Fahriye Emgili
Öz
Birtakım nedenlerle devlet eliyle ya da toplumsal baskı sonucu gerçeklesen, mübadele, göç ettirme gibi olaganüstü zamanlarda gerçeklestirilen zorunlu nüfus hareketleri sürecinde, tamamen insani, sosyal, psikolojik ve ekonomik gerekçelerden dolayı, bu hareketlerin dısında kalmak için egemen toplumun niteliklerine sahip olma veya egemen toplumun özelliklerini paylasma amacıyla evlilik ve din degistirme gibi yöntemlere basvurulması, karsılasılan bir durum olarak ortaya çıkabilmektedir.
Bu çalısmada, Türkiye’de yasayan Rum Ortodoksların mübadeleden kurtulma amacıyla ihtidâ yoluyla, Türk-Yunan Halklarının Mübadelesine İliskin Sözlesme ve Protokol Anlasmasının dısında kalma çabaları incelenecektir.
Anahtar Kelimeler: İhtida, Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi, Rum Ortodoks
Abstract
The marriages and conversions could be seen due to the humanitarian, social, psychological and economic reasons in order to share the features or to possess the characteristics of the dominant culture during the compulsory demographic mobility processes like the forcible migration or the exchange of populations that were actualized by state or communal force.
Throughout this study, ihtida (Conversion To Islam) was analyzed as an attempt of Greek orthodoxes in Turkey in order to stay outside The Protocol Agreement Relating The Exchange Of Populations Between Turks and Greeks.
Key Words: Conversion To Islam, The Exchange Of Populations Between Turks and Greeks, Greek orthodoxes.
KAYNAK VE DEVAMI: http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/941/11717.pdf
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
Lozan Barış Andlaşmasına Göre Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Konunun TBMM'de Görüşülmesi
H. Cevahir Kayam
ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993
GİRİŞ
11 Ekim 1922’de imzalanan Mudanya Mütarekesi ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, “Misak-ı Milli” sınırlarına, Musul ve Hatay hariç, ulaşmış bulunmaktaydı. Türkiye’nin diğer Batılı devletler gibi tam bağımsızlık ve eşitlik statüsünü kazandığı yer ise Lozan olmuştur. Lozan Barış Konferansı (20 Kasım 1922-24 Temmuz 1923) sonucu Türkiye, eşitliğini ve egemenliğini bütün dünyaya kabul ettirmiş oluyordu. Müttefik devletlerle imzalanan Lozan Barış Andlaşmasıyla, Musul, Hatay ve diğer bazı sorunlar dışındaki bütün sorunlar çözümlenmiş ve Türkiye, bağımsız devletler arasındaki yerini almıştır.
Lozan Barış Konferansı’nın ortaya çıkardığı siyasi metinlerden biri de “Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol”dür. Bu sözleşme ile gerçekleştirilen mübadele sırasında yaklaşık olarak 350.000 Müslüman Türk ile 200.000 Hıristiyan Rum yaşadıkları yerleri terketmek durumunda kalmışlardır. Mübadele, sözleşmenin imzalanmasından kısa bir süre sonra başlamış ve her iki ülke için de yıllarca sorun oluşturmuştur.
Bu çalışmada, mübadele konusunun Lozan’da ele alınışı, konuyla ilgili Lozan görüşmelerinin ve imzalanan Mübadele Sözleşmesinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) ortaya çıkardığı tartışmalar incelenmektedir. Ayrıca, mübadele sırasında ortaya çıkan “etabli” ve Patrikhane sorununa da değinilmektedir.
MÜBADELE SORUNUNUN ORTAYA ÇIKIŞI
Osmanlı İmparatorluğu tarihinde, özellikle 1978 Osmanlı-Rus savaşından sonra, önemli göç olayları yaşanmıştır. Bu göçlerin nedeni, savaşlar dolayısıyla İmparatorluğun toprak kaybetmesidir. Kaybedilen topraklardaki Türk-Müslüman nüfus, elde kalan bölgelere göç etmişlerdir. Bu olay, Balkan savaşları (1912-1913) döneminde artarak devam etmiştir.
Balkan Savaşları dönemindeki göç olayları bir “nüfus mübadelesi”ni gündeme getirmiştir. Mehmet Said Halim Paşa başkanlığındaki İttihad ve Terakki Hükümeti ile Bulgaristan arasında imzalanan İstanbul Andlaşması (29 Eylül 1913) ile mübadele, resmi bir çerçeveye bağlanmıştır. Göç olaylarını düzenleyen ilk andlaşma olan İstanbul Andlaşmasıyla, gerçekleştirilecek olan ahali değişimi, sınırın her iki yanında 15 km. mesafede oturanları kapsamaktaydı1.
Osmanlı İmparatorluğu’nu Bulgaristan ile nüfus mübadelesi yapmaya iten nedenlerden biri zorunlu göç olayı ise, diğeri de Hıristiyan azınlıklardan kurtulma isteğidir. “Bir uluslar mozaiği olan Osmanlı İmparatorluğu’nda özellikle Hıristiyan “millet’ler duraklama döneminden bu yana Avrupa’nın büyük devletlerinin müdahale nedeni olmuşlar, ayrıca Ondokuzuncu Yüzyılın başat ideolojisi olan milliyetçilik fikirlerine koşut bir ulusal bilinç geliştirdikleri için devletin kronik zayıflığını oluşturmuşlardı. İmparatorluk’taki en son milliyetçi akım olan Jön Türkler, İmparatorluk’taki Hıristiyan azınlıklar ile Avrupa müdahalesini bir neden-sonuç ilişkisi biçiminde algıladıklarından, İmparatorluğun egemenliğinin ön koşulu olarak bu grupların oluşturduğu sorunu çözmeyi şart saymaktaydılar” 2. Bunun sonucunda da İstanbul Andlaşmasından birkaç ay sonra, aynı nitelikte bir andlaşma önerisi Yunanistan’a da yapılmıştır.
Yunanistan 1830’da bağımsızlığını kazandığı sırada, sınırları içinde türdeş bir Rum nüfusu barındırmaktaydı. Tesalya, Makedonya, Girit, Epir de Ege Adalarının Yunanistan’a geçmesiyle nüfus yapısındaki türdeşlik ve değişmeye başlamıştır. 1913’de Balkan Savaşının bitmesiyle nüfusun etnik yapısı, 1830’daki durumdan oldukça farklı bir görünüm kazanmıştır. Bu tarihte Yunanistan sınırları içindeki Türk, Ulah, Slav ve Arnavutların sayısı nüfusun % 20’sini bulmaktaydı.3
Yunanistan’ın bağımsızlıktan sonraki amacı, sınırları içinde yalnızca Yunanlıların yaşadığı bir devlet oluşturmaktı. Yunanistan’ın devlet olarak amaçladığı sınırlar, Batı Anadolu bölgesine kadar uzanmaktaydı4. Çizilen bu sınırların ve gerçekleştirilmek istenen nüfus yapısının ifadesi olan “Megali İdea” 5, Yunanistan’ın izlediği dış politikanın başlıca unsuru olmuştur. Bu amaçla Yunanistan da Osmanlı İmparatorluğu ile bir mübadele istiyordu. Ama Yunanistan’ın amaçladığı mübadele, “Megali İdea” sınırları dışındaki Rumları kapsaması yönündeydi. Yunanistan, Batı Anadolu bölgesini kendi sınırları içinde gördüğünden mübadelesini istediği Rumlar, Anadolu içlerindeki Rumlardı 6.
İttihat ve Terakki Hükümeti İzmir Rumları ile Makedonya Türklerini kapsayacak bir mübadeleyi Yunanistan’a önerdiği tarihte, güvenlik gerekçesiyle Ege kıyıları ve Doğu Trakya’daki Rumların Anadolu’ya nakillerini kararlaştırmıştı. Dolayısıyla bu mübadele önerisi Yunanistan’ın amaçlarına uygun değildi. Fakat İttihat ve Terakki’nin almış olduğu nakil karan, Venizelos’un öneriyi kabullenmesine neden olmuştur 7 . Haziran 1914’de Osmanlı İmparatorluğu ile Yunanistan arasındaki nüfus mübadelesiyle ilgili andlaşma imzalandı ve mübadeleyi yürütecek bir Karma Komisyon oluşturuldu. Fakat Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla andlaşma uygulanamadı.
Birinci Dünya Savaşından Osmanlı İmparatorluğu yenik çıktı. Müttefik Devletler ile Osmanlı İmparatorluğu arasında imzalanan Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) sonrasında başlatılan işgallerle İmparatorluk Müttefik Devletlerce parçalanmış oldu. 15 Mayıs 1919’da da Yunanlılar İzmir’e asker çıkardı.
Yunanlıların İzmir’e çıkmasının ardından Anadolu’da bir Türk Kurtuluş Savaşı başlamış oldu. 1919-1922 tarihleri arasında süren savaş, Türkiye ile Müttefik Devletlerin Mudanya’da imzaladığı mütareke ile sona erdi. Bu tarihten sonra Türkiye ile Yunanistan arasındaki durum da tamamiyle değişmiş oldu. Savaş sırasında bir milyondan fazla Rum, Yunanistan’a sığınmıştı ve Yunanistan “Megali İdea” sınırlarını elde edememişti.
Türk Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaşması, savaş sonucu Yunanistan’ın yaşadığı yoğun Rum göçü, Yunanistan’ın nüfus mübadelesi konusundaki görüşlerini değiştirmesine neden olmuştur. Yaşanan yoğun göç, Yunanistan’ı ekonomik ve sosyal açıdan zor bir duruma sokmuştu. Bu ortam içinde Yunanistan, Türkiye’nin önerdiği zorunlu mübadele önerisini kabul etmek istemiyordu.
LOZAN BARIŞ KONFERANSINDA MÜBADELE SORUNU
Bağımsızlık Savaşını başarıyla yürütmüş olan TBMM Hükümeti, Lozan’da bir devlet olma kimliğini kabul ettirme savaşı vermiştir. Bu nedenle Lozan’da bağımsızlığı zedeleyebilecek her şeye karşı çok hassas davranmıştır. Kapitülasyonlar ve Osmanlı borçlarının tasfiyesi konuları, görüşmeleri zaman zaman sertleştirmiş ve özellikle Kapitülasyonların devamı konusundaki Müttefik Devletlerin ısrarı, Lozan görüşmelerini üç ay kesintiye uğratmıştır. Görüşmeler sonunda imzalanan belgelerle TBMM Hükümeti, diğer bağımsız devletlerle eşitlik statüsünü ve egemenlik hakkını kabul ettirmiştir.
Bilindiği gibi Lozan Barış Konferansında bir tarafla İngiliz İmparatorluğu, Fransa, Yunanistan, İtalya, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ve Amerika Birleşik Devletleri (gözlemci olarak) temsilcileri, öte yanda TBMM Hükümeti temsilcileri yer almıştır. Konferansta Türkiye’yi îsmet Paşa, Rıza Nur Bey ve Hasan Bey temsil etmişlerdir.
Lozan Barış Konferansında ağırlıklı olarak siyasal, mali ve ekonomik konular görüşülmüştür. Türkiye ile Müttefik Devletler arasında imzalanan Barış Andlaşmasının ağırlığını da bu konular oluşturmaktadır. Ayrıca ulaşım ve sağlık sorunları da bu metinde yer almıştır. İncelememizi oluşturan Mübadele Sözleşmesi ise Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanmıştır.
a) Mübadele Sorununun Ele Alınışı
20 Kasım 1922 tarihinde başlayan Lozan Barış Konferansı, kurulan üç komisyonla çalışmalarını yürütmüştür. Bunlar Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu ile Maliye ve İktisat Sorunları Komisyonu’dur. Konferansın ilk oturumları yeni Türkiye Devleti’nin sınırlarının çizilmesine yönelik oturumlardır. Konu, “Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu”nca ele alınmıştır. Komisyon aynı zamanda azınlıklar ve Türk-Yunan nüfus mübadelesi sorunu ile de ilgilenmiştir.
Doğu Trakya sınırının görüşülmeye başlanmasıyla birlikte azınlıklar ve mübadele sorunu da tartışılmaya başlanmıştır. Özellikle mübadele sorunu Türkiye ile Yunanistan arasındaki yoğun tartışmalara yol açmıştır. Bu sorun hem Batı ve Doğu Trakya sınırlarının belirlenmesi bakımından, hem de kimlerin azınlık statüsüne tabi olacağının belirlenmesi bakımından önemli olmuştur.
Mübadele konusu, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nun 1 Aralık 1922 tarihli oturumunda görüşülmeye başlanmıştır. Bundan önceki oturumlarda savaş sırasında yurtlarını terk eden Rumların ve Türklerin durumları söz konusu edilmişse de bunlar daha çok Yunanistan’ın Doğu Trakya ve İzmir üzerindeki iddiaları ile ilgilidir. Yunanistan temsilcisi Venizelos, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1914 yılının ilk aylarında Küçük Asya ve Doğu Trakya’dan 450.000 Rumu zorla sınırdışı ettiğini daha 22 Kasım 1922 günlü oturumda dile getirmiş ve ilk kez “mübadele” sözcüğünü de kullanmıştır. Venizelos’a göre, sınır dışı etmelere bir çözüm bulmak için, mübadelenin, kendisi ile Osmanlı Sadr-ı Azamı arasında görüşülmesi kararlaştırılmıştı. Brüksel’de yapılması planlanan görüşme, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla gerçekleştirilememiştir8.
Bir yandan savaş sırasındaki göçler ve yakıp-yıkmalar, öte yandan “halkların içice girmişlikten kurtarılmasının barışın kurulmasını sağlayabileceğine” olan inanç, mübadeleyi gerekli kılmaktaydı9 . Mübadele, aynı zamanda etnik yer değiştirmeler sonucu ortaya çıkan ekonomik sorunların çözümlenebilmesinin yolu olarak da görülmekteydi.
Mübadele, Lozan’da sadece Türkiye ve Yunanistan’ın isteği oile Imamıştır. Konferansa katılan diğer ülkeler de yukarıda sayılan sorunların çözüm yolunu mübadelede görmekteydiler.
1 Aralık 1922 tarihli oturum, tümüyle mübadele sorununun görüşüldüğü bir oturum olmuştur. İlk olarak Dr. Nansen nüfus mübadelesi konusundaki görüşlerini ve önerilerini açıklamıştır. Dr. Nansen’in oturuma katılması ve görüş bildirmesi de İngiliz temsilci Lord Curzon’un çağrısı üzerine gerçekleşmiştir10. Milletler Cemiyeti’nin 1919’da oluşturduğu Uluslararası Muharecet Komisyonu’nun başkanlığını da yapmış olan Dr. Nansen’in görüşleri, konunun uzmanı olması11 bakımından önem taşımaktadır.
Dr. Nansen, Türkiye ile Yunanistan arasında, geciktirilmeden bir mübadele yapılmasını isteyen “dört büyük devletin İstanbul’daki temsilcilerinden” çağrı aldıktan sonra, konu ile ilgili olarak temaslarda bulunduğunu belirtmektedir12. Türk ve Yunan makamlarıyla görüşen Nansen, her iki ülkenin de mübadeleyi istedikleri sonucuna varmıştır. Nansen’e göre mübadelenin ortaya çıkaracağı bir çok soruna karşılık (kimlerin mübadele edileceği, mübadillerin bırakacağı malların değerinin tesbiti, tazminat ödemeleri vb.) sağlayacağı yararlar bu aşamada daha fazladır. Savaş dolayısıyla çok sayıda insan zaten yer değiştirmiştir. Bu durum her iki ülkeye de ağır ekonomik zorluklar yüklemektedir. Yunanistan’a göç etmiş bir milyona yakın Rumun varlığı bile mübadelenin hem ekonomik hem de insani yönünü göstermektedir. Bu yer değiştirmeler nedeniyle, Türkiye’de işlenebilecek durumdaki tarım arazileri işlenememektedir. Mübadelenin geciktirilmeden gerçekleştirilmesi durumunda hem bu sağlanmış olacak, hem de Yunanistan’a sığınan göçmenleri yerleştirme olanağı doğacaktır 13.
Dr. Nansen, Türk-Yunan mübadele andlaşması için daha önce uygulanan Bulgar-Yunan andlaşmasının örnek alınmasını önermiştir. Bu andlaşmada bir takım değişikliklerin yapılmasıyla iki ülke arasındaki mübadele de başarıyla yürütülebilir. Dr. Nansen’e göre mübadele andlaşması genel hükümleri kapsamalıdır; ayrıntılarla ilgili özel yönetmeliklerin hazırlanması, oluşturulacak Karma Komisyon’a bırakılabilir 14 . Bu Karma Komisyon’da her iki ülkenin birer temsilciyle, Milletler Cemiyeti Meclisi’nce atanmış iki temsilciden oluşmalıdır. Bulgar-Yunan mübadelesinde uygulanan bu yöntemle mübadele, başarıyla yürütülmüştür.
Dr. Nansen bu önerisiyle Milletler Cemiyeti’ni işin içine sokmuş oluyordu. Oysa bu cemiyete TBMM hükümeti henüz üye değildir. Dolayısıyla Milletler Cemiyeti’nin devreye sokulması Türk Temsilcileri rahatsız etmiştir. Bundan dolayı İsmet Paşa, Dr. Nansen’in raporunu, “bir özel kişinin raporu saydığını” belirtmiştir15 . Türk görevlileriyle Dr. Nansen’in Konferans öncesinde yaptığı görüşmelerin bir sonuca ulaşamamasını da buna kanıt olarak göstermiştir.
İsmet Paşa, mübadele sorunu ile azınlıklar sorununun birlikte ele alınması gerektiğini belirterek, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu iki sorunun birbirine bağlı olduğunu kabul ederse mübadele konusunda Türk Temsilci Heyetinin görüşlerini açıklayacağını söylemiştir. İsmet Paşa’ya göre bu sorunun görüşülmesi için henüz erkendir; bundan dolayı Türk tarafı mübadele konusundaki görüşlerini daha sonraki oturumlarda açıklayacaktır.
Yunanistan Temsilcisi Venizelos ise özellikle ekim mevsimi geçmeden mübadelenin başlaması gerektiği görüşündedir. Israrlı tutumlar karşısında İsmet Paşa, mübadele konusundaki Türk tarafının görüşlerini genel hatlarıyla açıklamak durumunda kalmıştır. Öncelikle Doğu Trakya’nın 30 Kasım’da teslim edilmesinden dolayı boşaltılmış köylerin kaç kişi barındırabileceğini tesbit etmenin hemen olamayacağını belirtmiştir. Anadolu’da binlerce evsiz-barksız Türk vardır. En azından şimdilik, Yunanistan’daki Müslümanlar evlerinde oturmaktadırlar. Bu nedenle, bir mübadele yapılacaksa bu, İzmir ve İstanbul’u da içine almak koşuluyla bütün Rum nüfusunu kapsamalıdır 16.
Yunanistan’ın mübadele konusundaki en önemli ısrarı mübadelenin isteğe bağlı olarak gerçekleştirilmesi olmuştur. Bunun en önemli gerekçesi de Birinci Dünya Savaşından beri Yunanistan’a sığınan bir milyona yakın göçmendir. Yunanistan bu göçmenler nedeniyle zaten zor bir duruma düşmüştür. Ayrıca Türkiye sınırları içinde kalan Rumların da zorunlu mübadele ile Yunanistan’a göçmesi, altından kalkılamayacak kadar ağır bir yük getirmektedir. Venizelos’a göre “böyle bir sınır dışı ediş, benzeri görülmemiş siyasal, ekonomik ve sosyal bir yıkım” demektir 17.
