Sindelli (Dymi) Gümülcine’nin kuzeybatısındadır, Evliyâ 1668’de Gümülcine’den Kavala’ya giderken geçer (8/49).

47 Negoçan (Niki), Kozan bölgesinde değil, Florina’nın kuzeyinde Yunanistan Makedonya sınırındadır.

48 Kozani’nin doğusunda kaza. Dēmētriadēs’e göre (1973, s. 183) Eğribucak sadece idari birimin adıydı. Kadı, Kara Hacılar (Drepano) köyünde ikamet ediyordu.

49 “Bin yetmiş bir şehr-i Ramazân’ının leyle-i Kadrinde bu âsitâne-i sa’âdetde mihmân olup...” (5/314).

50 Tekke, Sofular (Kapnochori) ile Köseler (Thymaria) köyü arasındaydı, Hasluck, Christianity and Islam, s. 528 vd., nakleden Dēmētriadēs 1973, s. 185.

51 Evliyâ 1668’de aynı yöreden ve tekkeden tekrar geçecek. Bkz. 8/48 ve not 149.

52 Bizans dönemi kalesi Bulgar, Haçlı, Sırp ve tekrar Bizans arasında el değiştirdikten sonra 1393’te Osmanlıların eline geçti.

53 “Cümle altı aded cevâmi‘-i ehl-i İslâmdır” (5/315).

54 Bkz. yukarıda not 10.

55 Evliyâ “ikiz kale” anlamındaki Didymotichon’dan türeyen Dimetoka’nın etimolojisini kendine has üslubuyla şöyle açıklar: “İki nefer Urûm karındaşlar idi. Birinin ismi Dimo, birinin Duka. Bu iki kefereler bu kal’ayı [...] binâ etdiklerinden Dimo Duka’dan galat-ı meşhûr Dimetoka derler” (8/31).

56 Roma kalıntıları üzerine kurulmuş Bizans suru ve kalesi. Dimetoka-Selanik hattında Evliyâ’nın görüp tasvir ettiği kalelerin çoğu Bizans dönemi yapılarıdır.

57 Caminin inşaatı Yıldrım Bayezıd döneminde başladıysa da Sultan I. Mehmed döneminde tamamlandığından Çelebi Mehmet Camisi olarak bilinir. Bkz. Ayverdi 1982, s. 190, Lowry 2008, s. 21 ve Ottoman Architecture in Greece 2008, s. 330 (bundan böyle Ottoman Architecture) UNESCO Dünya Mirası Listesi’ndeki cami onarılmıştır.

58 Abdülvâsi Paşa Mescidi, Ayverdi 1982, s. 190.

59 Abdal Cüneyd Mescidi, Ayverdi 1982, s. 190.

60 “Ve cümle dört aded medrese-i âlimandır” (8/32).

61 “Fısıltı hamamı” demenin nedenini Evliyâ şöyle anlatır: “Kemer altında bir delik vardır, ol kemer altındaki kurna başında bir âdem otursa ve öte başında bir âdem oturup ol deliğe ağzın koyup söyleşirler [...] El-hâsıl âşik ve ma’şûkların kelimât edüp murâd alup her murâdı verecek delikdir.” Oruç Paşa Medresesi vakfı olan hamam harabe halindedir, Ayverdi 1982, s. 196, Lowry 2008, s. 22.

62 “Dükelisi yedi aded mihrâbdır” “Süleman Beşe ibn Orhân câmii kenîseden veliyy olunmuş” (8/33). Söz konusu kilise Bizans yapısı Panagia Kosmosotira’dir ve 1923’ten sonra tekrar kiliseye çevrildi.

63 Lowry’ye göre (s. 25-28) günümüzdeki Agios Nikolaos Kilisesi.

64 “Cümleden çârşû içinde Ekmekçizâde Ahmed Paşahânı gâyet mükellef [...] ma’mûr hândır” (8/34).

65 Evliyâ Feres’ten Güvercinlik (Avas) üzerinden yaklaşık 80 km kuzeybatidaki Şabcılar’a (Sapes) gittiğini anlatır. Şabcılar’a varınca da kaçan bir kölesini bulmak için “bir hafta Ferecik kazâsı ve kurâsında şimâle ve cenûba ve şarka ve garba” gittiğini, bulduktan sonra da tekrar Ferecik’e döndüğünü, ardından Nefes Sultan tekkesini ziyaret ettiğini anlatır. “Sağa sola” türü belirsiz ifadeler genellikle güzergâhta hayali unsurların varlığına işarettir. MacKay muhteşem makalesinde kaçan köle öykülerinin “kurmaca” güzergâhlara geçerli bir neden bulma çabası olduğunu söyler ve bu konuda ilginç yorumlarda bulunur (MacKay 2009, s. 268).

66 Günümüzde Işıklar tekkesi olarak bilinen tekke antik Traianoupolis’in Akropol tepesi üzerine kurulmuştu, Lowry 2008, s. 29-40. Feres’in 20 km batısındaki tekkeye Evliyâ’nın “sağa sola” sapmadan doğrudan Feres’ten gittiğini söylemek yanlış olmaz. Ayrıca bkz. MacKay 2009, s. 269.

67 İ.Ö.7. yüzyılda Sakızlıların kurduğu, şaraplarıyla ünlü antik kent. MacKay (s. 270), Evliyâ’nın güzergâhı değiştirip buradan geçtiğini şüpheli buluyor.

68 1591’de Makri’den geçen Lorenzo Bernardo bir tekke ve bir kervansaraydan söz eder, Yerasimos 1991, s. 407-408.

69 “Cümle on altı aded mihrâbdır, ammâ cümleden ma’mûr ve müzeyyen ve ma’bedgâh-ı kadîm çârşû içinde Eski cami’kurşumsuz tarz-ı kadîm câmi’dir” (8/38). Krş. Ayverdi 1982, s. 219.

70 “Rûmeli vilâyetinde eyle musanna’ hurdegîr imâret yokdur” (8/38). Değiçik dönemlerde onarılan cami ilk halinden epeyi uzaklaşmış olduğu görüşü yaygındır, Ottoman Architecture 2008, s. 321 ve Ayverdi 1982, s. 221.

71 Onarılan imâret, Kilise Eşyaları Müzesi’ne dönüştürüldü, Ottoman Architecture 2008, s. 324, Lowry 2008, s. 41-47. “Cümle iki aded me’kel-i imâret-i fukâradır” (8/38).

72 Lorenzo Bernardo (1591) üç kervansaraydan söz eder, Yerasimos 1991, s. 408.

73 Evliyâ, Gümülcine’den ayrılacağı sırada yeniden firar eden bir köle bahanesiyle “kâh şarka ve kâh garba” gittiğini anlatır ve karmaşık bir güzergâh sunar. Büyük ölçüde Âşık Mehmed’in Menâzıri’l-Avâlim’inden yararlanarak yazdığı, MacKay’ın mesafeleri ve yolculuğun zaman dilimlerini hesaplayarak (s. 267-268) ayrıntılarıyla tespit ettiği bu “kurmaca” güzergâh 42.–49. sayfaları arasında yer alır ve Gümülcine’de son bulur.

74 “Bu dahi [Yenibâzâr] Sidirkapsi nevâhîsindedir {Ve Sidirkapsi’ye bir konakdan seheldir. Selânik’den İslâmbol’a gidenlerin memerr-i nâsıdır}” Evliyâ Çelebi, 8/43. “Sidrekabsi ile Βâzâr-gâh-ı Cedîd beyni bir merhale-i hafifedür ve Βâzâr-gâh-ı Cedîd tarîk-i berr ile Selânik’den Kostanîniye’ye giden şari’-i âmmun üzerinde güzergâhdur” Âşık Mehmed 2007 [1597], s. 956 (bundan böyle Âşık Mehmed).

75 Yenibazar’ın güneyinde, gümüş madenleriyle ünlü, günümüzde yok olmuş yerleşim. Evliyâ, Âşık Mehmed’in sıraladığı imaretleri tekrarlar, madenden, darphaneden söz eder ve “çârsû-yı bâzârı hayli vardır, hisâb etmedim, zirâ dâğ-ı derûnum [büyük derdim] var idi” mazeretiyle bölümü noktalar. Krş. Âşık Mehmed, s. 995-996.

76 Aynaroz ziyareti tartışmalıdır. Hayali bir güzergâhın parçası olması dışında böylesi zengin bir manastır topluluğu için Evliyâ’nın verdiği bilgiler kısa ve yetersizdir. “Kenîse ve manastırları [...] bir bir nakl etsek papasnâme [...] olur” mazereti ve “bize kapıyı açmadılar” türünden şikâyetler muhtemelen eksikliği mazur göstermenin bir çabasıdır. Kapısına kadar gittiği bütün kiliselere girdiği/ girebildiği bıraktığı canlı tasvirlerden bellidir. (Bkz. 9/66, Sakız Nea Moni Manastırı ve 9/423, Tûr-ı Sina [Agia Ekaterini] Manastırı). Diğer bir nokta ise, Aynaroz’dan Lankada’ya gitmek için kuzeybatıya yönelmesi gerekirken “cânib-i cenûba [güneye]” gittiğini yazması. Bu tespit için bkz. MacKay’ın (s. 272-273), ayrıca krş. Âşık Mehmed, s. 248, Cezîre-i Aynaroz.