İngiliz temsilci Lord Curzon da mübadelenin zorunlu olması taraftandır. Bu görüşünü de mübadelenin bir an önce yapılmasındaki gerekliliğe bağlamaktadır. Mübadelenin gönüllü olması durumunda bunun aylar alabileceğinden endişe duymaktadır.
Lord Curzon yaptığı konuşmada konumuz açısından önemli olabilecek rakamlar da vermektedir. Curzon’un verdiği bilgilere göre Küçük Asya’da 450.000 Rum kalmışken, Yunanistan’daki Türk nüfusu 450-480 bin kadardır. Curzon Türkiye’deki Rum nüfusunu hesaplarken İstanbul’daki Rumları bunun dışında tutmuştur. İstanbul’la ilgili verdiği rakam 1914 yılma ait 400 bin Rum nüfusudur. Fakat bu nüfus içinde Yunanistan’a göç eden önemli bir kesim vardır. Öte yandan Yunanistan’daki Türk nüfus içine Batı Trakya’daki 124.000 Türk dahil edilmiştir.
Mübadelenin zorunlu olması fikrini destekleyen Curzon, İstanbul’daki Rumların bunun dışında tutulması gerektiğini söylemektedir. Çünkü Curzon’a göre “bu Rum nüfusun sınırdışı edilmesi, Türkiye’nin kendisi için de ekonomik ve endüstriyel bir kayıp olacaktır” 18.
Curzon’un verdiği rakamlara İsmet Paşa itiraz etmiştir. Kendisi kesin bir rakam vermemekle birlikte 1914’te Osmanlı İmparatorluğu’nda hiç bir zaman 1.600.000 Rumun yaşamadığını belirtmekle yetinmiştir. Ayrıca İsmet Paşa’ya göre Yunanistan’daki Türk nüfusla ilgili rakam gerçeğin çok altındadır19.
b) Azınlıklar Sorunu ile Mübadelenin İlişkilendirilmesi
Lozan Barış Konferansı görüşmelerinde azınlıklar sorunu ile mübadele sorunu çoğu zaman birlikte tartışılmıştır. Bu durum özellikle Türk tarafının sorunu ortaya koyuş biçiminden kaynaklanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde azınlıklara tanınan ayrıcalıklar, Türk temsilcilerini bu konuda kesin bir tavır almaya zorlamış ve mübadele ile, azınlık diye nitelenen Hıristiyan unsurlardan kurtulmak, sorunun çözüm yolu olarak görülmüştür.
Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nun 12 Aralık 1922 tarihli oturumunda azınlıklar sorunu tartışılırken mübadele sorunu da gündeme getirilmiştir. Yunanistan ve müttefikleri özellikle İstanbul’daki Rumları mübadele dışı tutmak istediklerinden, azınlıklar sorununa önemle eğilmişlerdir. Müttefik Devletler İstanbul’daki Rumlara karşılık Batı Trakya’daki Türklerin mübadele dışı tutulmasını önermişlerdir. Dolayısıyla azınlıklar sorununu, çözümlenmesi gereken önemli bir sorun olarak görmektedirler.
Oysa Türk tarafı azınlıklar sorununun halledilmesinde en büyük engel olarak Hıristiyan Rum unsurunu görmektedir. Türk Temsilcilere göre Ermeni sorunu Ermenistan ile yapılan andlaşma gereği çözümlendiğinden, azınlık statüsüne sahip olabilecek tek unsur Rumlardır. Kürtler ise Müslüman olduklarından Türk tarafınca azınlık olarak görülmemektedirler. Bundan dolayı Türk tarafı zorunlu mübadele ile Hıristiyan Rum unsurlardan kurtulmak isteğindedir. Böylece “ yabancı müdahalesinden” ve “dışardan kışkırtmalardan” kurtulunmuş olunacaktır 20.
Azınlıklar sorununun görüşülmeye devam edildiği 31 Aralık 1922’deki oturumda İsmet Paşa, azınlıklar sorununun çözümünün zorunlu mübadele olduğu üzerinde ısrarla durmaya devam etmiş ve mübadelenin İstanbul’daki Rumları da kapsaması gerektiğini belirtmiştir. Görüşmeler sonunda İsmet Paşa, Yunanistan’dan göç edecek Türklerin orada bırakacaktan taşınır ve taşınmaz mallara karşılık alınacak bir tazminata karşılık İstanbul’daki İstanbul doğumlu 200.000 Rumun kalabileceğini kabul etmiştir 21. Böylece Türk tarafı Konferansın başından beri savunduğu mübadelenin bütün Rumları kapsaması görüşünden vazgeçmiş oluyordu.
Tazminat isteminin yanı sıra İstanbul’da kalacak Rumlar konusunda Türk tarafının ileri sürdüğü diğer bir şart da Patrikliğin İstanbul’dan uzaklaştırılmasıdır 22. Fakat Venizelos ile birlikte Curzon da bu şartları oldukça ağır bulmuşlardır.
İsmet Paşa, mübadelenin zorunlu olması fikrinin Türk tarafına mal edilmesinin de doğru olmadığını belirtme gereği duymuştur. Mübadelenin zorunlu olması fikri İsmet Paşa’ya göre -resmi sıfatı olmayan- Dr. Nansen’e aittir ve Dr. Nansen’i de Konferansa davet eden Yunanistan ve müttefikleridir 23.
Yunanistan ise her fırsatta zorunlu mübadeleyi istemediğini belirtmiştir. Fakat bunun için de birtakım şartlar öne sürmekten vazgeçmemiştir. Bu şartların başında gelen ise Yunanistan’a savaş sırasında göç eden Rumlara, isterlerse geri dönüş olanağının tanınmasıdır. Ayrıca gerek Türkiye’deki Rumların ve gerekse Yunanistan’daki Türklerin göçe zorlanmaması, İstanbul’daki Rumların bu şehirde oturmaya devam etmeleri ve karşılıklı olarak azınlık haklarının tanınması da zorunlu mübadeleden vazgeçilmesinin şartı olarak sayılmıştır 24.
İngiltere’nin diğer temsilcisi Sir Horace Rumbold da mübadelenin zorunlu olması fikrinin Türk tarafına ait olduğunu belirtmiştir. Rumbold, Küçük Asya’dan kütle halinde göçlerin başlamasıyla birlikte, İstanbul’daki Müttefik Yüksek Komiserliğinin sorunla ilgilendiğini, İstanbul’da bulunan Dr. Nansen’e danışıldığını belirterek mübadele fikrinin Dr. Nansen’den geldiğini söylemiştir. Fakat Yüksek Komiserlik, sorunun Konferansta çözülmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu arada Dr. Nansen’in İstanbul’daki Ankara Hükümeti temsilcisi Hamit Bey’e başvurmasıyla Ankara’nın görüşü öğrenilmiştir. Ankara’nın görüşü de “nüfus mübadelesinin, ancak zorunlu bir mübadele ilkesine dayanırsa düşünülebileceğedir 25.
c) Alt-Komisyon’daki Görüşmeler
Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu, sivil rehinelerin geri verilmesi, savaş tutsaklarının mübadelesi ve nüfus mübadelesi sorunlarıyla ilgilenmesi için bir alt-komisyon oluşturmuştur. Bu alt-komisyon, söz konusu sorunları Konferansın bitmesini beklemeden çözmekle görevlendirilmiştir.
Alt-Komisyondaki görüşmelerle ilgili ilk açıklamayı komisyona başkanlık eden kalyan temsilci M. Montagna, 10 Ocak 1923 tarihinde Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nda yapmıştır. Montagna’nın belirttiğine göre Alt-Komisyonda mübadele ile ilgili önemli görüş birliği sağlanmıştır. Yunanistan’ın itirazına karşılık mübadelenin zorunlu olması, diğer ülkeler tarafından da kabul edilmiştir. Batı Trakya’daki Türkler ile İstanbul’daki Rumların mübadele dışında tutulmasında anlaşmaya varılmıştır. Türk taralı bu konuda bir sınırlama getirilmesi görüşünden vazgeçmiştir. Bu görüş, 30 Ekim 1918’den sonra İstanbul’a yerleşmiş olan Rumların, mübadeleye tabi tutulmasıdır. Asıl uzlaşılamayan konu ise Patrikhane sorunu olmuştur. Yunanistan ve müttefikleri Patrikliğin İstanbul’da kalması gerektiğin: savunurken Türk temsilci heyeti ısrarla. Patrikliğin İstanbul dışına çıkarılmasını istemiştir. Sorun Alt-Komisyonda bir çözüme kavuşturulamadığından Komisyona havale edilmesi kararlaştırılmıştır. 26
KAYNAKÇA
Kitaplar:
Aksin, Sina (Editör): Türkiye Tarihi-Çağdaş Türkiye, Cilt 4, Cem Yayınevi, İstanbul 1989.
Armaoğlu, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.
Ateş, Toktamış: Türk Devrim Tarihi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
Cebesoy, Ali Fuat: Siyasi Hatıralar, II. Kısım, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1960.
Gönlübol, Mehmet - Sar, Cem Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), A.K.D.T. Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1990.
İnan, İbnülemin M. Kemal: Son Sadrazamlar, Cilt 4, Dergah Yayınları, İstanbul 1982.
Oran, Baskın: Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1986.
Şimşir Bilal, Ege Sorunu, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976.
Uçarol, Rifat: Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
--------, Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 8, 12.
--------, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (Çev. Seha L. Meray) A.Ü., S.B.F. Yayınları, Ankara 1973.
--------, T.B.M.M. Gizli Celse Zabıttan, Cilt 1,2,3,4., İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985.
--------, T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (1920-1923).
Makaleler:
Akgün, Seçil: “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Gen. Kur. Basımevi, Ankara 1986.
Eren, A. Cevat: “Türkiye’de Göç ve Göçmen Meselelerinin Başlaması”, Türk Dünyası, Sayı 1, Şubat-Mart-Nisan 1966.
Erim,Nihat: “Milletlerarası Daimi Adalet Divanı ve Türkiye”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Ankara 1944.
Ülman, Haluk: “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968)” A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt 23, No 3, Ankara 1968.
NOT: Bu çalışma Yıldız Teknik Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenen “Lozan Barış Andlaşmasına Göre Türk-Yunan Mübadele Sorunu (1923-1934)” adlı araştırma projesinin bir alt başlığıdır.
1 Baskın Oran. Türk-Yunan ilişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1986, s. 46.
2 Oran, a.g.y., s. 46
3 Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Gen. Kur. Basımevi, Ankara 1986, s. 242.
4 Akgün, a.g.m., s. 244
5 Megali idea, Yunanistan Devletinin bağımsızlığından sonra somutlaşan, Yunanistan’ın ulusal ülküsü haline gelen ve “öncelikle Ege Denizini yutmak amacını güden” bir düşüncedir. Helen emperyalizmi olarak da adlandırılan bu politikanın belli başlı dayanakları coğrafya, nüfus, tarih, kilise ve Batının Helen hayranlığıdır. Megali İdea’nın en somut ifadesi Ege Denizini bir Helen gölü haline getirmektir. Bu nedenle Teselya, Epir, Makedonya, Girit ve diğer adalarla Batı Anadolu Yunanistan’ın doğal sınırları olarak görülmektedir. Coğrafi olarak bugünkü Yunanistan ve Ege Adaları ile Batı Anadolu kıyıları Yunanistan ve Ege Adaları ile Batı Anadolu kıyıları Yunanlılarca hep bir bütün olarak düşünülmüştür. Bu coğrafi alanda yaşayan Yunanlıların denizci olmaları ve ticaretle uğraşmaları, buraları hayati bir ekonomik ve ticari alan olarak algılamalarına neden olmuştur. Nüfus açısından ise amaç, Yunanistan sınırlarını Rumların yaşadıkları bölgelere kadar genişletmektir. Bu politika Rumların Yunanistan’a göçünü öngörmeyen bir politikadır. Aksine Rumların yaşadıkları her yer Yunanistan devletine katılacak bir vatan parçası olarak görülmekteydi. Kilisenin Rumlar üzerindeki etkisi ve Batı’nın Yunanistan’ı uygarlığın temeli sayması Megali Idea’nın diğer dayanaklarını oluşturmuştur. (Geniş bilgi için Bkz. Bilal Şimşir, Ege Sorunu Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976, Giriş Bölümü)
6 Akgün, a.g.m., s. 244
7 Oran, a.g.y., s. 46.
8 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (Çev. Seha L. Meray), Takım I, Cilt 1, Kitap 1, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1973, s. 23.
9 Lozan Barış Kon., s. 116.
10 Lozan Barış Kon., s. 115
11 A. Cevat Eren, “Türkiye’de Göç ve Göçmen Meselelerinin Başlaması”, Türk Dünyası, Sayı 1, Şubat-Mart-Nisan 1966, s. 12
12 Lozan Barış Kon., s. 115
13 Lozan Barış Kon., s. 117
14 Lozan Barış Kon., s. 118
15 Lozan Barış Kon., s. 119
16 Lozan Barış Kon., s. 121
17 Lozan Barış Kon., s. 123
18 Lozan Barış Kon., s. 124
19 Lozan Barış Kon., s. 126
20 Lozan Barış Kon., s. 200
21 Lozan Barış Kon., s. 210
22 Lozan Barış Kon., s. 213
23 Lozan Barış Kon., s. 220
24 Lozan Barış Kon., s. 226
25 Lozan Barış Kon., s. 229
26 Lozan Barış Kon., s. 322
27 Lozan Barış Kon., s. 324
28 Lozan Barış Kon., s. 331
29 Lozan Barış Kon.. Takım I, Cilt 1, Kitap 2, s. 2
30 Lozan Barış Kon., Takım II, Cilt 2, s. 89-95
31 TBMM Gizli Celse Zabıtları. İş Bankası Kültür Yayınları. Cilt 4, Ankara 1985. s. 6
32 a.g.y.. s. 10
33 a.g.y., s. 10
34 a.g.y., s. 12
35 a.g.y., s. 80
36 a.g.y.. s. 164
37 a.g.y., s. 165
38 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, içtima Senesi 2, Cilt 1, s. 216
39 a.g.y., s. 236
40 a.g.y., s. 240
41 a.g.y., s. 248
42 a.g.y., s. 254
43 a.g.y., .s. 279
44 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, II. Kısım, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1960, s. 61
45 Cebesoy, a.g.y., s. 61
46 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), A.K.D.T. Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1990, s. 56; Ayrıca Bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.
47 Nihat Erim, “Milletlerarası Daimi Adalet Divanı ve Türkiye”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Ankara 1944, s. 63; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.y. ve Gönlübol-Sar, a.g.y.
48 Armaoğlu, a.g.y., s. 326
49 Haluk Ülman, “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968), A.Ü. SBF Dergisi, Cilt 23, No 3, Ankara 1968, s. 250; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.e.
50 Erim, a.g.m., s. 63
51 Görüşmelere Türkiye adına Fethi Bey ve Yunanistan adına da M. Politis katılmıştır.
52 Erim, a.g.m., s. 64.
53 Erim, a.g.m., s. 72
54 Gönlübol-Sar, a.g.y., s. 57; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.y.
55 İtilafname’nin metmi için Bkz. Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 8, s. 129
56 Ülman, a.g.m., s. 250
57 Anlaşmanın metni için Bkz. Düstur, Üçüncü tertip. Cilt 12, s. 707.
58 Ülman, a.g.m., s. 250
59 Bkz. Baskın Oran, a.g.y., s. 46-47 (Dipnot 52)
60 Gönlübol-Sar, a.g.y.. s. 58
61 Gönlübol-Sar, a.g.y.. s. 58
----------------------
- ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993
KAYNAK VE DEVAMI: http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=535
ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993
GİRİŞ
11 Ekim 1922’de imzalanan Mudanya Mütarekesi ile Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, “Misak-ı Milli” sınırlarına, Musul ve Hatay hariç, ulaşmış bulunmaktaydı. Türkiye’nin diğer Batılı devletler gibi tam bağımsızlık ve eşitlik statüsünü kazandığı yer ise Lozan olmuştur. Lozan Barış Konferansı (20 Kasım 1922-24 Temmuz 1923) sonucu Türkiye, eşitliğini ve egemenliğini bütün dünyaya kabul ettirmiş oluyordu. Müttefik devletlerle imzalanan Lozan Barış Andlaşmasıyla, Musul, Hatay ve diğer bazı sorunlar dışındaki bütün sorunlar çözümlenmiş ve Türkiye, bağımsız devletler arasındaki yerini almıştır.
Lozan Barış Konferansı’nın ortaya çıkardığı siyasi metinlerden biri de “Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol”dür. Bu sözleşme ile gerçekleştirilen mübadele sırasında yaklaşık olarak 350.000 Müslüman Türk ile 200.000 Hıristiyan Rum yaşadıkları yerleri terketmek durumunda kalmışlardır. Mübadele, sözleşmenin imzalanmasından kısa bir süre sonra başlamış ve her iki ülke için de yıllarca sorun oluşturmuştur.
Bu çalışmada, mübadele konusunun Lozan’da ele alınışı, konuyla ilgili Lozan görüşmelerinin ve imzalanan Mübadele Sözleşmesinin Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde (TBMM) ortaya çıkardığı tartışmalar incelenmektedir. Ayrıca, mübadele sırasında ortaya çıkan “etabli” ve Patrikhane sorununa da değinilmektedir.
MÜBADELE SORUNUNUN ORTAYA ÇIKIŞI
Osmanlı İmparatorluğu tarihinde, özellikle 1978 Osmanlı-Rus savaşından sonra, önemli göç olayları yaşanmıştır. Bu göçlerin nedeni, savaşlar dolayısıyla İmparatorluğun toprak kaybetmesidir. Kaybedilen topraklardaki Türk-Müslüman nüfus, elde kalan bölgelere göç etmişlerdir. Bu olay, Balkan savaşları (1912-1913) döneminde artarak devam etmiştir.
Balkan Savaşları dönemindeki göç olayları bir “nüfus mübadelesi”ni gündeme getirmiştir. Mehmet Said Halim Paşa başkanlığındaki İttihad ve Terakki Hükümeti ile Bulgaristan arasında imzalanan İstanbul Andlaşması (29 Eylül 1913) ile mübadele, resmi bir çerçeveye bağlanmıştır. Göç olaylarını düzenleyen ilk andlaşma olan İstanbul Andlaşmasıyla, gerçekleştirilecek olan ahali değişimi, sınırın her iki yanında 15 km. mesafede oturanları kapsamaktaydı1.
Osmanlı İmparatorluğu’nu Bulgaristan ile nüfus mübadelesi yapmaya iten nedenlerden biri zorunlu göç olayı ise, diğeri de Hıristiyan azınlıklardan kurtulma isteğidir. “Bir uluslar mozaiği olan Osmanlı İmparatorluğu’nda özellikle Hıristiyan “millet’ler duraklama döneminden bu yana Avrupa’nın büyük devletlerinin müdahale nedeni olmuşlar, ayrıca Ondokuzuncu Yüzyılın başat ideolojisi olan milliyetçilik fikirlerine koşut bir ulusal bilinç geliştirdikleri için devletin kronik zayıflığını oluşturmuşlardı. İmparatorluk’taki en son milliyetçi akım olan Jön Türkler, İmparatorluk’taki Hıristiyan azınlıklar ile Avrupa müdahalesini bir neden-sonuç ilişkisi biçiminde algıladıklarından, İmparatorluğun egemenliğinin ön koşulu olarak bu grupların oluşturduğu sorunu çözmeyi şart saymaktaydılar” 2. Bunun sonucunda da İstanbul Andlaşmasından birkaç ay sonra, aynı nitelikte bir andlaşma önerisi Yunanistan’a da yapılmıştır.
Yunanistan 1830’da bağımsızlığını kazandığı sırada, sınırları içinde türdeş bir Rum nüfusu barındırmaktaydı. Tesalya, Makedonya, Girit, Epir de Ege Adalarının Yunanistan’a geçmesiyle nüfus yapısındaki türdeşlik ve değişmeye başlamıştır. 1913’de Balkan Savaşının bitmesiyle nüfusun etnik yapısı, 1830’daki durumdan oldukça farklı bir görünüm kazanmıştır. Bu tarihte Yunanistan sınırları içindeki Türk, Ulah, Slav ve Arnavutların sayısı nüfusun % 20’sini bulmaktaydı.3
Yunanistan’ın bağımsızlıktan sonraki amacı, sınırları içinde yalnızca Yunanlıların yaşadığı bir devlet oluşturmaktı. Yunanistan’ın devlet olarak amaçladığı sınırlar, Batı Anadolu bölgesine kadar uzanmaktaydı4. Çizilen bu sınırların ve gerçekleştirilmek istenen nüfus yapısının ifadesi olan “Megali İdea” 5, Yunanistan’ın izlediği dış politikanın başlıca unsuru olmuştur. Bu amaçla Yunanistan da Osmanlı İmparatorluğu ile bir mübadele istiyordu. Ama Yunanistan’ın amaçladığı mübadele, “Megali İdea” sınırları dışındaki Rumları kapsaması yönündeydi. Yunanistan, Batı Anadolu bölgesini kendi sınırları içinde gördüğünden mübadelesini istediği Rumlar, Anadolu içlerindeki Rumlardı 6.
İttihat ve Terakki Hükümeti İzmir Rumları ile Makedonya Türklerini kapsayacak bir mübadeleyi Yunanistan’a önerdiği tarihte, güvenlik gerekçesiyle Ege kıyıları ve Doğu Trakya’daki Rumların Anadolu’ya nakillerini kararlaştırmıştı. Dolayısıyla bu mübadele önerisi Yunanistan’ın amaçlarına uygun değildi. Fakat İttihat ve Terakki’nin almış olduğu nakil karan, Venizelos’un öneriyi kabullenmesine neden olmuştur 7 . Haziran 1914’de Osmanlı İmparatorluğu ile Yunanistan arasındaki nüfus mübadelesiyle ilgili andlaşma imzalandı ve mübadeleyi yürütecek bir Karma Komisyon oluşturuldu. Fakat Birinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıyla andlaşma uygulanamadı.
Birinci Dünya Savaşından Osmanlı İmparatorluğu yenik çıktı. Müttefik Devletler ile Osmanlı İmparatorluğu arasında imzalanan Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) sonrasında başlatılan işgallerle İmparatorluk Müttefik Devletlerce parçalanmış oldu. 15 Mayıs 1919’da da Yunanlılar İzmir’e asker çıkardı.
Yunanlıların İzmir’e çıkmasının ardından Anadolu’da bir Türk Kurtuluş Savaşı başlamış oldu. 1919-1922 tarihleri arasında süren savaş, Türkiye ile Müttefik Devletlerin Mudanya’da imzaladığı mütareke ile sona erdi. Bu tarihten sonra Türkiye ile Yunanistan arasındaki durum da tamamiyle değişmiş oldu. Savaş sırasında bir milyondan fazla Rum, Yunanistan’a sığınmıştı ve Yunanistan “Megali İdea” sınırlarını elde edememişti.
Türk Kurtuluş Savaşı’nın başarıya ulaşması, savaş sonucu Yunanistan’ın yaşadığı yoğun Rum göçü, Yunanistan’ın nüfus mübadelesi konusundaki görüşlerini değiştirmesine neden olmuştur. Yaşanan yoğun göç, Yunanistan’ı ekonomik ve sosyal açıdan zor bir duruma sokmuştu. Bu ortam içinde Yunanistan, Türkiye’nin önerdiği zorunlu mübadele önerisini kabul etmek istemiyordu.
LOZAN BARIŞ KONFERANSINDA MÜBADELE SORUNU
Bağımsızlık Savaşını başarıyla yürütmüş olan TBMM Hükümeti, Lozan’da bir devlet olma kimliğini kabul ettirme savaşı vermiştir. Bu nedenle Lozan’da bağımsızlığı zedeleyebilecek her şeye karşı çok hassas davranmıştır. Kapitülasyonlar ve Osmanlı borçlarının tasfiyesi konuları, görüşmeleri zaman zaman sertleştirmiş ve özellikle Kapitülasyonların devamı konusundaki Müttefik Devletlerin ısrarı, Lozan görüşmelerini üç ay kesintiye uğratmıştır. Görüşmeler sonunda imzalanan belgelerle TBMM Hükümeti, diğer bağımsız devletlerle eşitlik statüsünü ve egemenlik hakkını kabul ettirmiştir.
Bilindiği gibi Lozan Barış Konferansında bir tarafla İngiliz İmparatorluğu, Fransa, Yunanistan, İtalya, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Krallığı ve Amerika Birleşik Devletleri (gözlemci olarak) temsilcileri, öte yanda TBMM Hükümeti temsilcileri yer almıştır. Konferansta Türkiye’yi îsmet Paşa, Rıza Nur Bey ve Hasan Bey temsil etmişlerdir.
Lozan Barış Konferansında ağırlıklı olarak siyasal, mali ve ekonomik konular görüşülmüştür. Türkiye ile Müttefik Devletler arasında imzalanan Barış Andlaşmasının ağırlığını da bu konular oluşturmaktadır. Ayrıca ulaşım ve sağlık sorunları da bu metinde yer almıştır. İncelememizi oluşturan Mübadele Sözleşmesi ise Türkiye ile Yunanistan arasında imzalanmıştır.
a) Mübadele Sorununun Ele Alınışı
20 Kasım 1922 tarihinde başlayan Lozan Barış Konferansı, kurulan üç komisyonla çalışmalarını yürütmüştür. Bunlar Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu ile Maliye ve İktisat Sorunları Komisyonu’dur. Konferansın ilk oturumları yeni Türkiye Devleti’nin sınırlarının çizilmesine yönelik oturumlardır. Konu, “Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu”nca ele alınmıştır. Komisyon aynı zamanda azınlıklar ve Türk-Yunan nüfus mübadelesi sorunu ile de ilgilenmiştir.
Doğu Trakya sınırının görüşülmeye başlanmasıyla birlikte azınlıklar ve mübadele sorunu da tartışılmaya başlanmıştır. Özellikle mübadele sorunu Türkiye ile Yunanistan arasındaki yoğun tartışmalara yol açmıştır. Bu sorun hem Batı ve Doğu Trakya sınırlarının belirlenmesi bakımından, hem de kimlerin azınlık statüsüne tabi olacağının belirlenmesi bakımından önemli olmuştur.
Mübadele konusu, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nun 1 Aralık 1922 tarihli oturumunda görüşülmeye başlanmıştır. Bundan önceki oturumlarda savaş sırasında yurtlarını terk eden Rumların ve Türklerin durumları söz konusu edilmişse de bunlar daha çok Yunanistan’ın Doğu Trakya ve İzmir üzerindeki iddiaları ile ilgilidir. Yunanistan temsilcisi Venizelos, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1914 yılının ilk aylarında Küçük Asya ve Doğu Trakya’dan 450.000 Rumu zorla sınırdışı ettiğini daha 22 Kasım 1922 günlü oturumda dile getirmiş ve ilk kez “mübadele” sözcüğünü de kullanmıştır. Venizelos’a göre, sınır dışı etmelere bir çözüm bulmak için, mübadelenin, kendisi ile Osmanlı Sadr-ı Azamı arasında görüşülmesi kararlaştırılmıştı. Brüksel’de yapılması planlanan görüşme, Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla gerçekleştirilememiştir8.
Bir yandan savaş sırasındaki göçler ve yakıp-yıkmalar, öte yandan “halkların içice girmişlikten kurtarılmasının barışın kurulmasını sağlayabileceğine” olan inanç, mübadeleyi gerekli kılmaktaydı9 . Mübadele, aynı zamanda etnik yer değiştirmeler sonucu ortaya çıkan ekonomik sorunların çözümlenebilmesinin yolu olarak da görülmekteydi.
Mübadele, Lozan’da sadece Türkiye ve Yunanistan’ın isteği oile Imamıştır. Konferansa katılan diğer ülkeler de yukarıda sayılan sorunların çözüm yolunu mübadelede görmekteydiler.
1 Aralık 1922 tarihli oturum, tümüyle mübadele sorununun görüşüldüğü bir oturum olmuştur. İlk olarak Dr. Nansen nüfus mübadelesi konusundaki görüşlerini ve önerilerini açıklamıştır. Dr. Nansen’in oturuma katılması ve görüş bildirmesi de İngiliz temsilci Lord Curzon’un çağrısı üzerine gerçekleşmiştir10. Milletler Cemiyeti’nin 1919’da oluşturduğu Uluslararası Muharecet Komisyonu’nun başkanlığını da yapmış olan Dr. Nansen’in görüşleri, konunun uzmanı olması11 bakımından önem taşımaktadır.
Dr. Nansen, Türkiye ile Yunanistan arasında, geciktirilmeden bir mübadele yapılmasını isteyen “dört büyük devletin İstanbul’daki temsilcilerinden” çağrı aldıktan sonra, konu ile ilgili olarak temaslarda bulunduğunu belirtmektedir12. Türk ve Yunan makamlarıyla görüşen Nansen, her iki ülkenin de mübadeleyi istedikleri sonucuna varmıştır. Nansen’e göre mübadelenin ortaya çıkaracağı bir çok soruna karşılık (kimlerin mübadele edileceği, mübadillerin bırakacağı malların değerinin tesbiti, tazminat ödemeleri vb.) sağlayacağı yararlar bu aşamada daha fazladır. Savaş dolayısıyla çok sayıda insan zaten yer değiştirmiştir. Bu durum her iki ülkeye de ağır ekonomik zorluklar yüklemektedir. Yunanistan’a göç etmiş bir milyona yakın Rumun varlığı bile mübadelenin hem ekonomik hem de insani yönünü göstermektedir. Bu yer değiştirmeler nedeniyle, Türkiye’de işlenebilecek durumdaki tarım arazileri işlenememektedir. Mübadelenin geciktirilmeden gerçekleştirilmesi durumunda hem bu sağlanmış olacak, hem de Yunanistan’a sığınan göçmenleri yerleştirme olanağı doğacaktır 13.
Dr. Nansen, Türk-Yunan mübadele andlaşması için daha önce uygulanan Bulgar-Yunan andlaşmasının örnek alınmasını önermiştir. Bu andlaşmada bir takım değişikliklerin yapılmasıyla iki ülke arasındaki mübadele de başarıyla yürütülebilir. Dr. Nansen’e göre mübadele andlaşması genel hükümleri kapsamalıdır; ayrıntılarla ilgili özel yönetmeliklerin hazırlanması, oluşturulacak Karma Komisyon’a bırakılabilir 14 . Bu Karma Komisyon’da her iki ülkenin birer temsilciyle, Milletler Cemiyeti Meclisi’nce atanmış iki temsilciden oluşmalıdır. Bulgar-Yunan mübadelesinde uygulanan bu yöntemle mübadele, başarıyla yürütülmüştür.
Dr. Nansen bu önerisiyle Milletler Cemiyeti’ni işin içine sokmuş oluyordu. Oysa bu cemiyete TBMM hükümeti henüz üye değildir. Dolayısıyla Milletler Cemiyeti’nin devreye sokulması Türk Temsilcileri rahatsız etmiştir. Bundan dolayı İsmet Paşa, Dr. Nansen’in raporunu, “bir özel kişinin raporu saydığını” belirtmiştir15 . Türk görevlileriyle Dr. Nansen’in Konferans öncesinde yaptığı görüşmelerin bir sonuca ulaşamamasını da buna kanıt olarak göstermiştir.
İsmet Paşa, mübadele sorunu ile azınlıklar sorununun birlikte ele alınması gerektiğini belirterek, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu iki sorunun birbirine bağlı olduğunu kabul ederse mübadele konusunda Türk Temsilci Heyetinin görüşlerini açıklayacağını söylemiştir. İsmet Paşa’ya göre bu sorunun görüşülmesi için henüz erkendir; bundan dolayı Türk tarafı mübadele konusundaki görüşlerini daha sonraki oturumlarda açıklayacaktır.
Yunanistan Temsilcisi Venizelos ise özellikle ekim mevsimi geçmeden mübadelenin başlaması gerektiği görüşündedir. Israrlı tutumlar karşısında İsmet Paşa, mübadele konusundaki Türk tarafının görüşlerini genel hatlarıyla açıklamak durumunda kalmıştır. Öncelikle Doğu Trakya’nın 30 Kasım’da teslim edilmesinden dolayı boşaltılmış köylerin kaç kişi barındırabileceğini tesbit etmenin hemen olamayacağını belirtmiştir. Anadolu’da binlerce evsiz-barksız Türk vardır. En azından şimdilik, Yunanistan’daki Müslümanlar evlerinde oturmaktadırlar. Bu nedenle, bir mübadele yapılacaksa bu, İzmir ve İstanbul’u da içine almak koşuluyla bütün Rum nüfusunu kapsamalıdır 16.
Yunanistan’ın mübadele konusundaki en önemli ısrarı mübadelenin isteğe bağlı olarak gerçekleştirilmesi olmuştur. Bunun en önemli gerekçesi de Birinci Dünya Savaşından beri Yunanistan’a sığınan bir milyona yakın göçmendir. Yunanistan bu göçmenler nedeniyle zaten zor bir duruma düşmüştür. Ayrıca Türkiye sınırları içinde kalan Rumların da zorunlu mübadele ile Yunanistan’a göçmesi, altından kalkılamayacak kadar ağır bir yük getirmektedir. Venizelos’a göre “böyle bir sınır dışı ediş, benzeri görülmemiş siyasal, ekonomik ve sosyal bir yıkım” demektir 17.
İngiliz temsilci Lord Curzon da mübadelenin zorunlu olması taraftandır. Bu görüşünü de mübadelenin bir an önce yapılmasındaki gerekliliğe bağlamaktadır. Mübadelenin gönüllü olması durumunda bunun aylar alabileceğinden endişe duymaktadır.
Lord Curzon yaptığı konuşmada konumuz açısından önemli olabilecek rakamlar da vermektedir. Curzon’un verdiği bilgilere göre Küçük Asya’da 450.000 Rum kalmışken, Yunanistan’daki Türk nüfusu 450-480 bin kadardır. Curzon Türkiye’deki Rum nüfusunu hesaplarken İstanbul’daki Rumları bunun dışında tutmuştur. İstanbul’la ilgili verdiği rakam 1914 yılma ait 400 bin Rum nüfusudur. Fakat bu nüfus içinde Yunanistan’a göç eden önemli bir kesim vardır. Öte yandan Yunanistan’daki Türk nüfus içine Batı Trakya’daki 124.000 Türk dahil edilmiştir.
Mübadelenin zorunlu olması fikrini destekleyen Curzon, İstanbul’daki Rumların bunun dışında tutulması gerektiğini söylemektedir. Çünkü Curzon’a göre “bu Rum nüfusun sınırdışı edilmesi, Türkiye’nin kendisi için de ekonomik ve endüstriyel bir kayıp olacaktır” 18.
Curzon’un verdiği rakamlara İsmet Paşa itiraz etmiştir. Kendisi kesin bir rakam vermemekle birlikte 1914’te Osmanlı İmparatorluğu’nda hiç bir zaman 1.600.000 Rumun yaşamadığını belirtmekle yetinmiştir. Ayrıca İsmet Paşa’ya göre Yunanistan’daki Türk nüfusla ilgili rakam gerçeğin çok altındadır19.
b) Azınlıklar Sorunu ile Mübadelenin İlişkilendirilmesi
Lozan Barış Konferansı görüşmelerinde azınlıklar sorunu ile mübadele sorunu çoğu zaman birlikte tartışılmıştır. Bu durum özellikle Türk tarafının sorunu ortaya koyuş biçiminden kaynaklanmıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde azınlıklara tanınan ayrıcalıklar, Türk temsilcilerini bu konuda kesin bir tavır almaya zorlamış ve mübadele ile, azınlık diye nitelenen Hıristiyan unsurlardan kurtulmak, sorunun çözüm yolu olarak görülmüştür.
Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nun 12 Aralık 1922 tarihli oturumunda azınlıklar sorunu tartışılırken mübadele sorunu da gündeme getirilmiştir. Yunanistan ve müttefikleri özellikle İstanbul’daki Rumları mübadele dışı tutmak istediklerinden, azınlıklar sorununa önemle eğilmişlerdir. Müttefik Devletler İstanbul’daki Rumlara karşılık Batı Trakya’daki Türklerin mübadele dışı tutulmasını önermişlerdir. Dolayısıyla azınlıklar sorununu, çözümlenmesi gereken önemli bir sorun olarak görmektedirler.
Oysa Türk tarafı azınlıklar sorununun halledilmesinde en büyük engel olarak Hıristiyan Rum unsurunu görmektedir. Türk Temsilcilere göre Ermeni sorunu Ermenistan ile yapılan andlaşma gereği çözümlendiğinden, azınlık statüsüne sahip olabilecek tek unsur Rumlardır. Kürtler ise Müslüman olduklarından Türk tarafınca azınlık olarak görülmemektedirler. Bundan dolayı Türk tarafı zorunlu mübadele ile Hıristiyan Rum unsurlardan kurtulmak isteğindedir. Böylece “ yabancı müdahalesinden” ve “dışardan kışkırtmalardan” kurtulunmuş olunacaktır 20.
Azınlıklar sorununun görüşülmeye devam edildiği 31 Aralık 1922’deki oturumda İsmet Paşa, azınlıklar sorununun çözümünün zorunlu mübadele olduğu üzerinde ısrarla durmaya devam etmiş ve mübadelenin İstanbul’daki Rumları da kapsaması gerektiğini belirtmiştir. Görüşmeler sonunda İsmet Paşa, Yunanistan’dan göç edecek Türklerin orada bırakacaktan taşınır ve taşınmaz mallara karşılık alınacak bir tazminata karşılık İstanbul’daki İstanbul doğumlu 200.000 Rumun kalabileceğini kabul etmiştir 21. Böylece Türk tarafı Konferansın başından beri savunduğu mübadelenin bütün Rumları kapsaması görüşünden vazgeçmiş oluyordu.
Tazminat isteminin yanı sıra İstanbul’da kalacak Rumlar konusunda Türk tarafının ileri sürdüğü diğer bir şart da Patrikliğin İstanbul’dan uzaklaştırılmasıdır 22. Fakat Venizelos ile birlikte Curzon da bu şartları oldukça ağır bulmuşlardır.
İsmet Paşa, mübadelenin zorunlu olması fikrinin Türk tarafına mal edilmesinin de doğru olmadığını belirtme gereği duymuştur. Mübadelenin zorunlu olması fikri İsmet Paşa’ya göre -resmi sıfatı olmayan- Dr. Nansen’e aittir ve Dr. Nansen’i de Konferansa davet eden Yunanistan ve müttefikleridir 23.