77 Krş. Âşık Mehmed, “Bühayre-i Lanza”, s. 268 ve “Germâb-ı Lankaza”, s. 348.

78 Kilkis’in güneydoğusunda küçük yerleşim. Bizans kalesinden sadece birkaç diş sur kalıntısı ayaktadır.

79 Nea Zihni’nin 20 km. güneyinde, Serres’in doğusunda, Antik Yunan’da Myrkinos, Bizans’da Doxompous adındaki kent (1928’den sonra tekrar Myrkinos) ve yakınında artık yok olmuş göl. Krş. Âşık Mehmed, s. 269. Evliyâ burada da köle peşinde olduğunu anlatır.

80 “Kiratova’dan Selânik’e azîm iken [...] Doyuran Selânik’ün cânib-i garbîsindedür” (Âşık Mehmed, s. 997). Köleler bulunur. Evliyâ cezalandırılmaları için Gümülcine’ye götürdüğünü anlatır ve böylece de gerçek güzergâhına döner.

81 Cami, mescit, tekke ve imâret “Gâzî İbrâhîm Paşa-yı Makbûl”un hayrâtı olduğunu yazar (8/47).

82 Günümüzde Doyran gölünün yarısı Yunanistan’a yarısı Makedonya Cumhuriyeti’ne aittir. Göl tasvirleri için bkz. Âşık Mehmed, Bühayre-i Doyuran, s. 270 ve Bühayre-i Eyvasil, s. 267.

83 Doyran, Ayvasil, Orfan, Kavala ve Köse Şaban menzilleri bu hayali güzergâhın son etaplarıdır, seyyahın da bu bölümlerde anlatıklarının tamamı kaçan kölelerle ilgilidir.

84 Metindeki Keçiler menzilini MacKay (s. 279) Kebeciler olarak düzeltir. Ayrıca bkz. Gebeceli, http:// lithoksou.net/print/metonomasies_thraki.html

85 MacKay yaptığı km/saat hesabı sonucunda “Eskice’ye [İskeçe] yapılan yan gezinin akla yakın anlatımı aslında uydurmadır” kanaatine varır (s. 279).

86 Karasu köprüsü başında, Köprülü Fazil Ahmed Paşa’nın kurduğu ve Evliyâ’nın geçtiği tarihte yeni yeni gelişmeye başlayan bir yerleşim.

87 Kavala yöresinin 1924 öncesi haritası için bkz. http://lithoksou.net/kavalas.html

88 “Sultân Süleymân Hân vüzerâlarından makbûl iken maktûl olan gâzî ve şehîd İbrahim Paşa” (8/52). Evliyâ’nın “nurlu sanat eseri” olarak övdüğü cami günümüzde Agios Nikolaos Kilisesidir. İbrahim Paşa’nın Kavala’daki vakıfları için bkz. Lowry 2008, s. 228-242.

89 “Kasaba-i Orfan’ın şarkında ve kal’a-i Kavala’nın garbında olup Orfan’a ve Kavala’ya birer konak yerdir” (8/53). “Pirâvüşte ve Vasılak Selânik’den İstanbul’a giden şah-râhun memerridür [Via Egnatia]” Âşık Mehmed, s. 999.

90 Praveşte (Elefterupolis) – Bereketli (Daton) güzergâhında, Evliyâ’nın sözünü ettiği, “Praveşte kasabasının sağ cânibinde”ki Rahova yerleşimi haritalarda bulunamadı. Praveşte’nin sağında Prençova (günümüzde Amissiana) yer alır.

91 “Feylekos Hakîm’in [...] tahtgâhı imiş. [...] Cümle âsâr binaları somâkî mermer imâretlerdir” (8/53). İÖ. 356’da Makedonya Kralı II. Filip’in yönetimine geçen kent, gerek Roma, gerekse Bizans’ın ilk dönemlerinde Doğu Makedonya’nın en görkemli kentlerinden biriydi. Slav saldırılarına uğrayan kent Evliyâ’nın döneminde “âsâr-ı garîbe”dir (8/53).

92 Drama yöresinin 1924 öncesi haritası için bkz. http://lithoksou.net/dhramas.html

93 Agia Sofia Kilisesi’nden camiye çevrilmiş.

94 “Cümle on iki aded mihrâb[dır]” (8/54).

95 Palaia [Eski] Zihni’deki Osmanlı mimarisi kalıntıları için bkz. Lowry 2008, s. 221-225.

96 Serres yöresinin 1924 öncesi köy haritası için bkz http://lithoksou.net/seron.html

97 Çandarlı Halil Paşa Camisi. Cami 1937’de yıkılmış. Evliyâ’ya göre Siroz “Cümle toksan bir mihrâbdır ammâ on iki salât-ı Cum’a edâ olunur” (8/57).

98 Kitabeye göre Mehmed Bey Camisi (Lowry 2008, s. 164 ve Ottoman Architecture 2008, s. 279). Evliyâ kendisinin de naklettiği kitabeye rağmen Mehmed Bey’in babasına atfen ısrarla Ahmed Paşa Camisi der. İlginç olan Âşık Mehmed’in de (s. 993) caminin sâhibi için: “Ahmed Paşa nâm bir sâhib-i hayr” demesidir. Evliyâ’nın Siroz tasviri Âşık Mehmed’inkinden daha kapsamlı olmasına rağmen cami banilerinin (yanlış) adları konusunda benzerlik gösterir. Bkz. not 100.

99 Günümüzde Zincirli Cami adıyla bilinen cami UNESCO’nun koruması altına alındı ve onarıldı (Lowry 2008, s. 155 ve Ottoman Architecture 2008, s. 284).

100 Kato Kamenikia mahallesindeki henüz onarılmamış bu 1519 tarihli caminin adi Musrafa Beğ değil Mustafa Paşa Camisi’dir (Ottoman Architecture 2008, s. 282 ve Lowry 2008, s. 169-171.). Krş. Âşık Mehmed, s. 993: “Kemâniçe Mahallesi semtinde Mustafa Paşa [...] mescid-i câmi’ ve bir matbah-ı ta’âm.” Âşık Mehmed Evliyâ’nın naklettiği kitabeden söz etmez.

101 “Cümle yetmiş yerde sebîlhâne[dir]” (8/58).

102 Onarılan bedesten Serres Arkeoloji Müzesi’ne ev sahipliği yapıyor (Ottoman Architecture 2008, s. 287).

103 “Yahûdî ve Yarmenî ve Latin düyûrları vardır, ammâ cümleden kadîm Rûm kenîsesi tâ Leka kral-ı dâll asrında binâ olunmuştur” (8/59). Evliyâ’nın “zamân-ı kadîm”i ya da efsanevi bir kurucuyu belirtmek için kuzey ve orta Yunanistan yöresinde sikça sozünü ettiği “günahkâr” kral Leka, muhtemelen İskender Bey (Skenderbey ya da Georgi Kastrioti, 1405-1468) ile birlikte Osmanlılara karşı savaşan Arnavut prenslerinden Leka Dukagin’dir (Lekë Dukagjini, 1410-1481).

104 Evliyâ 1668 yılı Ramazan Bayramı’nı Siroz Yaylası’nda geçirir: “1078 Ramazânu’l-mübârekinin ıyd-ı şerifin bu yaylakda edüp Hüseyin Baykara cem’iyyetleri etdik” (8/61).

105 Seyyahımız her ne kadar ayrıntılı tasvirini vermiyorsa da Serres’in yaklaşık 25 km kuzeyindeki Timurhisâr kaplıcasına gidip ve geri dönmüş olabilir. Fakat “kâh cenûba ve kâh kibleye” giderek ulaştığı Yaycılar ziyareti ve konaklaması tartışmalıdır (Serres-Yaycılar arası 82 km’dir). Ayrıca bkz. MacKay, s. 266, krş. Âşık Mehmed, s. 269.

106 Bu noktadan sonra Evliyâ Orta Makedonya bölgesine girer ve Alasonya’ya (Elassona) kadar sorunsuz bir güzergâh nakleder.

107 Harita için bkz. http://lithoksou.net/thesalonikis.html

108 “Cümle sağîr ü kebîr yüz elli aded mihrâbdır” (8/68).

109 Ahiropiitos Kilisesi’nden camiye çevrilmiş, günümüzde yeniden kilise.

110 Günümüzde Rotonda denen, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kent dokusunun bir parçası olan ve minaresi halen ayakta duran bu İlginç yapı için bkz. Ottoman Architecture 2008, s. 224, Ayverdi 1982, s. 261, krş. Âşık Mehmed, s. 986.

111 1493’te Agios Dimitrios Kilisesi’nden camiye çevrilmiş. Cami 1917 yangınında tamamen yanmış. Selanik’teki Osmanlı mimari eserleri için bkz. Ottoman Architecture 2008, s. 216-261.

112 Ya da İshâk Paşa Camisi. 1484 tarihli cami onarıldı ve sanat galerisi olarak kullanılıyor.

113 Caminin gerçek banisi Hamza Bey’in kızı Hafse Hatun’dur (Âşık Mehmed, s. 989 ve Ayverdi 1982, s. 259), ancak Evliyâ bundan söz etmez. Caminin son cemaat yeri sayılan küçük kubbelerinin altı “Alkazar Sineması” adıyla uzun yıllar kullanılmıştır. Bu yüzden günümüzde “Alkazar” olarak bilinir.