Yunanistan ise her fırsatta zorunlu mübadeleyi istemediğini belirtmiştir. Fakat bunun için de birtakım şartlar öne sürmekten vazgeçmemiştir. Bu şartların başında gelen ise Yunanistan’a savaş sırasında göç eden Rumlara, isterlerse geri dönüş olanağının tanınmasıdır. Ayrıca gerek Türkiye’deki Rumların ve gerekse Yunanistan’daki Türklerin göçe zorlanmaması, İstanbul’daki Rumların bu şehirde oturmaya devam etmeleri ve karşılıklı olarak azınlık haklarının tanınması da zorunlu mübadeleden vazgeçilmesinin şartı olarak sayılmıştır 24.
İngiltere’nin diğer temsilcisi Sir Horace Rumbold da mübadelenin zorunlu olması fikrinin Türk tarafına ait olduğunu belirtmiştir. Rumbold, Küçük Asya’dan kütle halinde göçlerin başlamasıyla birlikte, İstanbul’daki Müttefik Yüksek Komiserliğinin sorunla ilgilendiğini, İstanbul’da bulunan Dr. Nansen’e danışıldığını belirterek mübadele fikrinin Dr. Nansen’den geldiğini söylemiştir. Fakat Yüksek Komiserlik, sorunun Konferansta çözülmesi gerektiğini belirtmiştir. Bu arada Dr. Nansen’in İstanbul’daki Ankara Hükümeti temsilcisi Hamit Bey’e başvurmasıyla Ankara’nın görüşü öğrenilmiştir. Ankara’nın görüşü de “nüfus mübadelesinin, ancak zorunlu bir mübadele ilkesine dayanırsa düşünülebileceğedir 25.
c) Alt-Komisyon’daki Görüşmeler
Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu, sivil rehinelerin geri verilmesi, savaş tutsaklarının mübadelesi ve nüfus mübadelesi sorunlarıyla ilgilenmesi için bir alt-komisyon oluşturmuştur. Bu alt-komisyon, söz konusu sorunları Konferansın bitmesini beklemeden çözmekle görevlendirilmiştir.
Alt-Komisyondaki görüşmelerle ilgili ilk açıklamayı komisyona başkanlık eden kalyan temsilci M. Montagna, 10 Ocak 1923 tarihinde Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nda yapmıştır. Montagna’nın belirttiğine göre Alt-Komisyonda mübadele ile ilgili önemli görüş birliği sağlanmıştır. Yunanistan’ın itirazına karşılık mübadelenin zorunlu olması, diğer ülkeler tarafından da kabul edilmiştir. Batı Trakya’daki Türkler ile İstanbul’daki Rumların mübadele dışında tutulmasında anlaşmaya varılmıştır. Türk taralı bu konuda bir sınırlama getirilmesi görüşünden vazgeçmiştir. Bu görüş, 30 Ekim 1918’den sonra İstanbul’a yerleşmiş olan Rumların, mübadeleye tabi tutulmasıdır. Asıl uzlaşılamayan konu ise Patrikhane sorunu olmuştur. Yunanistan ve müttefikleri Patrikliğin İstanbul’da kalması gerektiğin: savunurken Türk temsilci heyeti ısrarla. Patrikliğin İstanbul dışına çıkarılmasını istemiştir. Sorun Alt-Komisyonda bir çözüme kavuşturulamadığından Komisyona havale edilmesi kararlaştırılmıştır. 26
KAYNAKÇA
Kitaplar:
Aksin, Sina (Editör): Türkiye Tarihi-Çağdaş Türkiye, Cilt 4, Cem Yayınevi, İstanbul 1989.
Armaoğlu, Fahir: 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.
Ateş, Toktamış: Türk Devrim Tarihi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
Cebesoy, Ali Fuat: Siyasi Hatıralar, II. Kısım, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1960.
Gönlübol, Mehmet - Sar, Cem Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), A.K.D.T. Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1990.
İnan, İbnülemin M. Kemal: Son Sadrazamlar, Cilt 4, Dergah Yayınları, İstanbul 1982.
Oran, Baskın: Türk-Yunan İlişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1986.
Şimşir Bilal, Ege Sorunu, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976.
Uçarol, Rifat: Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
--------, Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 8, 12.
--------, Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (Çev. Seha L. Meray) A.Ü., S.B.F. Yayınları, Ankara 1973.
--------, T.B.M.M. Gizli Celse Zabıttan, Cilt 1,2,3,4., İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985.
--------, T.B.M.M. Zabıt Ceridesi (1920-1923).
Makaleler:
Akgün, Seçil: “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildirileri, Gen. Kur. Basımevi, Ankara 1986.
Eren, A. Cevat: “Türkiye’de Göç ve Göçmen Meselelerinin Başlaması”, Türk Dünyası, Sayı 1, Şubat-Mart-Nisan 1966.
Erim,Nihat: “Milletlerarası Daimi Adalet Divanı ve Türkiye”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Ankara 1944.
Ülman, Haluk: “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968)” A.Ü.S.B.F. Dergisi, Cilt 23, No 3, Ankara 1968.
NOT: Bu çalışma Yıldız Teknik Üniversitesi Araştırma Fonu tarafından desteklenen “Lozan Barış Andlaşmasına Göre Türk-Yunan Mübadele Sorunu (1923-1934)” adlı araştırma projesinin bir alt başlığıdır.
1 Baskın Oran. Türk-Yunan ilişkilerinde Batı Trakya Sorunu, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, Ankara 1986, s. 46.
2 Oran, a.g.y., s. 46
3 Seçil Akgün, “Birkaç Amerikan kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, Üçüncü Askeri Tarih Semineri Bildiriler, Gen. Kur. Basımevi, Ankara 1986, s. 242.
4 Akgün, a.g.m., s. 244
5 Megali idea, Yunanistan Devletinin bağımsızlığından sonra somutlaşan, Yunanistan’ın ulusal ülküsü haline gelen ve “öncelikle Ege Denizini yutmak amacını güden” bir düşüncedir. Helen emperyalizmi olarak da adlandırılan bu politikanın belli başlı dayanakları coğrafya, nüfus, tarih, kilise ve Batının Helen hayranlığıdır. Megali İdea’nın en somut ifadesi Ege Denizini bir Helen gölü haline getirmektir. Bu nedenle Teselya, Epir, Makedonya, Girit ve diğer adalarla Batı Anadolu Yunanistan’ın doğal sınırları olarak görülmektedir. Coğrafi olarak bugünkü Yunanistan ve Ege Adaları ile Batı Anadolu kıyıları Yunanistan ve Ege Adaları ile Batı Anadolu kıyıları Yunanlılarca hep bir bütün olarak düşünülmüştür. Bu coğrafi alanda yaşayan Yunanlıların denizci olmaları ve ticaretle uğraşmaları, buraları hayati bir ekonomik ve ticari alan olarak algılamalarına neden olmuştur. Nüfus açısından ise amaç, Yunanistan sınırlarını Rumların yaşadıkları bölgelere kadar genişletmektir. Bu politika Rumların Yunanistan’a göçünü öngörmeyen bir politikadır. Aksine Rumların yaşadıkları her yer Yunanistan devletine katılacak bir vatan parçası olarak görülmekteydi. Kilisenin Rumlar üzerindeki etkisi ve Batı’nın Yunanistan’ı uygarlığın temeli sayması Megali Idea’nın diğer dayanaklarını oluşturmuştur. (Geniş bilgi için Bkz. Bilal Şimşir, Ege Sorunu Cilt 1, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1976, Giriş Bölümü)
6 Akgün, a.g.m., s. 244
7 Oran, a.g.y., s. 46.
8 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler (Çev. Seha L. Meray), Takım I, Cilt 1, Kitap 1, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara 1973, s. 23.
9 Lozan Barış Kon., s. 116.
10 Lozan Barış Kon., s. 115
11 A. Cevat Eren, “Türkiye’de Göç ve Göçmen Meselelerinin Başlaması”, Türk Dünyası, Sayı 1, Şubat-Mart-Nisan 1966, s. 12
12 Lozan Barış Kon., s. 115
13 Lozan Barış Kon., s. 117
14 Lozan Barış Kon., s. 118
15 Lozan Barış Kon., s. 119
16 Lozan Barış Kon., s. 121
17 Lozan Barış Kon., s. 123
18 Lozan Barış Kon., s. 124
19 Lozan Barış Kon., s. 126
20 Lozan Barış Kon., s. 200
21 Lozan Barış Kon., s. 210
22 Lozan Barış Kon., s. 213
23 Lozan Barış Kon., s. 220
24 Lozan Barış Kon., s. 226
25 Lozan Barış Kon., s. 229
26 Lozan Barış Kon., s. 322
27 Lozan Barış Kon., s. 324
28 Lozan Barış Kon., s. 331
29 Lozan Barış Kon.. Takım I, Cilt 1, Kitap 2, s. 2
30 Lozan Barış Kon., Takım II, Cilt 2, s. 89-95
31 TBMM Gizli Celse Zabıtları. İş Bankası Kültür Yayınları. Cilt 4, Ankara 1985. s. 6
32 a.g.y.. s. 10
33 a.g.y., s. 10
34 a.g.y., s. 12
35 a.g.y., s. 80
36 a.g.y.. s. 164
37 a.g.y., s. 165
38 TBMM Zabıt Ceridesi, Devre 2, içtima Senesi 2, Cilt 1, s. 216
39 a.g.y., s. 236
40 a.g.y., s. 240
41 a.g.y., s. 248
42 a.g.y., s. 254
43 a.g.y., .s. 279
44 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar, II. Kısım, Doğan Kardeş Yayınları, İstanbul 1960, s. 61
45 Cebesoy, a.g.y., s. 61
46 Mehmet Gönlübol, Cem Sar, Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), A.K.D.T. Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 1990, s. 56; Ayrıca Bkz. Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1984.
47 Nihat Erim, “Milletlerarası Daimi Adalet Divanı ve Türkiye”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, Ankara 1944, s. 63; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.y. ve Gönlübol-Sar, a.g.y.
48 Armaoğlu, a.g.y., s. 326
49 Haluk Ülman, “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968), A.Ü. SBF Dergisi, Cilt 23, No 3, Ankara 1968, s. 250; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.e.
50 Erim, a.g.m., s. 63
51 Görüşmelere Türkiye adına Fethi Bey ve Yunanistan adına da M. Politis katılmıştır.
52 Erim, a.g.m., s. 64.
53 Erim, a.g.m., s. 72
54 Gönlübol-Sar, a.g.y., s. 57; Ayrıca Bkz. Armaoğlu, a.g.y.
55 İtilafname’nin metmi için Bkz. Düstur, Üçüncü Tertip, Cilt 8, s. 129
56 Ülman, a.g.m., s. 250
57 Anlaşmanın metni için Bkz. Düstur, Üçüncü tertip. Cilt 12, s. 707.
58 Ülman, a.g.m., s. 250
59 Bkz. Baskın Oran, a.g.y., s. 46-47 (Dipnot 52)
60 Gönlübol-Sar, a.g.y.. s. 58
61 Gönlübol-Sar, a.g.y.. s. 58
----------------------
- ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 27, Cilt: IX, Temmuz-Kasım 1993
KAYNAK VE DEVAMI: http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=535
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa
Turkology Update Leiden Project Working Papers Archive
Department of Turkish Studies, Leiden University
"Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa", Bursa Defteri, 1 (1999), pp.
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa*
Nesim Şeker
Giriş
30 Ocak 1923’de Lozan’da imzalanan ve “Türk topraklarında yerleşmiş Rum Ortodoks dininden Türk uyruklarıyla, Yunan topraklarında yerleşmiş Müslüman dininden Yunan uyruklarının” zorunlu mübadelesini öngören antlaşma1 Yunan ve Türk toplumlarını sosyal, iktisadi, siyasi, kültürel, demografik; hemen hemen her açıdan etkilemiştir.2 Aslında, mübadele fikri ortaya çıkmış yeni bir olgu değildi. Balkan Savaşları’ndan sonra, İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcılık politikasından ümidini kesip Türk milliyetçiliğine yönelmesi; bu doğrultuda toplumsal ve iktisadi politikalar izlemeye başlaması, Osmanlı İmparatorluğu bünyesindeki Rum ve Ermeni
azınlıklarının hedef haline gelmesine neden olmuştur. Osmanlı iktisadi hayatına büyük ölçüde egemen olan bu unsurların ekonomik gücünü kırmak için İttihatçılar boykotlar düzenlediler, onların karşısına müslüman girişimlerini ve girişimcilerini çıkarmaya çalıştılar, bunun için müslüman bir burjuvazi yaratma çabası içine
girdiler.3 I. Dünya Savaşı sırasında, İttihatçıların milliyetçi politikaları daha şiddetlendi. Savaşta, düşmanla işbirliği yapabileceğinden çekindikleri Rum ve Ermenileri tehcire tabi tuttular.
1914 yılının başlangıcında, İttihatçılar, Balkan savaşları ardından, Makedonya’dan sürülen Müslüman ahaliye karşılık çoğunluğu Urla Yarımadası ve Ayvalık’ta yaşayan 150 bin kadar Rum’u Yunanistan’a yolladı.4 Bunu takiben, Atina’daki Osmanlı elçisi Galib Kemali Bey (Söylemezoğlu), Yunanistan Başbakanı Venizelos’a İzmir’deki Rumlarla Makedonya’daki Müslüman nüfusun mübadelesinin doğru olacağını iletti. Kısa bir zaman sonra, Venizelos gönüllü ve eşzamanlı bir mübadele önerisini kabul edeceğini bildirdi.5 Ardından, I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Venizelos, Sarayla, Osmanlı Devleti’nin Midilli, Sakız ve Sisam üzerindeki egemenliğini kabul etmesi karşılığında, Yunan Makedonyası ve Epir’deki Müslümanlarla Türk Trakyası ve Aydın Vilayetindeki Rumların karşılıklı değişimini öngören bir antlaşma imzaladı.6 Bu sınırlı nüfus değişimi için karma bir komisyon kuruldu, fakat Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesi sonucu anlaşma onaylanmadan rafa kaldırıldı. Burada yarım kalan iş, Ocak 1923’te Lozan’da tamamlanacaktı.
Savaştan sonra Türk ulusal bağımsızlık mücadelesinin başlaması ve bu mücadelenin Yunanistan ile savaşa dönüşmesi, Anadolu’daki Rumlar ile Yunanistan’daki Müslümanların kaderlerini dramatik bir şekilde değiştirdi.
Bundan sonra, ne öncekilerin ne de sonrakilerin bulunduğu topraklarda barındırılmayacağı anlaşıldı. Her iki kesim de kendi topraklarında yaşayan dindaşlarının ve soydaşlarının zulüm gördüğünü ileri sürerek kamuoyu
yaratmaya çalıştılar. Anadolu’daki Rumlar Yunanistan’a, Yunanistan’daki Müslümanlar Anadolu’ya akmaya
başladı. Türk ulusal mücadelesi, Türklerin lehine sonuçlandığı zaman mübadele fiilen gerçekleşmeye
başlamıştı. Lozan Barış Konferansı’nda yapılması gereken şey bunu resmileştirmek; mübadelenin nasıl
yapılacağını kararlaştırmak ve düzenlemekten ibaretti.
Nüfus Mübadelesi ve Türkiye
Türkiye ile Yunanistan arasında bir nüfus mübadelesinin artık kaçınılmaz olması yanında,7 özellikle Türkiye
açısından nüfus değişimi yapılmasını gerektiren nedenler vardı. Bunların başında, Osmanlı İmparatorluğu’nun
yıkıntıları üzerine, güçlü ulusal temeller kurmaya çalışan Türkiye’nin, İmparatorluğun ticari hayatının
tamamına yakınını elinde bulundurması nedeniyle oldukça önemli konuma sahip Rumlardan kurtulmak
istemesi vardı.8 Ayrıca, yeni Türk Devleti, Osmanlı Devletin’de azınlıkların sebep olduğu emperyalist
müdahelelerden çektiği sıkıntıları yaşamak istemiyordu. Bu bağlamda, zorunlu nüfus mübadelesinin,
Anadolu’da önemli nüfusa sahip Rumları eleyeceği;9 böylece, ileride ortaya çıkabilecek Yunan irredentizminin
maddi temellerini ortadan kaldıracağı düşünülmüştür. Son olarak, mübadeleyle Türkiye sürekli savaşlar sonucu
uğradığı nüfus kaybını kısmen de olsa telafi edebilecekti. Bütün bu sebeplerden ötürü, Türkiye kendisine daha
homojen bir kimlik sağlayacak zorunlu mübadele fikrine sıcak baktı.
Nüfus mübadelesinin uygulamaya konulması sonrasında göçmenlerin yaşayacakları yeni topraklara
gelmeleriyle birlikte iskan sorunu Türkiye’nin en önemli sorunlarından biri olarak ortaya çıkmıştır. Gerçi, bu
yeni bir sorun değildi. Anadolu, özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus harbinden sonra yoğun göç akımlarına sahne
oluyordu. Osmanlı Devleti Balkanlarda ve Kafkaslarda toprak kaybettikçe göçün yoğunluğu artıyordu. Birinci
Balkan Savaşı’nın başlamasından hemen sonra yaklaşık 10 bin Müslüman, Anadolu’ya gelmek üzere
Makedonya’dan ayrılmıştı. 1913’te, Bulgaristan’ın işgaline uğrayan Batı Trakya’dan yaklaşık 50 bin Müslüman
göç etmişti. 1914’te ise İttihatçıların propagandası sonucu en az 100 bin Müslüman Yunanistan’ın
yönetimindeki Makedonya’dan Doğu Tarkya’ya ve Anadolu kıyılarına, buralardan ayrılan Rum ve Ermenilerin
yerine yerleştirilmek üzere gelmiştir.10
Lozan’da oluşturulan Karma Komisyonun verdiği rakama göre Türkiye’ye, 1923’te imzalanan nüfus mübadelesi
antlaşması sonucu gelen göçmen sayısı 388,146’dır.11 Bunların en fazla yerleştirildikleri yerler sırasıyla,
Balıkesir, Bursa, Çanakkale, Edirne, İzmir, İstanbul, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Niğde, Samsun ve Tekirdağ’dır.
Böylece, İstanbul’u da içeren Doğu Trakya tarafı, göçmenlerin 152,770’ini yani yüzde 38’ini almıştır. Buna
karşın, Ege ve Marmara bölgesi sınırları içerisinde yer alan Kocaeli, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, İzmir, Aydın,
Manisa, Muğla gibi yerler toplam sayının 167,891’ini yani yüzde 42’sini almıştır. Kısaca ifade etmek gerekirse,
Trakya, Ege ve Marmara bölgeleri göçmenlerin yüzde 80’inine sahip olmuşlardır.12 Bundan da anlaşılacağı
gibi, mübadil göçmenler savaştan önce Rumların yoğun olarak yaşamış oldukları bölgelere yerleştirilmişlerdir.