114 Ekmekçizâde Ahmed Paşa hayrâtı.

115 “Cem’ası on altı aded yerde kurşum örtülü imâretleri var” (8/73).

116 “On bir aded hammâm-ı rûşinâ-yı hâss u âmdır” (8/71).

117 Modiano (Çarşısı karşısinda, “Louloudadika” (Çiçekçi dükkânları) olarak bilinen hamam. Hamam onarılarak sergi mekânına dönüştürüldü.

118 Yıllarca “Aigli” sineması olarak kullanıldığından bu adla bilinen hamam artık bir kültür merkezidir.

119 1444 tarihli Sultan Murad Hamamı 1997 yılında onarıldı ve tarihi eser olarak ziyarete açıktır.

120 “Hepsi on altı aded hân-i tüccârân[dır]” (8/72).

121 “Altmış dörd aded çeşme-i cân-perverlerdir” (8/72).

122 Evliyâ’nın “Bir bezzâzistândır kim niçe Mısır hâzinesine mâlik hâcegîlerinin altun ve guruş sayması gıjı[r]tısından âdeme dehşet hâsıl olu[r]” diyerek tasvir ettiği bedesten, 1883’de Yahudi cemaati tarafından satin alındı, 1917 yangınından sonra onarıldı, ilaveler yapıldı ve hâlâ ayaktadır.

123 “Hem hândır hem humhânedir [meyhanedir], bir diyârda böyle mihmânsaray-misâl meyhâneler yokdur” (8/72).

124 Vardar Yenicesi 1900-1913 yerleşimleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_janicon_1913.html ve harita için: http://lithoksou.net/yanica.html

125 “Cümle on yedi aded câmi’i” (8/77). Evliyâ muhtemelen mescitlerin (on iki) ve camilerin (beş) toplamından söz ediyor.

126 Gazi Evrenos’un oğlu.

127 Gazi Evrenos’un torunu.

128 “Cümle on iki aded mahalle mesâcidleridir” (8/77).

129 Molla İlahî olarak da bilinen Kütahya’nın Simav kasabasında doğan Şeyh Abdullah İlahi.

130 Gazi Evrenos’un oğlu. Şehirde, “yedi aded mekteb-i sıbyân-ı ebcedhân-ı püserân” vardı (8/77).

131 Onarılan Gazi Evrenos Türbesi için bkz. Ottoman Architecture 2008, s. 291, Evrenosoğulları vakıflar için Lowry 2008, s. 90-91.

132 “Cümleden çârşû içinde hânlar önünde dörd gözlü çeşme” (8/78).

133 Evliyâ’nın övdüğü ve “... otuz yılda bir kerre suyundan bir katre kalmayup...” diye anlattığı göl zamanla bataklık haline geldi ve 1936’da kurutuldu.

134 Ali Bey’in lakabı “Yürekli” ya da “Aylı Yürekli” idi (Uzunçarşılı, İA. Evrenos maddesi).

135 Bkz. yukarıda not 46.

136 Edessa’nın 1900-1913 dönemi yerleşimleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_edhesas_1913.html ve harita için: http://lithoksou.net/edhesis.html

137 Kalenin banisi “Sırf kralları” değil, Romalılardı.

138 Muhtemelen Hünkâr Camisi olarak anıla gelmiş ve bir süre sinema olarak kullanıldıktan sonra 1970’lerde yıktırılan I. Murad Camisi. Bkz. Dēmētriadēs 1973, s. 236.

139 Veria’nın 1913’teki köyleri için bkz. http://lithoksou.net/hartis_verias_1913.html ve harita için: http://lithoksou.net/print/verias.html

140 “Cümle on altı aded mihrâb câmi-i selatîn-i selefdir” (8/82).

141 “Bunlar [Murad Han, Musa Çelebi ve Kazancı] kenîselerden amâr olmuş cevâmi’lerdir” (8/82). I. Murad Camisi, Palea Mitropolis adıyla anılan II. yüzyıl Bizans kilisesinden, Musa Çelebi Camisi Apostolos Pavlos Kilisesi’nden ve Kazancı Camisi Agia Paraskevi Kilisesi’nden camiye çevrilmiş, Marge ve Matskani 2007, s. 73.

142 Boyalı Cami diye bilinen cami minaresiz ve harap durumdadır, Marge ve Matskani 2007.

143 Ya da Orta Cami. Bu 15. yüzyıl eseri harap durumdadır, Ottoman Architecture 2008, s. 297.

144 1935’e kadar faaliyette olan bu görkemli çifte hamam koruma altına alındı, kısmen onarıldı ve halen Bizans eserlerinin onarım atölyesi olarak kullanıhyor, Marge ve Matskani 2007, s. 75.

145 Gazi Evrenos’un torunu.

146 Bkz. yukarıda not 45.

147 Kozani’nin doğusundaki kaza. Bkz. 5/313, not 48.

148 5/312’de Evrene olarak geçer.

149 “Μâ-tekaddem sene (...) târîhinde [...] cild-i (...) de mufassalan tahrîr olunmuşdur.” Evliyâ’nın tekkeye ilk ziyareti 26 Mayıs 1661’dedir. Bu ikincisi de Mart 1668’de olmalı, çünkü seyahımız tekkeye giderken Kızılyumurta (Paskalya) günleri olmasına rağmen tipi ve boraya yakalandiğını anlatır (8/84). 1668 yılında Paskalya Yortusu 22 Mart günü kutlanmıştı. Tekkenin “mufassal tahrîri” için bkz. 5/313.

150 “Mâ-tekaddem bunun dahi sitâyiçi sene (...) târîhinde cild-i (...) mizde mufassalan mastûrdur.” Evliyâ kaza-i Sarigöl’ü 1661’de ziyaret etmişti ve 5. ciltte anlatmıştı. Bkz. 5/314.

151 “Mâ-tekaddem bunun dahi sitâyiçi sene (...) târîhinde cild-i (...) mizde mufassalan mastûrdur.” Serfiçe’yi (Servia) de 1661’de ziyaret etmişti ve 5. ciltte anlatmıştı. Bkz. 5/314.

152 Elassona’dan sonra Evliyâ Tesalya bölgesine girer.

153 “On aded mihrâbdır. Dördünde salât-ı Cuma edâ olunup mâ’adâsı mahalle mesâcidleridir” (8/85).

154 “Cümle yetmiş bir aded mihrâbdır. Yigirmi ikisi [...] salât-ı Cum’a edâ olunur” (8/87).

155 Bayrak ya da Bayraklı Cami onarıma muhtaçtır.

156 “Binada çan sa’ati var. Bir merhale yerden sadâsı istimâ’ olunup Bayrak câmi’i minâresine bayrak çekerler” (8/88).

157 “Cümle beş aded hammâm [...] Pîrî Paşa hammâmı gâyet müferrih ve dilküşâ hammâmdır” (8/88).

158 “Dört aded demir kapulu bir bezzâzistân var kim gûyâ [...] sür-i metîndir” (8/88). Bu heybetli 16. yüzyıl yapısı 1976’da kısmen onarıldı ve hâlâ Bizans seramikleri deposu olarak kullanıhyor, Ottoman Architecture 2008, s. 199.

159 Larisa-Tırhala güzergâhı içinde yer alan, seyyahın çok kısa ve bol boşluklarla geçiştirdiği Volos-Çatalca (Farsala) bölümü tartışmalıdır (8/91). Halkidiki yarımadasının ilk kolu olan Kesendire [Kassandra] ise tamamen güzergâhin dışındadır.

160 “Βinâ eden Koca Μi’mâr Sinân ibn Adbülmennân Ağa.” Yunanistan’da ayakta kalan tek Mimar Sinân eseridir ve günümüzde Kurşum ya da Kurşunlu Cami olarak biliniyor. UNESCO’nun koruması altındaki cami ve türbe onarıldı, Ottoman Architecture 2008, s. 208. Evliyâ’nın caminin banisi “Osmân Şâh” hakkında yazdıkları ise efsaneden ibarettir (Ayverdi 1982, s.288).

161 Evliyâ’ya gore Tirhala’da yirmi üç cami, sekiz mescit ve sekiz tekke vardı (8/92 ve 8/93). Krş. Ayverdi 1982, s. 287-290.

162 “Cümleden Osmân Şâh medresesi”(8/93).

163 “Cümle sekiz aded hânkâh-ı dervîşan”(8/93).

164 “Cümle on üç hammâmdır” (8/93).

165 “Evvelâ Osmân Şâh imâreti ve Gâzî Durhân Beğ, (...) (...)” (8/93).

166 “Ve cümle beş aded yerde cüsûr-i mermer-i nâsı vardır” (8/93).

167 Tartışmalı bir ziyaret daha. Evliyâ güneye inerken, Tırhala’nın kuzeyindeki Kalambaka’ya sırf manastırları görmeye ve gece kalıp “papaslar ile kelimât” etmek için gitmiş olabilir mi? Bıraktığı tasvir Menâzirü’l-Avâlim’le (hoş anektodlar dışında) büyük benzerlik gösterdiğinden cevabın olumsuz olduğunu düşündürüyοr. Krş. Âşık Mehmed, s. 407, Cebel-i Kalabak Kaya.