Göçmenlerin sorunlarıyla uğraşılması amacıyla, 13 Ekim 1923’te “Mübadele İmar ve İskan Vekaleti” kuruldu. 8
Kasım’da ise Mübadele İmar ve İskan Kanunu çıkarılarak vekaletin görev ve yetkileri saptandı. Vekalet,
anlaşma sonucu gelecek göçmenlerin nakillerini ve iskanlarını üstlenmişti. Bunların yanısıra, Vekalet 1912
yılından beri iskana tabi olmamış muhacir, mülteci ve aşiretlerle hükümetin kabul edeceği muhacirleri
yerleştirmek sorumluluğunu da üstüne almıştı.13
Gerçekte, mübadil göçmenlerin yerleştirilecekleri mıntıkalar, Mübadele İmar ve İskan Vekaleti’nin
kurulmasından önce tespit edilmişti. Lozan Anlaşması’nın imzalanmasından sonra Tanzim ve İcra Vekilleri
Heyeti tarafından onaylanan 17 Temmuz 1923 tarihli kararnamede, anlaşma sonucu gelecek göçmenlerin
iskan edilecekleri yerlere nasıl sevkedilecekleri belirtilmiştir. Buna göre, Anadolu sekiz iskan mıntıkasına
ayrılmıştır. İskan edilecek göçmenlerin iskan olunacağı yerler, geldikleri yerlere ve yaptıkları işlere bağlı olarak
saptanmıştır. Bunlar, tütüncü, çiftçi, bağcı ve zeytinci olarak sınıflandırılmıştır. Sonuçta, Drama ve Kavala’dan
gelenlerin bir kısmının Samsun ve havalisine; Serez’den gelenlerin Adana ve havalisine; Kozana, Girebene,
Nasliç ve Kesriye halkının Malatya ve havalisine; Kayalar, Karafirye, Vodine, Katerin, Alasonya, Langaza,
Demirhisar ve Gevgili’den gelenlerin Amasya, Tokat ve Sivas’a; Zeytüncü, Drama, Kavala, Selanik ve
çevresinden gelenlerin Manisa, İzmir, Menteşe, Denizli ve havalisine; Kesendire, Poliroz, Sarışaban, Avrethisar,
Nevrekop’tan gelenlerin Çatalca, Tekirdağ, Karaman,Niğde ve havalisine; son olarak, Midilli ve Girit
adalarından gelenlerin Ayvalık, Edremit, Mersin ve havalisine yerleştirilmelerine karar verilmiştir.14 Bu
mıntıkalar, 6 Eylül 1923’te, her vekaletten birer uzmanın katıldığı bir toplantıda yediye indirilmiştir.15
Mübadele İmar ve İskan Vekaleti’nin kurulmasının ardından yerleşim alanları yeniden gözden geçirilmiş ve
mıntıka sayısı on’a çıkarılarak buralarda İmar ve İskan Bölge Müdürlükleri kurulmuştur.16
Mübadele ve Bursa
Bursa’ya ilk göçmen kitlesi Aralık 1923’te gelmiştir.17Hüdavendigar gazetesindeki habere göre, Selanik ve
çevresinden 3 bini aşkın kişi Kanunıevvel’in (Aralık) on dokuzuncu günü sabahleyin Mudanya iskelesine
ulaşmış, şehirde yoğun ilgi ve sevgiyle karşılanmışlardır. Bu kimseler, daha sonra, geçici olarak kalacakları
Muradiye’de bulunan misafirhanelere götürülmüşlerdir.
Mübadil göçmenlerin Bursa’ya gelmesi, şehir halkı ve yöneticileri tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Bursa’ya
mübadil göçmenler geldikten sonra, Ertuğrul, Hüdavendigar, Yeni Fikir gibi dönemin yerel basınını oluşturan
gazetelerde, göçmenlere yardım yapılması için çağrılar yapılmıştır. Bu çağrılara Hilal-i Ahmer de katılmış ve
iane yoluyla yardım sağlamaya çalışmıştır. Bu tür girişimler, Vilayet Meclisinin gündemine de girmiş, mecliste
göçmenlere, özellikle sağlık ve para yardımı yapılması hususunda birtakım kararlar alınmıştır.18 Ayrıca, ilk
göçmen kafilesinin gelmesinden yaklaşık bir hafta evvel, Ahmed Tevfik, Hacı Sabri, Hakkı Baha, Ahmed Ziya,
Mehmed Kamil ve Mümtaz Şükrü beyler tarafından “Muhacirin Yardım Cemiyeti” adında bir cemiyetin
kurulduğu vilayet makamına bildirilmiştir.19 Cemiyetin kuruluş amacı, kurucuları tarafından “Gelecek din
kardeşlerimizin temin-i istirahat, iaşe ve iskanları hususunda hükümete muavenet için azami gayret ve
himmet-i sarf etmek” olarak açıklanmıştır. Göçmenlerin büyük bir kısmının Bursa’ya gelmiş olduğu 1925
yılında ise, mübadil göçmenlere belediye encümenine katılma hakkı tanınmış,20 böylece, bir bakıma şehrin
yönetimine katılmaları sağlanmıştır.
19. Yüzyılda ve 20. Yüzyılın Başlarında Bursa’nın Sosyal Yapısı
Nüfus
Bursa Sancağı, Osmanlı İmparatorluğu’nun genel yapısında bulunan etnik ve dinsel çeşitliliğini uzun süre
korudu. Sayıları kesin olmamakla birlikte, yaklaşık I. Dünya Savaşı’na kadar, içinde birkaç azınlık grubuna ait
insanların bazı yerlerde beraber bazı yerlerde ayrı bir şekilde yaşadığı bir sancak görünümünü taşıdı. Sancak
dahilinde yaşamını sürdüren nüfus, Müslümanlar yanında, Ortodoks Rumlar’dan, Gregoryen, Katolik ve
Protestan Ermeniler’den, Yahudiler’den, vb. oluşuyordu. Ancak, nüfusun çoğunluğu Müslümandı. Bu unsurların
nüfus dağılımını kesin bir şekilde saptamak dayanılan kaynakların yetersizliğinden dolayı mümkün değildir.
Zira, askeri, idari ve ekonomik kaygılara göre düzenlenmiş Osmanlı nüfus sistemi, ancak Hüdavendigar
Vilayeti ile Bursa Sancağı’nda yaşayan unsurların sayısı hakkında yaklaşık bir değer bulmamıza yardımcı
olmaktadır.21 Bundan dolayı, hem Hüdavendigar’ın hem de Bursa’nın nüfus toplamı ve dağılımı konusunda
çeşitli rakamlar ortaya çıkmaktadır.
Örneğin, on dokuzuncu yüzyılın sonlarında yazmış olan Fransız Vital Cuinet, o yıllarda Hüdavendigar
Vilayeti’nin toplam nüfusunu 1,626,869 olarak vermektedir.22 Oysa, Türk sosyal bilimcisi Kemal Karpat,
1893’te yapılan nüfus sayımına dayanarak bu sayıyı 1,335,884 olarak vermektedir.23 Başka bir kaynakta,
1309 (1893) yılı için hazırlanmış 1312 (1896) tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi’nde ise vilayetin
1,367,873 nüfusa sahip olduğu yazılmıştır.24 Ancak, 1287’den (1871) 1325’e (1909) kadar vilayetin toplam
nüfusunu yıl yıl veren 1325 (1909) tarihli salnamede, 1309 (1893) yılı için verilen rakam 1,160,011’dir.25
Amerikalı araştırmacı Justin McCarthy, bu rakamı verdikten sonra yanına doğru rakam olarak, 1,310,580’i
vermektedir.26 Shaw ise, Karpat’ın 1893 nüfus sayımı için verdiği rakama çok yakın bir rakamı 1885 yılı için
vermektedir. Buna göre, bu yılda Hüdavendigar Vilayeti’nin toplam nüfusu 1,336,492’dir.27 Görüldüğü gibi, on
dokuzuncu yüzyılın sonlarında, Hüdavendigar Vilayeti’nin toplam nüfusuyla ilgili farklı rakamlar bulunmaktadır.
Söz konusu sayısal farklılıklar, Bursa Sancağının nüfusuna da aynı şekilde yansımaktadır.
Cuinet, Bursa Sancağının toplam nüfusunu 382,220 olarak vermektedir.28 Yalnız, bu rakamlara İnegöl’ün ve
Yenişehir’in nüfusları dahil değildir. Cuinet’in bu iki kaza için verdiği toplam 118,518 nüfusu eklersek,29
Bursa’nın toplam nüfusu 507,738’e ulaşmış olur. Karpat’ın 1893 Nüfus Sayımı’nı ele alan çalışmasından, İnegöl
ve Yenişehir dahil olmak üzere, Bursa için çıkarılan toplam nüfus 361,497’dir.30 1312 (1896) tarihli salnamede
bu rakam 370,962 olarak görünmektedir. Shaw’un diğer bir çalışmasında, 1885 yılı için verdiği rakamlara
dayanarak hesapladığımız toplam ise 199,150’dir.31 Bu rakama Yenişehir dahil değildir. Rakamların hiçbir
şekilde birbirine yakın olmadığı son derece açıktır. Rakamların farklılığı, doğal olarak, yapılacak nüfus
dağılımına da yansıyacaktır.
Cuinet’in verdiği 507,738 toplamının 352,386’sı (yüzde 69,4) Müslüman, 90,651’i (yüzde 17,8) Ortodoks Rum
ve 50,413’ü (yüzde 9,9) Ermeni’dir. Karpat’ın verdiği rakamlara göre ortaya çıkan dağılım ise şöyledir:
275,250 (yüzde 76,1) Müslüman, 49,713 (yüzde 13,7) Ortodoks Rum, 31,113 (yüzde 8,6) Ermeni ve diğerleri
(yüzde 1,6). 1312 (1896) tarihli salnamede ise 283,735 (yüzde 76,4) Müslüman, 50,519 (yüzde 13,6) Rum ve
32,138 (yüzde 8,6) Ermeni.
Yukarıda verilen rakamlardan da anlaşılacağı üzere Cuinet’in verdiği rakamlar, Karpat’ın ve Salnamenin verdiği
rakamlara göre abartılı dururken, Karpat’ın ve salnamenin rakamları birbirlerine oldukça yakındır. Shaw’un
verdiği rakam ise diğerlerine göre oldukça düşük kalmaktadır. Bütün bu rakamlardan çıkarılabilecek genel
sonuç, Bursa nüfusunun Müslüman kesim dışında, şehir içinde etkin olabilecek sayıda Rum ve Ermeni nüfusu
içermesidir. Verilen rakamlar şunu göstermektedir: Rum ve Ermeni nüfus biraraya geldiğinde azınlıkların
nüfusu, sancak nüfusunun en az beşte birini oluşturmaktadır ki, bu da küçük bir oran değildir. Yine de, bu,
nüfusun esas önemli noktasını vermemektedir. Ancak, Rum ve Ermeni nüfusun yerleşmiş bulundukları yerler
ve sosyo-ekonomik konumları onların Bursa açısından esas işlevlerini ortaya koyar.
Bursa’da, nüfus mübadelesine tabi olan Rumların sayı olarak en fazla bulundukları yerler sırasıyla Bursa
merkez, Mudanya, Mihaliç (Karacabey) ve Gemlik’tir. Bu sıralama, Müslüman ve Rum nüfusun kazalara
dağılımını içeren Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri’nin çeşitli nüshalarından çıkarılabilir.32 Rum nüfus, ayrıca,
Yenişehir, Kirmasti (Mustafa Kemalpaşa) ve İnegöl’de de mevcuttur. Gerçekte, Rum nüfusun olmadığı tek yer
Atranos (Orhaneli)’tur .
Rum nüfusun en yoğun bulunduğu yer olan Mudanya’da, Rumlar çoğunluk nüfusu olan Müslümanlardan sayı
olarak daha fazladırlar. Bu durum oldukça önemlidir, zira Mudanya, Gemlik’le beraber Bursa sancağının en
önemli ticaret merkezidir. Daha ilginç bir durum ise Gemlik kaza nüfusunun çoğunluğunun başka bir azınlık
unsuru olan Ermeniler'den oluşmasıdır. Bu iki örnek, Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik hayatında oldukça
etkin konumda bulunan Rum ve Ermeniler'in Bursa'da da aynı konumda olduklarını göstermektedir. Söz
konusu olgu, on dokuzuncu yüzyılın sonlarına veya yirminci yüzyılın başlarına özgü bir olgu değildir. Aksine,
Bursa şehrinin, 1830'lardan itibaren ekonomik ve endüstriyel gelişiminde gerek Rum azınlığın gerekse
Ermeniler'in ve bir ölçüde Yahudiler'in önemli etkinliği olmuştur. Ancak, bu durum, Bursa’da on dokuzuncu
yüzyıldan önce ticari etkinliklerin sürdürülmediği anlamını taşımamaktadır. Bursa, Osmanlı İmparatorluğu’nun
erken dönemlerinden itibaren dünya ticareti açısından çok önemli bir konumdadır. Tarihi İpek Yolu üzerinde
bulunması onu dünya ipek ticareti merkezlerinden biri haline getirmiştir.33 Buna ek olarak, Bursa'nın
imparatorluğun 1453'ten sonraki merkezi İstanbul'a yakınlığı, deniz ticaretine uygun kıyılara sahip olması ve
tarımsal olarak zengin ve verimli toprakları içermesi, şehrin ekonomik hayatının canlı olmasını sağlayan diğer
faktörler olarak sıralanabilir.
Bursa'nın Ekonomik Yapısı ve İpek
Bursa’ya sözü edilen canlılığı sağlayan esas etken, o dönemde dünyada, bilinen en yüksek kaliteye sahip ipek
üreticiliğidir. Gerçekte, bazı aralıklarla, yirminci yüzyılın başlarına kadar Bursa ve ipek özdeşleşmiş iki
kelimeydi. On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısından itibaren, Bursa'nın endüstriyel ve teknolojik gelişiminin
dinamiğini ipek oluşturmuştur. Bundan faydalanan azınlık kesimi, yani Rumlar, Ermeniler ve kısmen Yahudiler
olmuştur. Bu tür bir oluşuma yol açan en önemli neden kapitülasyonlar olmuştur. Ayrıca, 1838'de önce
İngiltere ile, daha sonra diğer Batı devletleri ile imzalanan Ticaret Antlaşması'nın Osmanlı İmparatorluğu'nu bir
çeşit açık pazar haline getirmesi diğer bir faktördür. Batı Avrupa devletlerinin Osmanlı İmparatorluğu ile
ticaretinde muhatapları Osmanlı Devleti veya Müslüman unsurlar değil fakat Hıristiyan Rumlar ve Ermeniler
olmuştur. Böylece, imparatorluk sınırları içerisinde yaşayan Rum ve Ermeni azınlıklar, komprador bir rol
edinmişlerdir. Aynı durum, tabi ki, Bursa şehri örneğinde de görülebilir.
Bursa, 1830'larla birlikte, dinamiğini ipek endüstrisinin gelişiminin oluşturduğu yapısal bir değişim dönemine
girmiştir. Bu alandaki makineleşme Avrupa ile aynı düzeydedir. İpekçilik, teknoloji transferi ile canlılık
kazanmıştır. Ardından, bir dizi dokuma fabrikaları açılmıştır.34 Açılan fabrikalar, aynı zamanda yeni iş sahaları
yaratmıştır. Böylece, ipek, Bursa nüfusunun önemli bir kısmının geçim kaynağı olmuştur.
Kısa bir süre içinde, Bursa kent ekonomisi küçük ölçekli ev üretiminden büyük ölçekli fabrika üretimine
geçmiştir. Artan fabrika sayısıyla beraber yoğun işgücü ihtiyacı doğmuş, sosyal ilişkiler bu temel üzerine
oturmaya başlamıştır. Şöyle ki, ipek üretiminin teknolojik yeniliklerine bağlı olarak Bursa kent nüfusunda
kıpırdanmalar yaşanmaya başlanmıştır. Bir saptamaya göre, ipek dokumacılığında makineleşme sonucu ipek
üretiminin iyileşmesine paralel olarak kent nüfusu artmış ve 1865 yılında en üst noktaya (100,000) ulaşmıştır.
Buna karşılık, o sıralarda Fransa'da başlayan ve kısa bir süre içinde Bursa'da görülen bir hastalık, 1860'lardan
sonra ipek üretiminde düşüşe yol açmış ve bunun sonucunda kent nüfusu büyük ölçüde azalmıştır (1879'da
35,709).35 Nüfusun bu kadar düşmesinde ipek üretiminin düşüşü sonucu oluşan dış göç gibi temel bir etmenin
yanısıra, ölümlülüğün de payı vardır. Bundan, Bursa kent yaşamının önemli ölçüde lüks bir maddenin
mevsimlik başarısına veya başarısızlığına bağlı hale gelmiş olduğunu çıkarabiliriz; yani ipek üretimi iyi
durumdayken Bursa da iyi durumda oluyor, aksi durumda ise Bursa ekonomik olarak kötü duruma
düşüyordu.36
Makineleşme süreci 1850 ile 1870 arasında tamamlanan ipek endüstrisinin büyük işgücüne ihtiyaç duyduğunu
belirtmiştik. Bu işgücünü karşılayan kesim genellikle azınlıklar olmuştur. İpek dokuma fabrikalarının büyük
kısmının Hıristiyan azınlıklara, Rum ve Ermeniler'e ait olduğu bilinmektedir. Bursa merkez kazasında, 1861'de
88, 1862'de 90 ipek dokuma fabrikası mevcuttur. Bu fabrikalarda çalışan insan sayısının 6,700- 9,000
arasında yani kaza nüfusunun yüzde 9-12'si arasında olduğu tahmin edilmiştir.37 Fabrikaların esas işgücünü
genellikle Hıristiyan kadınlar oluşturmuştur.38 Fabrikalarda kadınların çalıştırılmasının en önemli nedenlerinden
biri, fabrika sahiplerinin ucuz işgücü istemesiydi; bir diğer neden ise işin mevsimlik olmasıydı. Bu alanda
çalışan kadınlar, aynı zamanda, tarımsal üretime de katılıyorlardı. Zaten, Bursa'da ipek dokumacılığı ile birlikte
en yaygın işkolu tarımdı. Fabrikada çalışan işçilerin hepsi, fabrika tarafından basılan bir iş pasosuna (working
pass) sahipti ve bu kağıt olmaksızın, şehir içinde, başka bir fabrikada iş arayamazlardı.
Kuruluşlarından kısa bir süre sonra, Bursa'daki fabrikalar bölgenin ipek kozalarının yarısını işlemeye
başlamışlardır. Üretimi hem arttırmak hem de kalitesini yükseltmek için ipek böceği yetiştirilmesi şarttı.
Tüccarlarında teşvikiyle, Bursa’nın çevresi dut ağaçlarıyla dolduruldu.
Bu gelişmelerin sonucunda, 1870'lere gelindiğinde Bursa'da sermaye birikimine sahip bir küçük burjuvazinin
oluşmuş olduğu görülmektedir. Tahmin edilebileceği gibi, burjuvazi, azınlık unsurlardan, Rum, Ermeni ve
Yahudiler'den oluşuyordu. İmparatorluktaki azınlıkların durumu 1913’ten itibaren İttihatçılar’ın izledikleri
milliyetçi politikadan dolayı sarsılmaya başlamıştı. Bu sarsıntı I. Dünya Savaşı’nın getirdiği kargaşalıkla da
sürmüş, savaşın sona erişini izleyen Türk bağımsızlık mücadelesi’nin bitimindeyse azınlıklar üzerinde
durdukları zemini tamamen kaybetmişlerdir. Diğer bir deyişle, Rumlar ve Ermeniler, Anadolu'da ticaret
hayatını Bağımsızlık Mücadelesi'nin evveline kadar, sarsılmış bir şekilde olsa bile, ellerinde tutmuşlardır.
Şüphesiz, bu ifadeler, bütün Rumlar'ın veya Ermeniler'in ticaret hayatı içinde bulundukları ve yüksek bir
ekonomik güce sahip oldukları anlamına gelmez. Azınlıklar arasında, sadece tarımla uğraşan bir kesim vardı.
Endüstriye dayalı imalatın geliştiği yerlerde, Rumlar'ın da bir bölümü işçi sınıfı oluşturma yolundayken, bir
kısmı sadece toprakla ilgiliydi. Bursa örneğinde de bunu görebiliriz.39 Buna rağmen, yaşam koşulları, vergi
yükümlülüğü dışında askerlik hizmetine tabi olma zorunluluğu olan Müslüman reayadan daha iyiydiler. Hatta,
azınlıklar yargı işlerini de kendi içlerinde hallettiklerinden, her konuda doğrudan devletle muhatap olan
Müslüman köylüler gibi baskı da görmüyorlardı.
Cumhuriyet'ten Önce Bursa'da Eğitim ve Din
Eğitim kurumunun temel ögesi okullar, Bursa sancağının sosyal yapılanmasında ekonomik ilişkilere oranla
daha keskin bir şekilde etnik ve dinsel kimliklere göre yapılanmıştır. Müslüman kesim dışında Rum ve
Ermeniler'in de yaygınlaşmış okulları vardı. Okulların kesin sayısı ve işleyişi hakkında ayrıntılı bilgiye sahip
değiliz. Ancak, Vital Cuinet, 1889 yılı itibariyle Bursa Sancağında bulunan okullar ve okullarda eğitim gören
öğrencilerin etnik ve dinsel kimliklere göre dağılımını vermektedir (Bak. Tablo I).40
Tablo I
Yukarıdaki rakamlara, İnegöl ve Yenişehir'de bulunan Müslümanlara ait 88 okul ve bu okullarda eğitim gören
2035 öğrenci, Rumlara ait 55 okul ve bunların içinde eğitilen 1720 öğrenci ve son olarak, Ermeniler'e ait 9 okul
eklendiğinde41 ortaya şöyle bir sonuç çıkmaktadır.
Okul Öğrenci
Müslüman 352 8726
Rum Ortodoks 175 5973
Ermeni 35 1256
Buna göre, Müslüman kesimde eğitim gören kişi oranı sahip olduğu nüfus oranına göre (yüzde 69,4) çok
düşük kalmaktadır (yüzde 2,4). Buna karşılık, Rumlarda bu oran daha yüksektir (yüzde 6,58). Ermeniler'de ise
Müslümanlarınki kadardır (yüzde 2,4). Başka bir şekilde ifade edecek olursak, Müslümanların nüfus içindeki
oranlarının yirmi dokuzda biri, Rumların üçte biri ve Ermenilerin dörtte biri eğitim görmektedir. Bu verilerden,
azınlık unsurların eğitime daha fazla rağbet ettikleri sonucuna ulaşabiliriz.
Bursa merkez kazasında bulunan mektepler, yukarıda, sancaklar geneli için verilen tablodaki çeşitliliği
göstermektedir. Müslüman kesime ait medrese, ibtidaiyye, rüştiye, Merkez Darü't-talimi, Bursa Harir Darü'ttalimi
ve Bursa Hamidi Ziraat-i Ameliyat mektebi gibi meslek okullarına karşın, 2 Rum idadisi, 6 Rum rüştiyesi,
3 Ermeni rüştiyesi, 1 Musevi rüştiyesi, 2 Fransız ve 2 Amerikan rüştiyesi sancak merkezinde bulunmaktaydı.
Okul
Erkek
Kız
Öğrenci
Erkek
Kız
Toplam
Okul
Öğrenci
Müslüman 259 5 6254 437 264 6691
Rum Ortodoks 104 16 3340 913 120 4253
Ermeni 28 4 950 198 32 1148
Diğer 19 7 667 433 26 1100
Genel Toplam 434 12924
Rumlar'ın, ayrıca, Karacabey, Mustafa Kemalpaşa, Gemlik ve Mudanya'da 1'er rüştiyeleri, Ermeniler'in
İnegölde 2 rüştiyeleri mevcuttu.42
Bursa'da sosyal yapılanmada farklılığın olduğu bir başka kurum da din idi. Sancak içinde yaşayan unsurların
dinsel inanışlarına göre ibadet yerleri yapılmıştı. Bunlar, şehirdeki insan çeşitliliğini yansıtmaktadırlar.
İbadethaneler arasında, çoğunluk olan Müslümanlar için cami ve mescitler, azınlıklar arasında çoğunluğa sahip
Ortodoks Rumlar ve Ermeniler için kiliseler, az sayıda bulunan Yahudiler için de havralar vardı. Bu unsurlar,
ibadetlerini, dinsel liderleri ve otoriteleri olan müftü, rahip, rabi idaresinde yürütmüşlerdir. 1316 (1900) tarihli
Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi'ne göre, çalışma alanımıza giren Bursa sancağında 913 cami ve mescid, 96
kilise, 12 manastır, 5 havra ve 84 tekke vardı.43
Ek I
Vilayet Dahilinde İskan Vaziyeti
Merkezde ve Merkez Köylerinde
Ek II
Müslüman 399507
Ortodoks 40
Ermeni 3
Katolik 80
Musevi 1915
Diğer 50
Genel Toplam 401595
Umumi Nüfus Tahriri, 28 Teşrinievvel (Ekim) 1927.
Notlar
*Bu makale, Mart 1999'da Bursa Defteri dergisinin 1. sayısında yayımlanmıştır.
1 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, çev. Seha L. Meray, Takım II, Cilt II, Ankara: Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1973, s. 89. Sözleşme ve Protokol metninin tamamı için bak.
Meray, a. g. e., s. 89-95.
2 Nüfus Mübadelesi Anlaşması sonucu Yunanistan’a göç eden Rumların, söz konusu ülkenin sosyal, iktisadi,
siyasi ve kültürel yaşamına ne tür etkiler yaptığının bilinen ayrıntılı bir çalışması için bak. Dimitri Pentzopoulos,
The Exchange of Minorities and Its Impact Upon Greece, Paris: Mouton and Co., 1962; Mübadelenin
Türkiye’deki uygulaması ve yansımaları için bilinen en ayrıntılı çalışma için bak. Kemal Arı, Büyük Mübadele,
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
3 Feroz Ahmad, “Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jewish Communities of the Ottoman
Empire, 1908-1914,” Christians and Jews in the Ottoman Empire içinde, der. Benjamin Braude ve Bernard
Lewis, cilt I, Londra: Holmes and Meier Publishers, Inc., 1982, s. 417.
4 İlhan Tekeli, “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskan Sorunu,”
Toplum ve Bilim, 50 (Yaz 1990), s. 60.
5 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, cilt II Kısım III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991, s.
261-62.
6 Richard Clogg, “The Greek Millet in the Ottoman Empire,” Christians and Jews in the Ottoman Empire içinde,
der. Benjamin Braude ve Bernard Lewis, cilt I, Londra: Holmes and Meier Publishers, Inc., 1982, s. 200.
7 Yunanlı yazar A. A. Pallis, iki devlet arasında geçmişte meydana gelen olayların, durumu artık radikal bir
değişiklik dışında çözüm kabul etmeyecek bir gerginliğe getirdiğini belirtiyor. A. A. Pallis, “The Exchange of
Populations in the Balkans,” The Nineteenth Century and After, cilt XLVII, no. 576 (Şubat 1925), s. 377.
8 Henri E. Allen, The Turkish Transformation A Study in Social and Religious Development, New York:
Greenwood Press, 1935, s. 76.
9 Harry N. Howard, The Partition of Turkey, New York: Howard Fertig, 1966, s. 302.
10 Ladas Stephen P., The Exchange of Minorities Bulgaria, Greece and Turkey, New York: The Macmillan
Company, 1932., s. 706.
11 Ladas, a.g.e., s. 705.
12 Ladas, a.g.e., s. 713.
13 Arı, a.g.e., s.28, 33.
14 İskan Tarihçesi, İstanbul: 1932, s. 17-18.
15 Hakimiyet-i Milliye, 7 Eylül 1923.
16 Arı, a.g.e., s. 52-53.
17 Hüdavendigar, 20 Kanunıevvel (Aralık) 1923.
18 Hüdavendigar Vilayeti Meclis-i Umumi Mukarrerat Zabıtnamesi, Bursa, 1339 (1923), s. 44-46;
Hüdavendigar Vilayeti Meclis-i Umumiyesi Zabıtname-i Müzekaratı, Bursa, 1340 (1924), s. 108-109, 118, 119,
203, 346.
19 Hüdavendigar, 13 Kanunıevvel 1923.
20 Yeni Fikir, 17 Şubat 1925.
21 Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus sayımı sistemi ve nüfus sayımları ile ilgili geniş bilgi için bak. Enver Z.
Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara: 1943; Kemal H. Karpat, “Ottoman
Population Records and the Census of 1881/82-1893,” International Journal of Middle East Studies, 9 (1978),
s. 273-74 ve Stanford J. Shaw, “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914,” International
Journal of Middle East Studies, 9 (1978), s. 325-338.
22 Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, cilt IV, Paris: Ernest Leroux, Editeur, 1890-94, s. 9.
23 Karpat, a.g.m., s. 274.
24 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1896, s. 372.
25 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1909, s. 252.
26 Justin McCarthy, Muslims and Minorities The Population of Ottoman Anatolia and the end of the Empire,
New York: New York University Press, 1983, s. 11.
27 Shaw, “The Ottoman Census System...,” s. 338.
28 Cuinet, a.g.e., s. 9.
29 A.g.e., s. 180, 183.
30 Karpat, a.g.m., s. 264.
31 Stanford J. Shaw, “Ottoman Population Movements During the Last Years of the Empire, 1885-1914: Some
Preliminary Remarks,” Journal of Ottoman Studies, cilt I (1980), s. 202.
32 Bunun için bak. Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri, 1881, 1890, 1895, 1896, 1897, 1898, 1899, 1901,
1902, 1903, 1904, 1905 ve 1908.
33 Daha ayrıntılı bilgi için bak. Halil İnalcık, “Bursa and the Commerce of the Levant,” Journal of Economic and
Social History of the Orient, cilt III, p II (1960), s. 131-147.
34 19. Ve 20. Yüzyıllarda Bursa’da ipekçiliğin gelişimi için bak. Fahri Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde
Bursa’da İpekçilik, İstanbul: Sermet Matbaası, 1960.
35 Leila T. Erder, The Making of Industrial Bursa: Economic Activity and Population in a Turkish City 1835-
1970, yayınlanmamış doktora tezi, Princeton: 1976, s. 66.
36 A.g.e., s. 118-119.
37 A.g.e., s. 123-24; Gerasimos Augistinos, The Greeks of Asia Minor, Kent: The Kent State University Press,
1992, s. 102.
38 Issawi, 1872 yılı tarihli bir kayıda dayanarak çalışan kesimin sadece yüzde 4’ünün erkek olduğunu ileri
sürmektedir. Geri kalanın yüzde 84’ü henüz ergenlik çağında olan, yüzde 12’si de on sekiz yaş üstündeki
kızlardan oluşmaktadır. Issawi, ayrıca, bunların yüzde 95’inin Ermeni ve Rum olduğunu eklemektedir. Charles
Issawi, The Economic History of Turkey, Chicago: The University of Chicago Press, 1980, s. 313.
39 Augustinos, a.g.e., s. 103.
40 Cuinet, a.g.e., s. 48.
41 A.g.e., s. 181, 183.
42 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1900, s. 437-39.
43 A.g.e., s. 262-298, 317-324.
44 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1888, s. 72-73.
45 Vedat Eldem, Osmanlı İmparaorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: Türkiye İş Bankası,
1970, s. 128.
46 Gülten Kazgan, “Milli Türk Devletinin Kuruluşu ve Göçler,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası,
No: 1-4 (Ekim 1970-Eylül 1971), s. 318.
47 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1887, s. 78-85, 89-90.
48 Adnan Sofuoğlu, “Osmanlı Devletinde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin Bir Safhası; 1903-
1904 (Rumi 1319) Yılında Meydana Gelen Göçler,” Türk Kültürü, no. 383 (Mart 1995), s. 169.
49 İstatistik Yıllığı, cilt III (1930), s. 100.
50 Cevat Geray, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin İskanı (1923-1961), Ankara: SBF Maliye
Enstitüsü, 1962, Ek 5.
51 İlgili Antlaşmanın 3. maddesi.
52 Cenub-ı Marmara Havzası Bursa Vilayeti Coğrafyası, İstanbul: 1927, s. 91.
53 Justin McCarthy, “Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change,” Middle Eastern
Studies, cilt 19 no. 2 (Nisan 1983), s. 142.
54 Genel Nüfus Sayımı 20 İlkteşrin (Ekim) 1935, Ankara: T. C. Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü,
1937.
55 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1908, s. 606.
56 Umumi Nüfus Tahriri 28 Teşrinievvel (Ekim) 1927, Ankara: T. C. Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü,
1929.
57 Bu geçişi öngören anlaşma maddesi için bak. Meray, a.g.e., s. 90.
58 Clogg, a.g.m., s. 196.
59 Ladas, a.g.e., s. 714.
60 Pentzopoulos, a.g.e., s. 102.
61 Umumi Nüfus Tahriri 1927.
62 Genel Nüfus Sayımı 1935.
63 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 78.
64 Frederick C. Shorter, “The Population of Turkey after the War of Independence,” International Journal of
Middle East Studies, 17 (1985), s. 429.
65 Geray, a.g.e., Ek Tablo 5.
66 Cumhuriyet, 11 Haziran 1924.
67 Yeni Fikir, 31 Ağustos 1925.
68 Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii 1913-15 İstatistikleri, İstanbul: Hil Yayın, 1984, s. 140-43.
* Bu konuda, Demirtaş, Görükle gibi yerlerde, o günlerde mübadil göçmen olarak gelenlerle yaptığım
mülakatlarda fabrikaların kendi haline bırakıldığı ifade edilmiştir.
69 Bak. Dalsar, a.g.e., s. 417.
70 Tahir Yetmen, “İpekböcekçiliği,” Uludağ Bursa Halkevi Dergisi, cilt 5, no. 20-24
(1939), s. 54.
71 Erder, a.g.e., s. 136.
72 Cumhuriyet, 27 Haziran 1924.
73 Erder, a.g.e., s. 138-39.
74 Umumi Nüfus Tahriri 1927, Genel Nüfus Sayımı 1935.
75 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 115.
76 A.g.e., s. 115-116.
77 Leon Maccas, L’Hellenisme de l’Asie Mineure, Paris: Berger-Leurault, 1919, s. 109.
78 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 215.
KAYNAK VE DEVAMI: http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/seker.pdf
Department of Turkish Studies, Leiden University
"Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa", Bursa Defteri, 1 (1999), pp.
Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve Bir Kent: Bursa*
Nesim Şeker
Giriş
30 Ocak 1923’de Lozan’da imzalanan ve “Türk topraklarında yerleşmiş Rum Ortodoks dininden Türk uyruklarıyla, Yunan topraklarında yerleşmiş Müslüman dininden Yunan uyruklarının” zorunlu mübadelesini öngören antlaşma1 Yunan ve Türk toplumlarını sosyal, iktisadi, siyasi, kültürel, demografik; hemen hemen her açıdan etkilemiştir.2 Aslında, mübadele fikri ortaya çıkmış yeni bir olgu değildi. Balkan Savaşları’ndan sonra, İttihat ve Terakki’nin Osmanlıcılık politikasından ümidini kesip Türk milliyetçiliğine yönelmesi; bu doğrultuda toplumsal ve iktisadi politikalar izlemeye başlaması, Osmanlı İmparatorluğu bünyesindeki Rum ve Ermeni
azınlıklarının hedef haline gelmesine neden olmuştur. Osmanlı iktisadi hayatına büyük ölçüde egemen olan bu unsurların ekonomik gücünü kırmak için İttihatçılar boykotlar düzenlediler, onların karşısına müslüman girişimlerini ve girişimcilerini çıkarmaya çalıştılar, bunun için müslüman bir burjuvazi yaratma çabası içine
girdiler.3 I. Dünya Savaşı sırasında, İttihatçıların milliyetçi politikaları daha şiddetlendi. Savaşta, düşmanla işbirliği yapabileceğinden çekindikleri Rum ve Ermenileri tehcire tabi tuttular.
1914 yılının başlangıcında, İttihatçılar, Balkan savaşları ardından, Makedonya’dan sürülen Müslüman ahaliye karşılık çoğunluğu Urla Yarımadası ve Ayvalık’ta yaşayan 150 bin kadar Rum’u Yunanistan’a yolladı.4 Bunu takiben, Atina’daki Osmanlı elçisi Galib Kemali Bey (Söylemezoğlu), Yunanistan Başbakanı Venizelos’a İzmir’deki Rumlarla Makedonya’daki Müslüman nüfusun mübadelesinin doğru olacağını iletti. Kısa bir zaman sonra, Venizelos gönüllü ve eşzamanlı bir mübadele önerisini kabul edeceğini bildirdi.5 Ardından, I. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Venizelos, Sarayla, Osmanlı Devleti’nin Midilli, Sakız ve Sisam üzerindeki egemenliğini kabul etmesi karşılığında, Yunan Makedonyası ve Epir’deki Müslümanlarla Türk Trakyası ve Aydın Vilayetindeki Rumların karşılıklı değişimini öngören bir antlaşma imzaladı.6 Bu sınırlı nüfus değişimi için karma bir komisyon kuruldu, fakat Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesi sonucu anlaşma onaylanmadan rafa kaldırıldı. Burada yarım kalan iş, Ocak 1923’te Lozan’da tamamlanacaktı.
Savaştan sonra Türk ulusal bağımsızlık mücadelesinin başlaması ve bu mücadelenin Yunanistan ile savaşa dönüşmesi, Anadolu’daki Rumlar ile Yunanistan’daki Müslümanların kaderlerini dramatik bir şekilde değiştirdi.
Bundan sonra, ne öncekilerin ne de sonrakilerin bulunduğu topraklarda barındırılmayacağı anlaşıldı. Her iki kesim de kendi topraklarında yaşayan dindaşlarının ve soydaşlarının zulüm gördüğünü ileri sürerek kamuoyu
yaratmaya çalıştılar. Anadolu’daki Rumlar Yunanistan’a, Yunanistan’daki Müslümanlar Anadolu’ya akmaya
başladı. Türk ulusal mücadelesi, Türklerin lehine sonuçlandığı zaman mübadele fiilen gerçekleşmeye
başlamıştı. Lozan Barış Konferansı’nda yapılması gereken şey bunu resmileştirmek; mübadelenin nasıl
yapılacağını kararlaştırmak ve düzenlemekten ibaretti.
Nüfus Mübadelesi ve Türkiye
Türkiye ile Yunanistan arasında bir nüfus mübadelesinin artık kaçınılmaz olması yanında,7 özellikle Türkiye
açısından nüfus değişimi yapılmasını gerektiren nedenler vardı. Bunların başında, Osmanlı İmparatorluğu’nun
yıkıntıları üzerine, güçlü ulusal temeller kurmaya çalışan Türkiye’nin, İmparatorluğun ticari hayatının
tamamına yakınını elinde bulundurması nedeniyle oldukça önemli konuma sahip Rumlardan kurtulmak
istemesi vardı.8 Ayrıca, yeni Türk Devleti, Osmanlı Devletin’de azınlıkların sebep olduğu emperyalist
müdahelelerden çektiği sıkıntıları yaşamak istemiyordu. Bu bağlamda, zorunlu nüfus mübadelesinin,
Anadolu’da önemli nüfusa sahip Rumları eleyeceği;9 böylece, ileride ortaya çıkabilecek Yunan irredentizminin
maddi temellerini ortadan kaldıracağı düşünülmüştür. Son olarak, mübadeleyle Türkiye sürekli savaşlar sonucu
uğradığı nüfus kaybını kısmen de olsa telafi edebilecekti. Bütün bu sebeplerden ötürü, Türkiye kendisine daha
homojen bir kimlik sağlayacak zorunlu mübadele fikrine sıcak baktı.