168 “Bânîsi Leka kızı Zidin binâsıdır.” Yunan efsanelerinde de kent bir kız tarafından, Poseidon’un kızı Lamia tarafından kurulmuştur. Antik Fthiotialıların şehri sırasıyla Makedon, Roma, Bizans, Haçlı, tekrar Bizans ve 1446’da Osmanlı yönetimine geçti. Kentin adı 9. yüzyıldan sonra belgelerde Zituni olarak geçer.

169 “Cümle altı aded mihrâbdır. Dördünde salât-ı Cum’a edâ olunur” (8/100).

170 “İzdin sahrâsında merhûme Kösem Valide Sultan’ın yedi göz ibret-nümâ cisri” (8/101).

171 Boudonitsa olarak da bilinen 13. yüzyıl Haçlı kalesi.

172 Esedli, yani Aslanlı. İ. Ö. 338’de Makedonya Kralı II. Filip’in Thebaililere karşı kazandığı zaferin anısına dikilen aslanlı savaş anıtıyla (Chaeronea aslanı) ünlü antik kent.

173 Kale Katalanlar tarafından 1300’lerde yaptırıldı, 1458’de Osmanlılarca fethedildi.

174 “Cümle yedi aded mihrâb-ı müslimîndir” (8/105).

175 Yunanca “Thiva’ya” anlamındaki eis tin Thiva’dan. Evliyâ’nın etimolojik açıklaması ise şöyle: “Ömer Beğ Venedik’i kırup lâşe-i murdârların biri biri üstüne istif etdiklerinden ârifân-ı gâziyân ‘İstife’ deyü nam verdiler” (8/106). Yunan efsanesine göre antik Thebai kentinin kurucusu Fenikeli Kadmos’tur.

176 “Cümle altı aded mihrâbdır. Üçü salât-ı Cum’a edâ olunur âzînelerdir” (8/106).

177 “Hammâm ve kurbundaki hân vâlide Sultân hayrâtıdır kim İzdin [Lamia] hâssı mâlıyla binâ olunmuştur, ammâ çârşû içindeki hân gayrı kimesne hayrâtıdır” (8/107).

178 Eğriboz, Rumeli Eyaleti’nin üçüncü büyük sancağıydı. Egripos boğazıyla anakaradan ayrılan Eğriboz (Evia) Yunanistan’ın Girit’ten sonra, ikinci büyük adasıdır. Evliyâ’nın “kal’a-i Ağriboz” dediği adanın ana karaya en yakın noktasındaki Halkida’dır (Chalkida).

179 “Mukaddemâ kefere asrında bir deyr-i azîm âyîn-i Mesîhhâne imiş” (8/109). Muhtemelen Agia Paraskevi Kilisesi, Ottoman Architecture 2008, s. 85.

180 Chalkida’da ayakta kalan tek cami. Çesitli dönemlerde onarılmıştır, Ottoman Architecture 2008, s. 85.

181 Bektaşi tekkesi, Ayverdi 1982, s. 181.

182 “Cümleden Habîb Çelebi mescidi” (8/110).

183 “Cümleden Memi Paşa ve Kapudan Alî Paşa mektebi” (8/110).

184 “İki Ağriboz kal’ası kadar var” dediği harap kale muhtemelen Armena (Venediklilerin Larmena) kalesidir.

185 Kızılhisar/Karistos Eğriboz’un (Evia) güney ucundaki limanıdır. Evliyâ muhtemelen ada ile ana karayı karıştırıyor, çünkü “Bu Kızılhisâr’dan kalkup yine gerüye Ağriboz’a dönüp...” diyor (8/112).

186 Kifisia günümüzde üst gelir grubunun yaşadığı Atina’nın kuzey semtlerinden biridir.

187 “Bu şehri gelüp görmeyen seyyâh-ı âlem cihan-bînim demesin” (8/117).

188 Evliyâ’nın sitayişle anlattığı, “Dünyadaki bütün camileri gördük, ancak bunun benzerini görmedik” (8/117) dediği cami, daha önce kiliseye çevrilen Parthenon olarak bilinen tanrıça Athena tapınağıdır. Evliyâ’nın kaleminden çikan bu canlı metin, yapının 1687’de Morozini’nin güllelerine hedef olmadan önceki durumunu tasvir eden tek belge olduğundan büyük önem taşır.

189 1616 tarihli tekke Akropolis tepesinin batı yamacındaydı, Mpirēs 1959, s. 43.

190 Mpirēs, Evliya’nın adını belirtmediği caminin, Ula Bey Camisi olduğunu ve Κüçük Cami diye anıldığını yazar. Roma Forum’u kazıları sırasında yok edilen cami Akropolis tepesinin kuzeybatı yamacında (bugün Panos sokağı) bulunuyordu, Mpirēs 1959, s. 43, not 63 ve 65.

191 Sütunlu Cami olarak bilinen yapı Plaka semtinde, Adrianou ile Flesa sokaklarının kesiştiği yerdeydi. Camiye çapraz, karşı köşede Hacı Alî hamamı vardı, Mpirēs 1959, s. 43, not 63.

192 Son bulgulara göre, Plaka semtindeki hâlâ ayakta duran minaresiz Fethiye Camisi’nin yerinde olan eski bir cami, Ottoman Architecture 2008, s. 70.

193 Ula Bey ya da Staropazaro (zahire pazarı) Hamamı, Ula Bey Camisi’yle aynı kaderi paylaşmiş, Mpirēs 1959, s. 44, not 65.

194 1890’da yıktırıldı.

195 Atina’da, Plaka semtinde, günümüze kadar gelebilmiş tek hamam, yakın dönemde onarıldı.

196 Evliyâ eski İslam geleneğine uyarak tüm antik kent ve bina kalıntılarını Hazreti Süleyman’a (ve bina ustası devlerine) atfeder. Bkz. 8/63, 8/113, 8/122 ve 8/154.

197 Seyyahımız, “Eski câmi’i kurbunda” dediğine göre Fethiye Camisi’nin çaprazindaki Rüzgârlar Kulesi/Aerides’dir.

198 Atina’nın doğusunda, Ymittos Daği eteklerinde 11. yüzyıl ikinci yarısına ait manastır, Türkçe adını manastırın doğu kapısındaki koçbaşlı çeşmeye borçludur.

199 Atina’nın kuzeydoğusu, günümüzde Chalandri semtinin bulunduğu bölge.

200 Atina’nın 30 km güneydeki Porto Rafti’ye vardıktan sonra tekneyle kuzeye doğru yönelir.

201 Atina’nın güneydoğusundaki bu liman yok olmuştur. Paleo Faliro bugün 1960’li-1970’li yıllarda İstanbul’dan göç eden Rumların yoğun olarak oturdukları deniz kıyısında gözde bir semttir.

202 Doğrusu Yunanca Kuluris’ten bozma Kulur’dur. Günümüzde Salamina.

203 Girit için “çul, garâr, torba, pembe tahsîliyçün” Ali Bali Kaptan’ın fırkatasıyla altı adayı dolaştığını bildirmesine rağmen sadece Egina ve Κulur (Salamina) adalarını kısaca anlatır.

204 Mpirēs’e göre (s. 69, not 123) Evliyâ Angistri Adası’nı anlatmak üzere boşluk bırakmıştır. Angistri, Egina’dan 3, 5 ve Pire’den 22 deniz mili uzaklıkta küçük bir adadır.

205 Güzergâhta ufak bir hata var. Atina’dan batıya, Korinthos’a giderken Kunduri yerleşimi Megara’dan öncedir.

206 Klasik antik çağın, Makedon hanedanlığının, Roma, Bizans, Haçlılar dönemi, Venedik ve Osmanlı izlerini taşıyan ilginç bir kale.

207 “Kim sonra kenîseden feth olup câmi’olmuşdur” (8/126).

208 “Dükelisi beş aded câmi’-i ağabeydân-ı mü’minândır ammâ üçü câmi’i Cum’adır [...] Μâ’adâ mesâcidlerdir kim ma’lûmumum değildir’ (8/127).

209 “Biri Zekeriyyâ Efendi’nin hayrâtıdır” (8/127).

210 “Zekeriyyâ Efendi’nin Voha nâm çiftliği” (8/127).

211 “Zekeriyyâ Efendi’nin çiftliğidir” (8/128). Zekeriya Efendi’nin diğer bir çiftiği de Kuçiya’daydı (8/163).

212 “Ebü’l-feth Sultân Mehemmed Hân [...] binâ-yı âlî etmişdir.” Korint Boğazı’nın iki yakasındaki stratejik konumdaki Mora ve Rumeli kaleleri (günümüzde Rio ve Antirrio) Venediklilerin İnebahtı’ya geçişini önlemek için 1499’da II. Bayezıd tarafından yaptırılmıştı. Antirrio için bkz. 8/274.

213 Antik Akropol üzerine 6. yüzyılda I. İustnianos tarafından yaptırılan kale bugün Bizans, Haçlı, Venedik ve Osmanlı izlerini taşıyor.

214 “Kiliseden velî olunmuş ma’bedgâh-ı kadîmdir” (8/131).

215 “Birinde Freng balyozları ve birinde bâzergânlar sâkin olur” (8/131).

216 Ya da Castel Tornese, “Venedik binâsı” değil, 13. yüzyıla ait bir Haçlı kalesidir. Pelopones’in en batı ucunda, I. Geoffroi de Villehardouin’nin (Geoffroi de Villehardouin’nin yeğeni) yaptırdığı kale birkaç kez el değiştirdikten sonra 1460’ta Osmanlıların eline geçti. Batı Mora’nın iyi korunmuş Ortaçağ kalelerinden biridir. Evliyâ Larinçe’den Holumiç’e 3 saatte vardığını yazar, ancak bu iki kalenin arası 5-6 km’dir.

217 Venediklerin elinde olan bu üç adayı Evliyâ muhtemelen karşıdan, Gastouni’den görmüştür.

218 “Cümle dörd aded mihrâb” ve “Cümle dörd aded tekye-i dervîşân[dır]” (8/137).

219 Metinde Matya. Ancak bu bir imla hatası olmalı (8/139). Manya (Mani), Güney Pelopones’te Messinia ile Lakonia körfezi arasında kalan dağlık bölgenin adıdır.

220 Mora’daki (Pelopones) çoğu kaleler gibi Bizans, Haçlı, Venedik ve Osmanlı izlerini taşıyan bir kale.

221 “Anavarin Kalesiyle dokuz mîldir [...] lisân-ı Freng’de [...] Peradna derler.” Prodano/Proti, Türkçede Berak/Burak Reis adası. Navarin’e yaklaşık 11 mildir.

222 Navarin Kalesi, Mora kalelerinin çoğu gibi 13. yüzyıla ait bir Haçlı kalesidir. 14. yüzyılda Cenevizlilerin eline geçti, 1423’te Venedikliler aldı ve 1500’de, Evliyâ’nın da belirttiği gibi “Bâyezîd Hân’a amân ile teslim” edildi. Osmanlı-Venedik savaşlarında birkaç kez el değiştiren kale günümüzde harap durumdadır.

223 “Sene 977 tarihînde Sultân Murâd Hân-ı Sâlis asrında be-dest-i Kılıç Ali Paşa binâ etmiş.” Kale 981’de (1573) Navarin olayından sonra yaptırıldı. İlk kez 1829’da onarılan kale bugün Yunanistan’daki en görkemli ve iyi korunmuş Osmanlı kalesidir.

224 Antik dönem kalıntıları üzerine yükselen bir 13. yüzyıl Venedik kalesi.

225 “Kenîse imiş” “Cümle yedi aded mihrâb-ı mü’minândır” (8/145).

226 Mora’nın ucunda, Modon’un karşısındaki ada. Bkz. 2/79

227 “Zamân-ı kadîmde kenîseden velî olunmuş” (8/149).

228 Kalamatya, Evliyâ’nın çarpıttığı yer adlarından biri daha. Gerçi “kala matya”nın çevirisi doğrudur, ama Kalamata ile ilgisi yoktur. Tasvir ettiği kale ise Venedik yapısı değil, 1205’ten sonra, Bizans kalesi kalıntıları üzerine I. Geoffroi de Villehardouin tarafından yaptırılmış bir kaledir.

229 Evliyâ en uzun yoldan Kalamata’ya gelip bir sonraki durağı olan Misehor’a (Mizistre/Mystras) 60 km yaklaşmışken Andrusa üzerinden yaklaşık 70 km kuzeyindeki Karitena’ya gitmiş olabilir mi? Verdiği güzergâh, süreler ve kalelerle ilgili bilgiler bu dağlık yöreye Osmanlıların elinde kalan kaleleri teftiş etmek için gittiğini düşündürüyor.

230 “Henüz kenîseden veil olmuş” (8/152).

231 1245 yılında Karitena prensi Geoffroy de la Bruyère, tarafından yaptırıdan görkemli kale, 1320’de Bizans’ın eline geçti. 14. yüzyılda Venediklilerle Osmanlılar arasında birkaç kez el değiştikten sonra 1460’ta Osmanlı yönetimine geçti.

232 “Cümle dörd aded mihrâbdır” (8/153).

233 Evliyâ’nın adını vermediği nehir Alpheios’dur. Bu nehir 8/138’de “Rufiya” olarak geçer.

234 “Kenîseden bozmadır” (8/153).

235 Kaleyi 1249’da Achaïa prensi II. Guillaume de Villehardouin (ö. 1278) yaptırır, ancak esaretten kurtulmak için 1262’de VIII. Mihail Palaiologos’a fidye olarak verir. Mystras, 1460’ta Osmanlıların eline geçinceye kadar Bizanslı Mora despotlarının merkeziydi. 1830’lardan sonra terk edilen yerleşım 1989’dan beri UNESCO’nun koruması altındadır.

236 “Kal’adan taşra henüz bina oluyor [...] Cümle yedi aded mihrâbdır” (8/155).

237 “Cümleden Aya Niko deyri musannadır” (8/155). 17. yüzyıl yapısı Agios Nikolaos, Osmanlı egemenliği döneminde yörede inşa edilen tek kilisedir.

238 Taigetos Dağı (Evliyâ’nın Şehbaz Dağı) yamacında Meryem-i Uruç (Kimisis tis Theotokou) yortusu anısına adanmış 17. yüzyıl manastırı. 1966’da beri kadınlar manastırı olarak faaliyette olan kurumun nadir ikonaların sergilendiği bir de müzesi var.

239 1254’te I. Jean de Neuilly tarafından yaptıran bu Haçlı kalesi Mani’ye geçişi kontrol eden stratejik bir konuma sahipti. Mora’nın fethiyle Osmanlıların eline geçen kale birkaç kez el değiştirmiş. 1669-1684 yılları arasında Osmanlıların elindeydi.

240 Evliyâ’nın yörede yaşayan (Çakonlar’ın kılık kiyafetleri ve konuştukları lehçe hakkında verdiği bilgiler ve örnekler çok değerlidir ancak Skala’nın yaklaşık 70 km. kuzeyindeki “sengistân” olduğundan kimsenin uğramadiğı (Çakonya’ya (Geraki) gittiği şüphelidir. Bu bilgileri Mani’nin herhangi bir şehrinde derlemiş olabilir. Nitekim Çakonlar’ın “Benefşe ve Anapoliye avret ve oğlanlarıyla gelüp hamâllık” yaptıklarını anlatır.

241 Bizans ve Venedik dönemi izlerini taşıyan, bugün Mora’nın en güzel Ortaçağ kalelerinden biri.

242 “Kim kenîseden velî olmuştur” (8/159).

243 Adı belli olmayan cami harap da olsa hâlâ ayaktadır.

244 “Bu câmi’lerden mâ’adâ cümle altı aded mahalle zâviyeleridir” (8/161).

245 “Cümleden Ahmed Ağa câmi’i hareminde Hüseyin Efendi hânkâhı tarîk-i Halvetî.”

246 Bânisi “Venedik pirinç pirimleri” değil, antik dönem kalıntıları üzerine 12. yüzyılda inşa edilmiş bir Bizans kalesidir. Kale sırasıyla Haçlıların, Venediklilerin ve 1463’te de Osmanlıların eline geçti.

247 Muhtemelen Konstantinos ve Eleni Kilisesi, Ottoman Architecture 2008, s. 133.

248 “Zekeriyyâ Efendi’nin bağ-ı İrem-misâl çiftliğidir.” Evliyâ bu çiftliği daha önce de birkaç kez ziyaret etmiş ve Girit’e giderken sekiz atını, üç kölesini ve eşyalarını orada bırakmıştı. Bkz. 8/169, 8/258.

249 “Kim kenîseden velî olmuştur” (8/163).

250 Ayverdi’ye göre (s. 243) Sultan Süleymân ya da Fethiye Camisi’dir.

251 Güzelce Kasım Paşa Camisi olduğu tahmin ediliyor, Ayverdi 1982, s. 243.

252 “Durkud Paşa çiftliği” (8/167). Seyyahımız çevre köylerdeki bazı çiftlikleri ziyaret etmiş olabilir, ancak 167. –170. sayfalar arasında yer alan fazlaca “turistik” güzergâha ihtiyatla yaklaşmak gerekir.

253 Ya da Agios Dimitrios Manastırı. Didyma köyü yakınlarında sarp kayalara oyulmuş, günümüzde terk edilmiş bir 11. yüzyıl manastırı.

254 “Cezîre-i Mora’nın yedi yüz yetmiş mil adasın dolaşup [...] kâmil üç ayda devr edüp niçe yüz aded çiftiklerde zevk u şevkler edüp bu Gördüs mahallinde seyâhat-i Mora’nın itmâmı oldu” (8/169).

255 Düzeltilmiş tarih için bkz. yukarıda not 10.

256 Muhtemelen Manya Burnu. “Kefere lisânında Kav Maloya [Cap Malea] derler.” Bkz. 2/82.

257 Lubenau (1588) bu kiliseden söz eder, Yerasimos 1991, s. 388.

258 “fî Rebî’u’lâhirin 25 gün liman-ı Hanya’ya dâhil olduk” (8/171). Bkz. yukarıda not 10.

259 “Bu da deyr-i kadîm idi” (8/173). “Cümleden mukaddem Santa Nikola demekle ma’rûf kilise ki bir ma’bed-i kadîm idi, câmi’kılınıp mihrâb ve minber vaz’olundu. Ve padişah nâmına mensûb olup hâlâ Hünkâr Câmi’i demekle ma’rûfdur” Naimâ 2007, s. 1049.