Nüfus mübadelesinin uygulamaya konulması sonrasında göçmenlerin yaşayacakları yeni topraklara
gelmeleriyle birlikte iskan sorunu Türkiye’nin en önemli sorunlarından biri olarak ortaya çıkmıştır. Gerçi, bu
yeni bir sorun değildi. Anadolu, özellikle 1877-78 Osmanlı-Rus harbinden sonra yoğun göç akımlarına sahne
oluyordu. Osmanlı Devleti Balkanlarda ve Kafkaslarda toprak kaybettikçe göçün yoğunluğu artıyordu. Birinci
Balkan Savaşı’nın başlamasından hemen sonra yaklaşık 10 bin Müslüman, Anadolu’ya gelmek üzere
Makedonya’dan ayrılmıştı. 1913’te, Bulgaristan’ın işgaline uğrayan Batı Trakya’dan yaklaşık 50 bin Müslüman
göç etmişti. 1914’te ise İttihatçıların propagandası sonucu en az 100 bin Müslüman Yunanistan’ın
yönetimindeki Makedonya’dan Doğu Tarkya’ya ve Anadolu kıyılarına, buralardan ayrılan Rum ve Ermenilerin
yerine yerleştirilmek üzere gelmiştir.10
Lozan’da oluşturulan Karma Komisyonun verdiği rakama göre Türkiye’ye, 1923’te imzalanan nüfus mübadelesi
antlaşması sonucu gelen göçmen sayısı 388,146’dır.11 Bunların en fazla yerleştirildikleri yerler sırasıyla,
Balıkesir, Bursa, Çanakkale, Edirne, İzmir, İstanbul, Kırklareli, Kocaeli, Manisa, Niğde, Samsun ve Tekirdağ’dır.
Böylece, İstanbul’u da içeren Doğu Trakya tarafı, göçmenlerin 152,770’ini yani yüzde 38’ini almıştır. Buna
karşın, Ege ve Marmara bölgesi sınırları içerisinde yer alan Kocaeli, Bursa, Balıkesir, Çanakkale, İzmir, Aydın,
Manisa, Muğla gibi yerler toplam sayının 167,891’ini yani yüzde 42’sini almıştır. Kısaca ifade etmek gerekirse,
Trakya, Ege ve Marmara bölgeleri göçmenlerin yüzde 80’inine sahip olmuşlardır.12 Bundan da anlaşılacağı
gibi, mübadil göçmenler savaştan önce Rumların yoğun olarak yaşamış oldukları bölgelere yerleştirilmişlerdir.
Göçmenlerin sorunlarıyla uğraşılması amacıyla, 13 Ekim 1923’te “Mübadele İmar ve İskan Vekaleti” kuruldu. 8
Kasım’da ise Mübadele İmar ve İskan Kanunu çıkarılarak vekaletin görev ve yetkileri saptandı. Vekalet,
anlaşma sonucu gelecek göçmenlerin nakillerini ve iskanlarını üstlenmişti. Bunların yanısıra, Vekalet 1912
yılından beri iskana tabi olmamış muhacir, mülteci ve aşiretlerle hükümetin kabul edeceği muhacirleri
yerleştirmek sorumluluğunu da üstüne almıştı.13
Gerçekte, mübadil göçmenlerin yerleştirilecekleri mıntıkalar, Mübadele İmar ve İskan Vekaleti’nin
kurulmasından önce tespit edilmişti. Lozan Anlaşması’nın imzalanmasından sonra Tanzim ve İcra Vekilleri
Heyeti tarafından onaylanan 17 Temmuz 1923 tarihli kararnamede, anlaşma sonucu gelecek göçmenlerin
iskan edilecekleri yerlere nasıl sevkedilecekleri belirtilmiştir. Buna göre, Anadolu sekiz iskan mıntıkasına
ayrılmıştır. İskan edilecek göçmenlerin iskan olunacağı yerler, geldikleri yerlere ve yaptıkları işlere bağlı olarak
saptanmıştır. Bunlar, tütüncü, çiftçi, bağcı ve zeytinci olarak sınıflandırılmıştır. Sonuçta, Drama ve Kavala’dan
gelenlerin bir kısmının Samsun ve havalisine; Serez’den gelenlerin Adana ve havalisine; Kozana, Girebene,
Nasliç ve Kesriye halkının Malatya ve havalisine; Kayalar, Karafirye, Vodine, Katerin, Alasonya, Langaza,
Demirhisar ve Gevgili’den gelenlerin Amasya, Tokat ve Sivas’a; Zeytüncü, Drama, Kavala, Selanik ve
çevresinden gelenlerin Manisa, İzmir, Menteşe, Denizli ve havalisine; Kesendire, Poliroz, Sarışaban, Avrethisar,
Nevrekop’tan gelenlerin Çatalca, Tekirdağ, Karaman,Niğde ve havalisine; son olarak, Midilli ve Girit
adalarından gelenlerin Ayvalık, Edremit, Mersin ve havalisine yerleştirilmelerine karar verilmiştir.14 Bu
mıntıkalar, 6 Eylül 1923’te, her vekaletten birer uzmanın katıldığı bir toplantıda yediye indirilmiştir.15
Mübadele İmar ve İskan Vekaleti’nin kurulmasının ardından yerleşim alanları yeniden gözden geçirilmiş ve
mıntıka sayısı on’a çıkarılarak buralarda İmar ve İskan Bölge Müdürlükleri kurulmuştur.16
Mübadele ve Bursa
Bursa’ya ilk göçmen kitlesi Aralık 1923’te gelmiştir.17Hüdavendigar gazetesindeki habere göre, Selanik ve
çevresinden 3 bini aşkın kişi Kanunıevvel’in (Aralık) on dokuzuncu günü sabahleyin Mudanya iskelesine
ulaşmış, şehirde yoğun ilgi ve sevgiyle karşılanmışlardır. Bu kimseler, daha sonra, geçici olarak kalacakları
Muradiye’de bulunan misafirhanelere götürülmüşlerdir.
Mübadil göçmenlerin Bursa’ya gelmesi, şehir halkı ve yöneticileri tarafından ilgiyle karşılanmıştır. Bursa’ya
mübadil göçmenler geldikten sonra, Ertuğrul, Hüdavendigar, Yeni Fikir gibi dönemin yerel basınını oluşturan
gazetelerde, göçmenlere yardım yapılması için çağrılar yapılmıştır. Bu çağrılara Hilal-i Ahmer de katılmış ve
iane yoluyla yardım sağlamaya çalışmıştır. Bu tür girişimler, Vilayet Meclisinin gündemine de girmiş, mecliste
göçmenlere, özellikle sağlık ve para yardımı yapılması hususunda birtakım kararlar alınmıştır.18 Ayrıca, ilk
göçmen kafilesinin gelmesinden yaklaşık bir hafta evvel, Ahmed Tevfik, Hacı Sabri, Hakkı Baha, Ahmed Ziya,
Mehmed Kamil ve Mümtaz Şükrü beyler tarafından “Muhacirin Yardım Cemiyeti” adında bir cemiyetin
kurulduğu vilayet makamına bildirilmiştir.19 Cemiyetin kuruluş amacı, kurucuları tarafından “Gelecek din
kardeşlerimizin temin-i istirahat, iaşe ve iskanları hususunda hükümete muavenet için azami gayret ve
himmet-i sarf etmek” olarak açıklanmıştır. Göçmenlerin büyük bir kısmının Bursa’ya gelmiş olduğu 1925
yılında ise, mübadil göçmenlere belediye encümenine katılma hakkı tanınmış,20 böylece, bir bakıma şehrin
yönetimine katılmaları sağlanmıştır.
19. Yüzyılda ve 20. Yüzyılın Başlarında Bursa’nın Sosyal Yapısı
Nüfus
Bursa Sancağı, Osmanlı İmparatorluğu’nun genel yapısında bulunan etnik ve dinsel çeşitliliğini uzun süre
korudu. Sayıları kesin olmamakla birlikte, yaklaşık I. Dünya Savaşı’na kadar, içinde birkaç azınlık grubuna ait
insanların bazı yerlerde beraber bazı yerlerde ayrı bir şekilde yaşadığı bir sancak görünümünü taşıdı. Sancak
dahilinde yaşamını sürdüren nüfus, Müslümanlar yanında, Ortodoks Rumlar’dan, Gregoryen, Katolik ve
Protestan Ermeniler’den, Yahudiler’den, vb. oluşuyordu. Ancak, nüfusun çoğunluğu Müslümandı. Bu unsurların
nüfus dağılımını kesin bir şekilde saptamak dayanılan kaynakların yetersizliğinden dolayı mümkün değildir.
Zira, askeri, idari ve ekonomik kaygılara göre düzenlenmiş Osmanlı nüfus sistemi, ancak Hüdavendigar
Vilayeti ile Bursa Sancağı’nda yaşayan unsurların sayısı hakkında yaklaşık bir değer bulmamıza yardımcı
olmaktadır.21 Bundan dolayı, hem Hüdavendigar’ın hem de Bursa’nın nüfus toplamı ve dağılımı konusunda
çeşitli rakamlar ortaya çıkmaktadır.
Örneğin, on dokuzuncu yüzyılın sonlarında yazmış olan Fransız Vital Cuinet, o yıllarda Hüdavendigar
Vilayeti’nin toplam nüfusunu 1,626,869 olarak vermektedir.22 Oysa, Türk sosyal bilimcisi Kemal Karpat,
1893’te yapılan nüfus sayımına dayanarak bu sayıyı 1,335,884 olarak vermektedir.23 Başka bir kaynakta,
1309 (1893) yılı için hazırlanmış 1312 (1896) tarihli Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi’nde ise vilayetin
1,367,873 nüfusa sahip olduğu yazılmıştır.24 Ancak, 1287’den (1871) 1325’e (1909) kadar vilayetin toplam
nüfusunu yıl yıl veren 1325 (1909) tarihli salnamede, 1309 (1893) yılı için verilen rakam 1,160,011’dir.25
Amerikalı araştırmacı Justin McCarthy, bu rakamı verdikten sonra yanına doğru rakam olarak, 1,310,580’i
vermektedir.26 Shaw ise, Karpat’ın 1893 nüfus sayımı için verdiği rakama çok yakın bir rakamı 1885 yılı için
vermektedir. Buna göre, bu yılda Hüdavendigar Vilayeti’nin toplam nüfusu 1,336,492’dir.27 Görüldüğü gibi, on
dokuzuncu yüzyılın sonlarında, Hüdavendigar Vilayeti’nin toplam nüfusuyla ilgili farklı rakamlar bulunmaktadır.
Söz konusu sayısal farklılıklar, Bursa Sancağının nüfusuna da aynı şekilde yansımaktadır.
Cuinet, Bursa Sancağının toplam nüfusunu 382,220 olarak vermektedir.28 Yalnız, bu rakamlara İnegöl’ün ve
Yenişehir’in nüfusları dahil değildir. Cuinet’in bu iki kaza için verdiği toplam 118,518 nüfusu eklersek,29
Bursa’nın toplam nüfusu 507,738’e ulaşmış olur. Karpat’ın 1893 Nüfus Sayımı’nı ele alan çalışmasından, İnegöl
ve Yenişehir dahil olmak üzere, Bursa için çıkarılan toplam nüfus 361,497’dir.30 1312 (1896) tarihli salnamede
bu rakam 370,962 olarak görünmektedir. Shaw’un diğer bir çalışmasında, 1885 yılı için verdiği rakamlara
dayanarak hesapladığımız toplam ise 199,150’dir.31 Bu rakama Yenişehir dahil değildir. Rakamların hiçbir
şekilde birbirine yakın olmadığı son derece açıktır. Rakamların farklılığı, doğal olarak, yapılacak nüfus
dağılımına da yansıyacaktır.
Cuinet’in verdiği 507,738 toplamının 352,386’sı (yüzde 69,4) Müslüman, 90,651’i (yüzde 17,8) Ortodoks Rum
ve 50,413’ü (yüzde 9,9) Ermeni’dir. Karpat’ın verdiği rakamlara göre ortaya çıkan dağılım ise şöyledir:
275,250 (yüzde 76,1) Müslüman, 49,713 (yüzde 13,7) Ortodoks Rum, 31,113 (yüzde 8,6) Ermeni ve diğerleri
(yüzde 1,6). 1312 (1896) tarihli salnamede ise 283,735 (yüzde 76,4) Müslüman, 50,519 (yüzde 13,6) Rum ve
32,138 (yüzde 8,6) Ermeni.
Yukarıda verilen rakamlardan da anlaşılacağı üzere Cuinet’in verdiği rakamlar, Karpat’ın ve Salnamenin verdiği
rakamlara göre abartılı dururken, Karpat’ın ve salnamenin rakamları birbirlerine oldukça yakındır. Shaw’un
verdiği rakam ise diğerlerine göre oldukça düşük kalmaktadır. Bütün bu rakamlardan çıkarılabilecek genel
sonuç, Bursa nüfusunun Müslüman kesim dışında, şehir içinde etkin olabilecek sayıda Rum ve Ermeni nüfusu
içermesidir. Verilen rakamlar şunu göstermektedir: Rum ve Ermeni nüfus biraraya geldiğinde azınlıkların
nüfusu, sancak nüfusunun en az beşte birini oluşturmaktadır ki, bu da küçük bir oran değildir. Yine de, bu,
nüfusun esas önemli noktasını vermemektedir. Ancak, Rum ve Ermeni nüfusun yerleşmiş bulundukları yerler
ve sosyo-ekonomik konumları onların Bursa açısından esas işlevlerini ortaya koyar.
Bursa’da, nüfus mübadelesine tabi olan Rumların sayı olarak en fazla bulundukları yerler sırasıyla Bursa
merkez, Mudanya, Mihaliç (Karacabey) ve Gemlik’tir. Bu sıralama, Müslüman ve Rum nüfusun kazalara
dağılımını içeren Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri’nin çeşitli nüshalarından çıkarılabilir.32 Rum nüfus, ayrıca,
Yenişehir, Kirmasti (Mustafa Kemalpaşa) ve İnegöl’de de mevcuttur. Gerçekte, Rum nüfusun olmadığı tek yer
Atranos (Orhaneli)’tur .
Rum nüfusun en yoğun bulunduğu yer olan Mudanya’da, Rumlar çoğunluk nüfusu olan Müslümanlardan sayı
olarak daha fazladırlar. Bu durum oldukça önemlidir, zira Mudanya, Gemlik’le beraber Bursa sancağının en
önemli ticaret merkezidir. Daha ilginç bir durum ise Gemlik kaza nüfusunun çoğunluğunun başka bir azınlık
unsuru olan Ermeniler'den oluşmasıdır. Bu iki örnek, Osmanlı İmparatorluğu'nun ekonomik hayatında oldukça
etkin konumda bulunan Rum ve Ermeniler'in Bursa'da da aynı konumda olduklarını göstermektedir. Söz
konusu olgu, on dokuzuncu yüzyılın sonlarına veya yirminci yüzyılın başlarına özgü bir olgu değildir. Aksine,
Bursa şehrinin, 1830'lardan itibaren ekonomik ve endüstriyel gelişiminde gerek Rum azınlığın gerekse
Ermeniler'in ve bir ölçüde Yahudiler'in önemli etkinliği olmuştur. Ancak, bu durum, Bursa’da on dokuzuncu
yüzyıldan önce ticari etkinliklerin sürdürülmediği anlamını taşımamaktadır. Bursa, Osmanlı İmparatorluğu’nun
erken dönemlerinden itibaren dünya ticareti açısından çok önemli bir konumdadır. Tarihi İpek Yolu üzerinde
bulunması onu dünya ipek ticareti merkezlerinden biri haline getirmiştir.33 Buna ek olarak, Bursa'nın
imparatorluğun 1453'ten sonraki merkezi İstanbul'a yakınlığı, deniz ticaretine uygun kıyılara sahip olması ve
tarımsal olarak zengin ve verimli toprakları içermesi, şehrin ekonomik hayatının canlı olmasını sağlayan diğer
faktörler olarak sıralanabilir.
Bursa'nın Ekonomik Yapısı ve İpek
Bursa’ya sözü edilen canlılığı sağlayan esas etken, o dönemde dünyada, bilinen en yüksek kaliteye sahip ipek
üreticiliğidir. Gerçekte, bazı aralıklarla, yirminci yüzyılın başlarına kadar Bursa ve ipek özdeşleşmiş iki
kelimeydi. On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısından itibaren, Bursa'nın endüstriyel ve teknolojik gelişiminin
dinamiğini ipek oluşturmuştur. Bundan faydalanan azınlık kesimi, yani Rumlar, Ermeniler ve kısmen Yahudiler
olmuştur. Bu tür bir oluşuma yol açan en önemli neden kapitülasyonlar olmuştur. Ayrıca, 1838'de önce
İngiltere ile, daha sonra diğer Batı devletleri ile imzalanan Ticaret Antlaşması'nın Osmanlı İmparatorluğu'nu bir
çeşit açık pazar haline getirmesi diğer bir faktördür. Batı Avrupa devletlerinin Osmanlı İmparatorluğu ile
ticaretinde muhatapları Osmanlı Devleti veya Müslüman unsurlar değil fakat Hıristiyan Rumlar ve Ermeniler
olmuştur. Böylece, imparatorluk sınırları içerisinde yaşayan Rum ve Ermeni azınlıklar, komprador bir rol
edinmişlerdir. Aynı durum, tabi ki, Bursa şehri örneğinde de görülebilir.
Bursa, 1830'larla birlikte, dinamiğini ipek endüstrisinin gelişiminin oluşturduğu yapısal bir değişim dönemine
girmiştir. Bu alandaki makineleşme Avrupa ile aynı düzeydedir. İpekçilik, teknoloji transferi ile canlılık
kazanmıştır. Ardından, bir dizi dokuma fabrikaları açılmıştır.34 Açılan fabrikalar, aynı zamanda yeni iş sahaları
yaratmıştır. Böylece, ipek, Bursa nüfusunun önemli bir kısmının geçim kaynağı olmuştur.
Kısa bir süre içinde, Bursa kent ekonomisi küçük ölçekli ev üretiminden büyük ölçekli fabrika üretimine
geçmiştir. Artan fabrika sayısıyla beraber yoğun işgücü ihtiyacı doğmuş, sosyal ilişkiler bu temel üzerine
oturmaya başlamıştır. Şöyle ki, ipek üretiminin teknolojik yeniliklerine bağlı olarak Bursa kent nüfusunda
kıpırdanmalar yaşanmaya başlanmıştır. Bir saptamaya göre, ipek dokumacılığında makineleşme sonucu ipek
üretiminin iyileşmesine paralel olarak kent nüfusu artmış ve 1865 yılında en üst noktaya (100,000) ulaşmıştır.