260 “Kenîseden velî olunmuş...” “Ve bundan mâ-adâ Hanya’da iki mu’azzam kilise ki [...] câmi’kılınıp biri Yusuf Paşa’ya, biri Mûsâ Paşa’ya mensûb oldu” Naimâ 2007, s. 1049.

261 Günümüzde Yalı Camisi olarak bilinen cami Evliyâ’nın da belirttiği gibi “kiliseden bozma değildir” (8/173). Osmanlıların şehirde yaptırdığı bu tek cami çeşitli dönemlerde tamirat görmüş ve halen ayaktadır, Ottoman Architecture 2008, s. 419.

262 Katolik St. Nicolo Kilisesi’nin yerinde kurulan Ibrahim Han Camisi minaresiz olarak ayaktadır.

263 Büyük Kapı Camisi olarak biliniyor. 1670’lerde inşa edilen, 1878’de minaresi yenilenen cami halen ayaktadır.

264 “Güzîdesi altı aded câmi’dir [...] Bunlar kiliselerden ma’bedgâh-ı Müslim olmuş ibâdetgâh-ı kadîmelerdir” (8/177). Resmo’nun fethinden sonra (1646) kiliseden çevrilen camiler şunlardır: Deli Hüseyin Paşa Camisi: Augustin tarikatına ait Santa Maria manastırıydı. 1890’da caminin minaresi yenilendi, 1980’lerde cami ve külliyesi onarılarak konservatuvara dönüştürüldü. Ankebût [Örümcek] Ahmed Paşa Camisi: Kera Ton Aggelon Ortodoks Kilisesiydi, 1917’de Mikri Panagia adıyla yeniden kiliseye çevrildi. Veli Paşa Camisi ya da Mastaba Camisi, Katolik, St. Onufrio Kilisesi temelleri üzerine inşa edilmiş. Minaresi 1789 tarihlidir. Onarılan cami ve tekke Doğa Tarihi Müzesi’ni barındırıyor.

265 1626 tarihli, üç aslan başlı Venedik çeşmesi. Evliyâ’nın biraz abartarak “beyâz mermerden [...] her gûne timsâllerin ağızlarından ve burunlarından ve zekerlerinden birer âb-ı nâb cereyân edüp...” diye tasvir ettiği çeşme bugün de yerindedir.

266 Zindanla ilgisi olmayan Venedik saat kulesiydi. Çeşitli dönemlerde onarılan kule, 1945’te belediye tarafından yıktırıldı ve taşları inşaat malzemesi olarak satıldı.

267 Kandiye kuşatmasında dayanak noktası olarak Deli Hüseyin Paşa’nın “bir top menzili” mesafede yaptırdığı kale ve zamanla büyüyen varoşu.

268 Deli Hüseyin Paşa hayratıydı.

269 “İşbu sene (...) [1079] târîhinin Cemâziye’l-ewel’inin yigirmi beşinci gün Kandiye yurdunda orduyı hümâyûna dâhil olup...” (8/179).

270 “On sekiz aded cevâmi.” (8/228). Kandiye’nin fethinden sonra kiliseden çevrilen camiler şunlardır: Hünkâr Camisi: St. Francesco katedraliydi. 1856 depreminde hasar gören cami 1921’de yıktırılarak yerine İraklion Arkeoloji Müzesi inşa edildi. Valide Camisi: St. Salvatore, Augustin tarikatı bazilikasıydı. 1922’den sonra okul olarak kullanıldı, Albaylar Cuntası (1967-1974) döneminde yıktırıldı. Sultan İbrahim Camisi: St. Pietro, Dominiken kilisesiydi, onarımı devam ediyor. Vezir Camisi: St. Tito bazilikasıydı. 1856 depreminde yıkılan cami tekrar inşa edildi, 1922’den sonra kiliseye dönüştürüldü. Mahmud Ağa Camisi: St. Giovani Batista, Fransisken tarikatı kilisesiydi, yok oldu. Defterdar Camisi: 13. yüzyıl yapısı St. Marco bazilikasıydı, yıkımdan kurtarılarak 1956’da onarıldı ve Katolik kilisesi olarak kullanılıyor. Kuşaklı Camisi: Kapuçinler tarikatına ait Santa Maria bazilikasıydı. Kethüda Camisi: 16. yüzyıl yapısı Agia Ekaterini Ortodoks kilisesiydi. 1922’de caminin minaresi yıktırılarak tekrar kiliseye dönüştürüldü, bugün ise Bizans ve Girit Sanatı Müzesi’dir. Kapudan Camisi: St. Giovani Venedico kilisesiydi.

271 “Cümle yetmiş bir aded mahalle mesâcidleri vardır” (8/228).

272 Acemzâde Reisül Küttab Hüseyin Efendi ya da Arasta mescidi, Ayverdi 1982, s. 212.

273 “Bir kenîse iken [...] on günde [...] bir lâtif hammâm’ı rûşenâ edüp câmi’ine vakf eyleyüp câmi’ine dahi yakındır” (9/228)

274 “Bu hammâmlar cümle acele ile binâ olmuş küçücük hammâmlardır” (8/228).

275 “Cümle yetmiş yedi aded aynü’l-hâyât ayn-ı hayvânlardır” (8/228).

276 1628 ılında Francesco Morozini tarafından yaptırılan dört aslanlı şadırvan. Morozini Çeşmesi bugün de şehrin en etkileyici Venedik anıtlarından biridir.

277 “Μâ-tekaddem kefere zamânı milota nâm defterdâr [...] hattıyla cümle bin yedi yüz aded dekâkînler var idi” (8/229). Sözü edilen milota Girit’in ilk zimmi defterdarı olan Resmolu Andreas Miliotis’dir. Metinde “milota” bazen defterdarlar anlamında kullanılsa da (8/223, 8/245) yukarıdaki alıntıda (ve 8/182 ile 8/230’da) özel isim olduğu açıktır. Kandiye kuşatması sırasında Venediklilerle yapılan görüşmelere Osmanlı tarafı olarak “tercümânbaşı Panayot [Panagiotis Nikusios] nâm kefere” ile birlikte katılan Milioti hakkında bkz. Stauridēs 1948.

278 “Ammâ kimisi hammâm ve kimisi mahâzin ve kimisi câmi’ ve mesâcid ve medrese oldu” (8/230).

279 Evliyâ’nın tımar ve zeametlerin tahriri için adada yaptığı üç aylık gezinin güzergâhı (8. cilt, s. 236-248 arası) bu yazıda yer almıyor.

280 Bkz. not 10.

281 “Mâh-ı Muharrem’in onuncu çehârşenbe gün[ü]” (8/257).

282 “Μâ-tekaddem yetmiş yedide tasvir olunmuştu” Bkz. 8/168.

283 “Sene 1081 mâh-ı Muharreminin on ikinci Cum’a gün[ü]” (8/258).

284 Evliyâ bu bölümü farklı zamanlarda yazmiş ya da tamamlamış olmalı. Çünkü Manya’ya gidiş tarihini başlıkta bildirdiği halde, ara başlıkta tarih yerini boş bırakır. Unuttuğu tarih 1081’dir, yani 1670.

285 “Mah-ı Safertü’l-hayrın ibtidâ günü kalkup...” (8/258).

286 “Μâ-tekaddem yetmiş yedide bu dahi vasf olunup...” Bkz. 8/162. Arhoz’dan Partani’ye (Partheni) yani güneye giderken metinde yer alan “Andan 5 sâ’atde Gördüs tarafına” cümlesi doğru olamaz. “Lodos tarafına” okumak daha mantıklı olur.

287 İstanbul’da Rum Ortodoksların ibadetine açik tek Bizans dönemi kilisesi olan Panayia Moukhliotisa ya da Panagia ton Moggolon (Moğolların Meryemi) ile aynı adı taşıyan bir Bizans kalesi ve yerleşimi. Sadece yıkıntıları kalan Argos-Trikala yolundaki bu Ortaçağ kalesi hakkında ayrıntılı bilgi bulunamadı.

288 “Bu dahi yetmiş yedide mufassal memdûhdur.” Bkz. 8/161.

289 Evliyâ “[Mizistre] mâ-tekaddem yetmiş yedi târîhinde mufassalan meth olunmuştur” (8/154-8/156) dedikten sonra Serdar Ali Paşa’nın ordugâhını tasvir eder, ordunun Londar (Leondari) üzerinden (8/260) Kalamata’ya gidip konakladığını ancak kendisinin Mizistre’den bazı askeri işleri hallettikten sonra ayrıldığını yazar.

290 Seyyahın “Vilâyet-i hudûd-i Manya” dediği günümüz Messinia bölgesine tekabül eder. Evliyâ dağlık yöreyi aşmak için zorunlu olarak önce batıya, sonra da kuzeybatıya doğru ilerler. Muhtemelen Secova (Alagonia) üzerinden Kalamata’ya iner. “Salâhor [ahmak] re’âyalar”dan asker toplamak için kuzeydeki Anastasova’ya (Nedusa) ve sadece adını verdiği diğer sarp Şehbaz Daği (Taigetos) köylerine gidip gitmediği açik değildir. Günümüzde bile bu dag köylerinin çoğu birbirleriyle bağlantılı değildir.

291 Mani’nin evleri gerçekten de “kal’a misâl”dı. Mazgal delikli “kule evler” mimari özellikleriyle bugün de ilgi çeken yapılardır.

292 Zarnata kalesi, Kalamata’nın 22 km. güneydoğusunda, Kanbosi (Kambos) mevkiindedir. 1669’da Osmanlılar tarafından eski bir kalenin kalıntıları üzerine yaptırılan kale Venedikliler, Manyalılar ve Osmanlılar arasında sık sık el değiştirdi.

293 Evliyâ Çelebi’nin hayratıydı. “Ve hakîr üç aded dükkânlar etdirüp tekyeme vakf edüp kal’a dizdârların nâzıru’n-nuzzâr etdim” (8/263).

294 Evliyâ eskiden Kuzey Mani yöresinin merkezi olan bu kale şehirden “iki bin beş yüz aded nâmdâr tüfeng-endâz kefereleri çikar” der ve dört yiğidin adını verir. Bunlardan biri Manyalıların elçilik heyetinde de bulunan (8/259) Lemberaki Kapudan yani Yerakaris Limberakis’dir (Yarakari ve Lemberaki adlarını yanlışlıkla iki ayn kişi adı olarak belirtir). Limberakis korsanlık ve siyasi manevralarla ün salmış gerçek bir kişidir ve Evliyâ’nın onun hakkında anlattıkları, “temaşâ-yı garîbe”yi (8/269) bir kenara bırakırsak, doğrudur.

295 “Kelafa limanına kal’a lâzımdır’dediğim mahalle [...] Manya vilâyetinde Kelafa kal’asını bina etmeğe teveccüh etdiler” (8/270). 1670’de Manyalıların katkılarıyla inşa edilen kale 1685’te bu kez Venediklilerle işbirliği yapan Manyalıların eline geçti.

296 “Ve bu Cibova’dan içerisi artık tâ kıble cânine dört konak yer [...] Manya burnunda Kaya Paşa limanına verınca, vilâyet-i iç Manya” (8/267).

297 İç Manya (Mesa Mani), Areopoli’den Manya Burnu’na [Akra Tainaro] kadar olan dağlık bölgenin adıdır.

298 Bkz. yukarıda not 239.

299 Bkz. yukarıda not 26.

300 Evliyâ’nın Mora güzergâhi (s. 125-169) ve özellikle 20 Haziran-15 (?) Ağustos 1670 tarihleri arasında yer alan “Manya gazâsı” sergüeşti (s. 258-271), bazı soru işaretlerine rağmen Yunanistan seyahatnamesinin en olağanüstü bölümleridir. Osmanlı-Venedik çatışmalarının en şiddetli döneminde “bî-amân Mani”nin, yerleşim ve kaleleriyle ilgili “rapor” niteliğindeki tasvirleri ve naklettiği olaylar ayrı bir araştırmanın konusu olmayı hak eder.

301 Evliyâ Mizistre’ye (Mystras) “avustos eyyâmında panayır-ı azimine râst gelüp temâşa etdik” (8/270) dediğine göre Meryem Ana panayırı sırasında, yani 15 Ağustosta (ya da cıvarında) varmış olmalı. Zaten Korinthos’tan Amfissa’ya “bağ bozumu mevsiminde” pupa yelken gittiğini söyler (8/271).

302 Bkz. 8/260.

303 Evliyâ’nın Kerbeneş (Karpenisi) yolculuğu hakkında verdiği bilgiler inandırıcı değildir. İddia ettiği gibi (8/271) Salona’dan (Amfıssa) kuzeydeki Kerbeneş’e, dağlık bölgeyi geçerek 4 saatte varması mümkün değil. Günümüz koşullarında bu 150 km’lik yol arabayla ancak 4 saatte gidiliyor. Dönüşte dağlık bölgeyi aşıp güneye İnebahtı’ya (Nafpaktos) (günümüzde 120 km’lik 3-3,5 saatlık yol) kaç saatte indiğini belirtmeyip boşluk bırakıyor, tasvir de aynı şekilde “boşluklarla dolu”dur. Gerçek güzergâh muhtemelen Salona-İnebahtı’dır.

304 Ayrıntılı tasvir ettiği kalenin “Meselâ bu eşkâldedir” deyip küçük bir de krokisini ekler (8/272).

305 “Cümle sekiz aded cevâmi’lerdir” (8/272).

306 “Durak Paşa ta’mîr etdiğinden Durak Paşa derler. Ammâ Mehemmed Efendi câmi’idir” (8/272).

307 “Cümle altı aded tekyegâh-ı fukâradır” (8/272).

308 “Cümle on bir aded mahallât mezkitleridir” (8/272).

309 Bkz. yukarıda 8/130 ve not 212.

310 Antirrio ile Messolongi arasına sıkıştırılmış ve öldükten sonra keciye dönüşen bir köle öyküsüyle birlikte sunulan tartışmalı bir yolculuk daha var: Antirrio’nun 230 km. kuzeyinde yer alan Zebân ve oradan 165 km. kuzeybatıdaki Vonitsa yolculuğu. Genel olarak Karlieli Sancağı anlatımı sorunludur. Metinden, Evliya’nın yöreyi gezip gördüğü ve kendi deneyimlerine, notlarına dayanarak tasvir ettiği anlaşılıyor. Ancak bölgenin karmaşık coğrafyası ve belki de yolculukla yazıya geçme arasındaki zaman farkı ya da aralığı yanlışlara neden olmuştur. İlginç bilgiler (özellikle balık ve balık yan ürünleri hakkında) içeren bu bölümün ayrıca incelenmesinde fayda vardır.

311 “Cümle dörd aded mihrâbdır” (8/275).

312 Lurva adası, Messolongi lagününün adacıklardan biri olmalı. Messolongi lagününe dökülen nehir Aksu değil, Yılanlı Nehri’dir (Fidaris, bugün Evinos). Aksu Nehri, (Aspropotamos, bugün Acheloos) 8/279’da belirttiği gibi İyonya denizine dökülür.

313 “Cümle beş aded salât-ı cum’a edâ olunur. Hünkâr câmi’i kenîseden bozmadır” (8/281).

314 “Cümle yedi aded zâviyelerdir.”

315 Bu çeşme dışında “Derûn-ı hisârda altı aded çeşmesârlardır.”

316 Osmanlılar tarafından 16. yüzyılda “körfez ağzında bir kumsal burunda” yaptırılan, Preveze limanına hâkim bir kaleydi. Karlofça Antlaşması’ndan sonra, 1701’de, Venediklilerin yktırdığı kale bugün “PaliosarAğa” (eski saray) denen mevkideydi.

317 Evliyâ’nın “Bu Şehr-i harâbistânın seyr ü temâşâsında âdem âlem-ı hayretde kalır” dediği antik Nikopolis’tir. Octavianus’un, Antonius ve Kleopatra’nın ordularını hezimete uğrattığı Actium savaşı anısına (ÏÖ. 31) kurduğu “Nikopolis” (Zafer Şehri) UNESCO’nun Dünya Mirası Listesi’nde yer alır.

318 Kale, “Preveze deryâsı kenârında” değil, denizden yaklaşık 15 km içeride, Evliya’nın “nehr-i Revani” dediği Louros Nehri kıyısındaydı.

319 Günümüzde Arta’nın batısında dış mahalle.

320 “Cümle Fâ’ik Paşa hayrâtıdır” (8/285). Cami hâlâ ayakta ve bir rivayete göre, Arta fatihi Faik Paşa (ö. 1537) emekli olduktan sonra kırk yıl bu camide imamlık yapmış, Orlandos 1936, s. 201.

321 “Cümle altı aded cevâmi[dir], İki câmi’i kal’a içindedir” Kaledeki ikinci cami Sultan Mehmed Camisi’ydi, Orlandos 1936, s. 200.

322 “Cümle dokuz aded mesâcid” (8/285).

323 “Kal’a-misâl bir hânı ve birkaç dükkânları var” (8/286). Hanın kalıntıları 1950’lere kadar Yanya’nın güneyindeki Avgo bölgesinde görülebiliyordu.

324 “Büyük hisâr[da] cümle dörd aded ibâdetgâh-ı müselmândır” (8/287). 1922’ye kadar faaliyette olan Arslan Paşa Camisi bugün Etnografya Müzesi’dir, Ottoman Architecture 2008, s. 160.

325 “Cümle yedi aded mahalle zâviyeleridir” (8/288).

326 “Varoş içre kamusu on sekiz aded mihrâbdır” (8/289).

327 “Bebr Paşa pederi Ali Paşa medresesi [...] on sekiz aded hücreli” ve “imâreti ma’mûr[du]” (8/289). Onarılan medrese sergi mekânı olarak kullanılıyor, imâret bölümü de ziyarete açiktir, Ottoman Architecture 2008, s. 163 ve 164.

328 “Hunkâr câmi’i dibinde hân-ı azîm ve Kanlıbınar çeşmesi dibinde Bebr Paşa bir hân-ı azîm binâ etmiş kim kal’a-misâl olup altmış üç aded [...] hücrelerdir” (8/290).

329 Antik Akropol mevkiinde kurulmuş Bizans kalesi. Kale 1204’ten sonra Bizans Epir Despotluğu’nun sınırları içinde, 1449’dan 1913’e kadar da Osmanlı yönetiminde kaldı.

330 “Cümle on bir aded mahallât zâviyeleridir’’(8/293).

331 “Cümle altı aded mekteb-i sıbyân-ı püserândır” (8/293).

332 “Venedik keferesinin hükmünde olup [...] bellerimizden silâhlarımızı alıp bizi içeri kal’aya koyup cenerele buluşup kal’ayı temâşâ etdik” (8/295).

333 Evliyâ, Kandiye’den tanıdığını iddia ettiği Korfu’nun Venedik “ceneral”iyle üç gun üç gece “azîm ziyafetler” ettiğini ve kaleyi dolaştığını anlatır, ama ayrıntılı bilgi vermez.

334 Seyyahımız Korfu’dan bugün Arnavutluk toprakları içinde kalan Delvine’ye geçer. Ergiri (Girokaster), Berat, Avlona, Elbasan ve Ohri’yi dolaşıp Prespes’in Limni mevkiinden kısa bir sure için tekrar günümüz Yunanistan topraklarına girer, ardından Manastır (Bitola), Tikveş ve Ustrumica’dan geçerek Serres’in kuzeybatısındaki Vetrina’ya (Neo Petritsi) uğradıktan sonra Yunanistan’i terk eder.

335 Bugün Prespes Gölü’nün batı kıyısı Yunanistan-Amavutluk sınırı, kuzey kıyısı da Yunanistan-Makedonya Cumhuriyeti sınırıdır.

336 Bkz. yukarıda not 14.

337 “1082 Muharreminin on ikinci gün yevm-i âşûrâ idi” (9/8).

338 “Μâ-tekaddem deyr-i azîm imiş” (9/64). Sakız’da camiye çevrilen Katolik kiliseleri için bkz. Tournefort 2005 [1700], s. 241-242.

339 “Öküz Mehemmed Paşa’nındır. Bu dahi bir puthâne-i deyr-i kadîm imiş” (9/64).

340 “Müftî Azîz Efendi binâ etmişdir” (9/64).

341 “Mâ-tekaddem deyr imiş” (9/64).

342 “Çoğu Piyale Paşa suyu hayrâtındandır. [...] Öküz Mehemmed Paşa sebîli, liman kapusu cisri başında. [...] Ca’fer Paşa çeşmesi, gümrük dibinde” (9/65).

343 “Bu varoş kenîselerinden mâ’adâ Sakız cezîresi içre on bin yedi yüz hurde düyûrcuklar ve ayazmalar vardır” (9/66). “Tüm adada otuzdan fazla Katolik ve beş yüzden fazla Ortodoks kilisesi bulunmaktadır. Hepsi tam teşekküllüdür ve ayinler Hıristiyan dünyadaki gibi [...] yapılmaktadır” Thévenot 2009 [1665], s. 122.

344 Bizans imparatoru IX. Konstantinos Monomahos (1042-1055) tarafından yaptırılan bu manastırdan Evliyâ sitayişle bahser ve Müslüman ulemayı “kefere kadar gayret etmeyüp ol güzelim ma’bedhâneleriharap etdikleriyçün” eleştirir. (9/66). Bizans mozaik sanatının önemli örneklerine sahip Manastır UNESCO’nun Dünya Mirası Listesi’nde yer alıyor.

345 “Ciniviz binâsı” değildir, Bodrum kalesi gibi Saint-Jean ya da Hospitalier Şövalyelerinin yaptırdığı bir kaledir.

346 “Ve bu çınar şehr-i İstanköy’ün şöhre-i şehir olmasına sebebdir” (9/114). Hipokrat’ın Çınarı olarak bilinen, tüm seyyahların uzun uzun anlattığı, Avrupanın en eski ağacı unvanını taşıyan 2400 yıllık efsanevi çınar hâlâ ayakta.

347 Tuz mahzeni olarak kullanıldığından Apothiki tou Alatiou (Tuz mahzeni) olarak bilinen yapı onarıldı, Ottoman Architecture 2008, s. 391.

348 “Cümle beş mihrâbdır” (9/115).

349 Günümüzde sadece kalıntıları kalmış bu “âsumâna ser çekmiş” kale “Biliyo nâm bir kefere pehlivanının” değil, Bizans dönemi kalıntıları üzerine inşa edilen bir Saint-Jean Şövalyeleri kalesiydi.

350 Evliyâ her ne kadar “Yunan tevârihini” kaynak göstererek “İslâmbol’u binâ eden Yanko ibn Madyan’ın binâsıdır” diyorsa da (9/116), kale Şövalyeler döneminde üstad-ı âzam Hélion de Villeneuve (1325-1346) tarafından yaptırılmış.

351 “Mâ-tekaddem kilise imiş” (9/117).

352 “1082 senesi Cemâziye’i-evvelin 25’inde pür silâh bir firkateye süvâr olup [...] Rodos’a azîmet edüp giderken...” (9/118).

353 Muhtemelen Murad Reis tarafından tamir edilen ve hâlâ Murat Reis adıyla anılan camidir. Limandaki cami, mezarlık ve Murad Reis Türbesi’nden oluşan külliye için bkz. Ottoman Architecture 2008, s. 378. Evliyâ’ya göre Rodos “cümle otuz altı mihrâbdır, altısı cum’adır, mâ’adâ mesâciddir” (9/127).

354 14. yüzyılda inşa edilen şövalyelerin üstad-ı âzam sarayı.

355 Şövalyelerin St. Jean Kilisesi’nden camiye çevrilerek “Camii-kebir” adını alan camiye Evliyâ’nın fetihten 149 yıl sonra hâlâ “Sencovan câmi’i” demesi ilginçtir. Cami, 18477’de yddırım düşmesiyle kilise döneminde mahzenlerde gizlenmiş barut infilak etmiş ve havaya uçmuştu, Balducci 1945, s. 147.

356 İnşa tarihi kesin olmayan caminin 1809’da yeniden yapıldığı söylenmektedir, (Balducci 1945, s. 119). O tarihten sonra da birkaç kez onarım gören ve minaresi yenilenen caminin son onarımı 2005’te tamamlandı, Ottoman Architecture 2008, s. 360.

357 1540 tarihli Makbûl/Maktûl İbrahim Paşa Camisi onarıldı ve ibadete açildi, Ottoman Architecture 2008, s. 364.

358 II. Dünya Savaşı’nda büyük hasar gören 1588 tarihli Recep Paşa Camisi’nin onarımı henüz tamamlanmadı, Ottoman Architecture 2008, s. 366.

359 “Kenîseden bozma câmi’-i metîndir” (9/129). 11. yüzyıl kubbeli Bizans kilisesi 14. yüzyılda gotik tarzda bir şövalye kilisesine, 1522’den sonra Enderun ya da “Kanduri” camisine çevrilmiş. Maria del Castello ya da Panayia tou Kastrou adıyla bilinen yapı günümüzde müze olarak ziyarete açıktır.

360 Ya da Kurt-zade Ahmed Bey Camisi (Balducci 1945, s. 68), II. Dünya Savaşı’nda harap olmuş.

361 Müslüman köyü Özkur’daki (günümüzde Sgourou) Muradiye Camisi Evliyâ’nın belirttiği gibi “kenise imiş” (9/129) ve 1628’de Sultan IV. Murad döneminde camiye çevrilmiş.

362 Balducci’ye göre (s. 68) mescidin adı İlkmihrab’dır. “Cümle yigirmi dörd mesâciddir” (9/129).

363 “Cümleden mükellef Kadırga Limanı burnunda [Cezâyirli] Murâd Rei’îs tekyesi. [...] Âsitane-i Bektaşiyan[dır]” (9/130-131).

364 Yeni Hamam ya da Mustafa Hamamı olarak bilinen bu muhteşem yapı Rodos’ta ayakta kalan ve onarılarak kullanılan tek hamamdır, Balducci 1945, s. 38 ve Ottoman Architecture 2008, s. 380.

365 1940’ta İtalyanlar tarafından yıktırılmış

366 Katolik Azîz Havariler Kilisesi’nin bulunduğu yerde inşa edilen imâret ile kiliseden kalan bölümler onarılarak kitaplık, kafe ve sergi alanına dönüştürüldü, Ottoman Architecture 2008, s. 376.

367 “Böyle bir kahkahâ-yı Rûm kal’a-i ibret-nümûn görmedim” dediği kale antik akropol kalıntıları üzerine kurulmuş bir Ortaçağ kalesidir.

368 Evliyâ Rodos cephaneliğini “Süleymân Hân [Kanuni] ile fetihte yigirmi yaşında” olan Koca Mahmûd Reis’le birlikte gezdiğini iddia eder. Rodos 1522’de fethedildiğine göre, adi geçen Reis 1671 yılında Evliyâ’yı gezdirirken 169 yaşında olmalıydı!

369 Seyahatnâme’nin Yunanistan bölümü Ege ve Akdeniz adalarının listesiyle sona erer. Evliyâ gitmediği adalarla ilgili bilgileri Rodos Defterhâne’sinden aldığını belirtir (9/133).

TABLE DES ILLUSTRATIONS

		Titre	Şekil 1
		URL	http://books.openedition.org/ifeagd/docannexe/image/1963/img-1.png
		Fichier	image/png, 2,9M

AUTEUR

Marianna Yerasimos

© Institut français d’études anatoliennes, 2012

Licence OpenEdition Books

Cette publication numérique est issue d’un traitement automatique par reconnaissance optique de caractères.