Buna karşılık, o sıralarda Fransa'da başlayan ve kısa bir süre içinde Bursa'da görülen bir hastalık, 1860'lardan
sonra ipek üretiminde düşüşe yol açmış ve bunun sonucunda kent nüfusu büyük ölçüde azalmıştır (1879'da
35,709).35 Nüfusun bu kadar düşmesinde ipek üretiminin düşüşü sonucu oluşan dış göç gibi temel bir etmenin
yanısıra, ölümlülüğün de payı vardır. Bundan, Bursa kent yaşamının önemli ölçüde lüks bir maddenin
mevsimlik başarısına veya başarısızlığına bağlı hale gelmiş olduğunu çıkarabiliriz; yani ipek üretimi iyi
durumdayken Bursa da iyi durumda oluyor, aksi durumda ise Bursa ekonomik olarak kötü duruma
düşüyordu.36
Makineleşme süreci 1850 ile 1870 arasında tamamlanan ipek endüstrisinin büyük işgücüne ihtiyaç duyduğunu
belirtmiştik. Bu işgücünü karşılayan kesim genellikle azınlıklar olmuştur. İpek dokuma fabrikalarının büyük
kısmının Hıristiyan azınlıklara, Rum ve Ermeniler'e ait olduğu bilinmektedir. Bursa merkez kazasında, 1861'de
88, 1862'de 90 ipek dokuma fabrikası mevcuttur. Bu fabrikalarda çalışan insan sayısının 6,700- 9,000
arasında yani kaza nüfusunun yüzde 9-12'si arasında olduğu tahmin edilmiştir.37 Fabrikaların esas işgücünü
genellikle Hıristiyan kadınlar oluşturmuştur.38 Fabrikalarda kadınların çalıştırılmasının en önemli nedenlerinden
biri, fabrika sahiplerinin ucuz işgücü istemesiydi; bir diğer neden ise işin mevsimlik olmasıydı. Bu alanda
çalışan kadınlar, aynı zamanda, tarımsal üretime de katılıyorlardı. Zaten, Bursa'da ipek dokumacılığı ile birlikte
en yaygın işkolu tarımdı. Fabrikada çalışan işçilerin hepsi, fabrika tarafından basılan bir iş pasosuna (working
pass) sahipti ve bu kağıt olmaksızın, şehir içinde, başka bir fabrikada iş arayamazlardı.
Kuruluşlarından kısa bir süre sonra, Bursa'daki fabrikalar bölgenin ipek kozalarının yarısını işlemeye
başlamışlardır. Üretimi hem arttırmak hem de kalitesini yükseltmek için ipek böceği yetiştirilmesi şarttı.
Tüccarlarında teşvikiyle, Bursa’nın çevresi dut ağaçlarıyla dolduruldu.
Bu gelişmelerin sonucunda, 1870'lere gelindiğinde Bursa'da sermaye birikimine sahip bir küçük burjuvazinin
oluşmuş olduğu görülmektedir. Tahmin edilebileceği gibi, burjuvazi, azınlık unsurlardan, Rum, Ermeni ve
Yahudiler'den oluşuyordu. İmparatorluktaki azınlıkların durumu 1913’ten itibaren İttihatçılar’ın izledikleri
milliyetçi politikadan dolayı sarsılmaya başlamıştı. Bu sarsıntı I. Dünya Savaşı’nın getirdiği kargaşalıkla da
sürmüş, savaşın sona erişini izleyen Türk bağımsızlık mücadelesi’nin bitimindeyse azınlıklar üzerinde
durdukları zemini tamamen kaybetmişlerdir. Diğer bir deyişle, Rumlar ve Ermeniler, Anadolu'da ticaret
hayatını Bağımsızlık Mücadelesi'nin evveline kadar, sarsılmış bir şekilde olsa bile, ellerinde tutmuşlardır.
Şüphesiz, bu ifadeler, bütün Rumlar'ın veya Ermeniler'in ticaret hayatı içinde bulundukları ve yüksek bir
ekonomik güce sahip oldukları anlamına gelmez. Azınlıklar arasında, sadece tarımla uğraşan bir kesim vardı.
Endüstriye dayalı imalatın geliştiği yerlerde, Rumlar'ın da bir bölümü işçi sınıfı oluşturma yolundayken, bir
kısmı sadece toprakla ilgiliydi. Bursa örneğinde de bunu görebiliriz.39 Buna rağmen, yaşam koşulları, vergi
yükümlülüğü dışında askerlik hizmetine tabi olma zorunluluğu olan Müslüman reayadan daha iyiydiler. Hatta,
azınlıklar yargı işlerini de kendi içlerinde hallettiklerinden, her konuda doğrudan devletle muhatap olan
Müslüman köylüler gibi baskı da görmüyorlardı.
Cumhuriyet'ten Önce Bursa'da Eğitim ve Din
Eğitim kurumunun temel ögesi okullar, Bursa sancağının sosyal yapılanmasında ekonomik ilişkilere oranla
daha keskin bir şekilde etnik ve dinsel kimliklere göre yapılanmıştır. Müslüman kesim dışında Rum ve
Ermeniler'in de yaygınlaşmış okulları vardı. Okulların kesin sayısı ve işleyişi hakkında ayrıntılı bilgiye sahip
değiliz. Ancak, Vital Cuinet, 1889 yılı itibariyle Bursa Sancağında bulunan okullar ve okullarda eğitim gören
öğrencilerin etnik ve dinsel kimliklere göre dağılımını vermektedir (Bak. Tablo I).40
Tablo I
Yukarıdaki rakamlara, İnegöl ve Yenişehir'de bulunan Müslümanlara ait 88 okul ve bu okullarda eğitim gören
2035 öğrenci, Rumlara ait 55 okul ve bunların içinde eğitilen 1720 öğrenci ve son olarak, Ermeniler'e ait 9 okul
eklendiğinde41 ortaya şöyle bir sonuç çıkmaktadır.
Okul Öğrenci
Müslüman 352 8726
Rum Ortodoks 175 5973
Ermeni 35 1256
Buna göre, Müslüman kesimde eğitim gören kişi oranı sahip olduğu nüfus oranına göre (yüzde 69,4) çok
düşük kalmaktadır (yüzde 2,4). Buna karşılık, Rumlarda bu oran daha yüksektir (yüzde 6,58). Ermeniler'de ise
Müslümanlarınki kadardır (yüzde 2,4). Başka bir şekilde ifade edecek olursak, Müslümanların nüfus içindeki
oranlarının yirmi dokuzda biri, Rumların üçte biri ve Ermenilerin dörtte biri eğitim görmektedir. Bu verilerden,
azınlık unsurların eğitime daha fazla rağbet ettikleri sonucuna ulaşabiliriz.
Bursa merkez kazasında bulunan mektepler, yukarıda, sancaklar geneli için verilen tablodaki çeşitliliği
göstermektedir. Müslüman kesime ait medrese, ibtidaiyye, rüştiye, Merkez Darü't-talimi, Bursa Harir Darü'ttalimi
ve Bursa Hamidi Ziraat-i Ameliyat mektebi gibi meslek okullarına karşın, 2 Rum idadisi, 6 Rum rüştiyesi,
3 Ermeni rüştiyesi, 1 Musevi rüştiyesi, 2 Fransız ve 2 Amerikan rüştiyesi sancak merkezinde bulunmaktaydı.
Okul
Erkek
Kız
Öğrenci
Erkek
Kız
Toplam
Okul
Öğrenci
Müslüman 259 5 6254 437 264 6691
Rum Ortodoks 104 16 3340 913 120 4253
Ermeni 28 4 950 198 32 1148
Diğer 19 7 667 433 26 1100
Genel Toplam 434 12924
Rumlar'ın, ayrıca, Karacabey, Mustafa Kemalpaşa, Gemlik ve Mudanya'da 1'er rüştiyeleri, Ermeniler'in
İnegölde 2 rüştiyeleri mevcuttu.42
Bursa'da sosyal yapılanmada farklılığın olduğu bir başka kurum da din idi. Sancak içinde yaşayan unsurların
dinsel inanışlarına göre ibadet yerleri yapılmıştı. Bunlar, şehirdeki insan çeşitliliğini yansıtmaktadırlar.
İbadethaneler arasında, çoğunluk olan Müslümanlar için cami ve mescitler, azınlıklar arasında çoğunluğa sahip
Ortodoks Rumlar ve Ermeniler için kiliseler, az sayıda bulunan Yahudiler için de havralar vardı. Bu unsurlar,
ibadetlerini, dinsel liderleri ve otoriteleri olan müftü, rahip, rabi idaresinde yürütmüşlerdir. 1316 (1900) tarihli
Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi'ne göre, çalışma alanımıza giren Bursa sancağında 913 cami ve mescid, 96
kilise, 12 manastır, 5 havra ve 84 tekke vardı.43
Ek I
Vilayet Dahilinde İskan Vaziyeti
Merkezde ve Merkez Köylerinde
Ek II
Müslüman 399507
Ortodoks 40
Ermeni 3
Katolik 80
Musevi 1915
Diğer 50
Genel Toplam 401595
Umumi Nüfus Tahriri, 28 Teşrinievvel (Ekim) 1927.
Notlar
*Bu makale, Mart 1999'da Bursa Defteri dergisinin 1. sayısında yayımlanmıştır.
1 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, çev. Seha L. Meray, Takım II, Cilt II, Ankara: Ankara
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1973, s. 89. Sözleşme ve Protokol metninin tamamı için bak.
Meray, a. g. e., s. 89-95.
2 Nüfus Mübadelesi Anlaşması sonucu Yunanistan’a göç eden Rumların, söz konusu ülkenin sosyal, iktisadi,
siyasi ve kültürel yaşamına ne tür etkiler yaptığının bilinen ayrıntılı bir çalışması için bak. Dimitri Pentzopoulos,
The Exchange of Minorities and Its Impact Upon Greece, Paris: Mouton and Co., 1962; Mübadelenin
Türkiye’deki uygulaması ve yansımaları için bilinen en ayrıntılı çalışma için bak. Kemal Arı, Büyük Mübadele,
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
3 Feroz Ahmad, “Unionist Relations with the Greek, Armenian and Jewish Communities of the Ottoman
Empire, 1908-1914,” Christians and Jews in the Ottoman Empire içinde, der. Benjamin Braude ve Bernard
Lewis, cilt I, Londra: Holmes and Meier Publishers, Inc., 1982, s. 417.
4 İlhan Tekeli, “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskan Sorunu,”
Toplum ve Bilim, 50 (Yaz 1990), s. 60.
5 Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, cilt II Kısım III, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991, s.
261-62.
6 Richard Clogg, “The Greek Millet in the Ottoman Empire,” Christians and Jews in the Ottoman Empire içinde,
der. Benjamin Braude ve Bernard Lewis, cilt I, Londra: Holmes and Meier Publishers, Inc., 1982, s. 200.
7 Yunanlı yazar A. A. Pallis, iki devlet arasında geçmişte meydana gelen olayların, durumu artık radikal bir
değişiklik dışında çözüm kabul etmeyecek bir gerginliğe getirdiğini belirtiyor. A. A. Pallis, “The Exchange of
Populations in the Balkans,” The Nineteenth Century and After, cilt XLVII, no. 576 (Şubat 1925), s. 377.
8 Henri E. Allen, The Turkish Transformation A Study in Social and Religious Development, New York:
Greenwood Press, 1935, s. 76.
9 Harry N. Howard, The Partition of Turkey, New York: Howard Fertig, 1966, s. 302.
10 Ladas Stephen P., The Exchange of Minorities Bulgaria, Greece and Turkey, New York: The Macmillan
Company, 1932., s. 706.
11 Ladas, a.g.e., s. 705.
12 Ladas, a.g.e., s. 713.
13 Arı, a.g.e., s.28, 33.
14 İskan Tarihçesi, İstanbul: 1932, s. 17-18.
15 Hakimiyet-i Milliye, 7 Eylül 1923.
16 Arı, a.g.e., s. 52-53.
17 Hüdavendigar, 20 Kanunıevvel (Aralık) 1923.
18 Hüdavendigar Vilayeti Meclis-i Umumi Mukarrerat Zabıtnamesi, Bursa, 1339 (1923), s. 44-46;
Hüdavendigar Vilayeti Meclis-i Umumiyesi Zabıtname-i Müzekaratı, Bursa, 1340 (1924), s. 108-109, 118, 119,
203, 346.
19 Hüdavendigar, 13 Kanunıevvel 1923.
20 Yeni Fikir, 17 Şubat 1925.
21 Osmanlı İmparatorluğu’nda nüfus sayımı sistemi ve nüfus sayımları ile ilgili geniş bilgi için bak. Enver Z.
Karal, Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı 1831, Ankara: 1943; Kemal H. Karpat, “Ottoman
Population Records and the Census of 1881/82-1893,” International Journal of Middle East Studies, 9 (1978),
s. 273-74 ve Stanford J. Shaw, “The Ottoman Census System and Population, 1831-1914,” International
Journal of Middle East Studies, 9 (1978), s. 325-338.
22 Vital Cuinet, La Turquie d’Asie, cilt IV, Paris: Ernest Leroux, Editeur, 1890-94, s. 9.
23 Karpat, a.g.m., s. 274.
24 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1896, s. 372.
25 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1909, s. 252.
26 Justin McCarthy, Muslims and Minorities The Population of Ottoman Anatolia and the end of the Empire,
New York: New York University Press, 1983, s. 11.
27 Shaw, “The Ottoman Census System...,” s. 338.
28 Cuinet, a.g.e., s. 9.
29 A.g.e., s. 180, 183.
30 Karpat, a.g.m., s. 264.
31 Stanford J. Shaw, “Ottoman Population Movements During the Last Years of the Empire, 1885-1914: Some
Preliminary Remarks,” Journal of Ottoman Studies, cilt I (1980), s. 202.
32 Bunun için bak. Hüdavendigar Vilayeti Salnameleri, 1881, 1890, 1895, 1896, 1897, 1898, 1899, 1901,
1902, 1903, 1904, 1905 ve 1908.
33 Daha ayrıntılı bilgi için bak. Halil İnalcık, “Bursa and the Commerce of the Levant,” Journal of Economic and
Social History of the Orient, cilt III, p II (1960), s. 131-147.
34 19. Ve 20. Yüzyıllarda Bursa’da ipekçiliğin gelişimi için bak. Fahri Dalsar, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde
Bursa’da İpekçilik, İstanbul: Sermet Matbaası, 1960.
35 Leila T. Erder, The Making of Industrial Bursa: Economic Activity and Population in a Turkish City 1835-
1970, yayınlanmamış doktora tezi, Princeton: 1976, s. 66.
36 A.g.e., s. 118-119.
37 A.g.e., s. 123-24; Gerasimos Augistinos, The Greeks of Asia Minor, Kent: The Kent State University Press,
1992, s. 102.
38 Issawi, 1872 yılı tarihli bir kayıda dayanarak çalışan kesimin sadece yüzde 4’ünün erkek olduğunu ileri
sürmektedir. Geri kalanın yüzde 84’ü henüz ergenlik çağında olan, yüzde 12’si de on sekiz yaş üstündeki
kızlardan oluşmaktadır. Issawi, ayrıca, bunların yüzde 95’inin Ermeni ve Rum olduğunu eklemektedir. Charles
Issawi, The Economic History of Turkey, Chicago: The University of Chicago Press, 1980, s. 313.
39 Augustinos, a.g.e., s. 103.
40 Cuinet, a.g.e., s. 48.
41 A.g.e., s. 181, 183.
42 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1900, s. 437-39.
43 A.g.e., s. 262-298, 317-324.
44 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1888, s. 72-73.
45 Vedat Eldem, Osmanlı İmparaorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Ankara: Türkiye İş Bankası,
1970, s. 128.
46 Gülten Kazgan, “Milli Türk Devletinin Kuruluşu ve Göçler,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası,
No: 1-4 (Ekim 1970-Eylül 1971), s. 318.
47 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1887, s. 78-85, 89-90.
48 Adnan Sofuoğlu, “Osmanlı Devletinde Ortaya Çıkan Göç Problemleri ve Türk Göçlerinin Bir Safhası; 1903-
1904 (Rumi 1319) Yılında Meydana Gelen Göçler,” Türk Kültürü, no. 383 (Mart 1995), s. 169.
49 İstatistik Yıllığı, cilt III (1930), s. 100.
50 Cevat Geray, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin İskanı (1923-1961), Ankara: SBF Maliye
Enstitüsü, 1962, Ek 5.
51 İlgili Antlaşmanın 3. maddesi.
52 Cenub-ı Marmara Havzası Bursa Vilayeti Coğrafyası, İstanbul: 1927, s. 91.
53 Justin McCarthy, “Foundations of the Turkish Republic: Social and Economic Change,” Middle Eastern
Studies, cilt 19 no. 2 (Nisan 1983), s. 142.
54 Genel Nüfus Sayımı 20 İlkteşrin (Ekim) 1935, Ankara: T. C. Başbakanlık İstatistik Genel Direktörlüğü,
1937.
55 Hüdavendigar Vilayeti Salnamesi 1908, s. 606.
56 Umumi Nüfus Tahriri 28 Teşrinievvel (Ekim) 1927, Ankara: T. C. Başvekalet İstatistik Umum Müdürlüğü,
1929.
57 Bu geçişi öngören anlaşma maddesi için bak. Meray, a.g.e., s. 90.
58 Clogg, a.g.m., s. 196.
59 Ladas, a.g.e., s. 714.
60 Pentzopoulos, a.g.e., s. 102.
61 Umumi Nüfus Tahriri 1927.
62 Genel Nüfus Sayımı 1935.
63 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 78.
64 Frederick C. Shorter, “The Population of Turkey after the War of Independence,” International Journal of
Middle East Studies, 17 (1985), s. 429.
65 Geray, a.g.e., Ek Tablo 5.
66 Cumhuriyet, 11 Haziran 1924.
67 Yeni Fikir, 31 Ağustos 1925.
68 Gündüz Ökçün, Osmanlı Sanayii 1913-15 İstatistikleri, İstanbul: Hil Yayın, 1984, s. 140-43.
* Bu konuda, Demirtaş, Görükle gibi yerlerde, o günlerde mübadil göçmen olarak gelenlerle yaptığım
mülakatlarda fabrikaların kendi haline bırakıldığı ifade edilmiştir.
69 Bak. Dalsar, a.g.e., s. 417.
70 Tahir Yetmen, “İpekböcekçiliği,” Uludağ Bursa Halkevi Dergisi, cilt 5, no. 20-24
(1939), s. 54.
71 Erder, a.g.e., s. 136.
72 Cumhuriyet, 27 Haziran 1924.
73 Erder, a.g.e., s. 138-39.
74 Umumi Nüfus Tahriri 1927, Genel Nüfus Sayımı 1935.
75 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 115.
76 A.g.e., s. 115-116.
77 Leon Maccas, L’Hellenisme de l’Asie Mineure, Paris: Berger-Leurault, 1919, s. 109.
78 Cenub-ı Marmara Havzası, s. 215.
KAYNAK VE DEVAMI: http://tulp.leidenuniv.nl/content_docs/wap/seker.pdf
MÜBADELEYE BUGÜNDEN BAKMAK
MÜBADELEYE BUGÜNDEN BAKMAK
Engin
Berber*
Türk Tarih Kurumu’nun sayın başkanı: Prof. Dr. Yusuf
Halaçoğlu’nun, “2003 Penceresinden Lozan” konulu bu sempozyuma, “Mübadele”[1]
başlıklı bir bildiri ile katılmamın arzulandığını belirten nazik davetini alınca,
“ne yazarsam katkıda bulunabilirim?” diye düşündüm. İstanbul Rumları ile
Batı Trakya Müslümanları hariç, Türkiye’de oturan Rum Ortodoks dininden Türk
uyruklarıyla, Yunanistan’da oturan Müslüman dininden Yunan uyruklarının değiş
tokuş edilmesi, Lozan’da imzalanan bir sözleşme ve protokolle karara
bağlanmıştı. “Yunan ve Türk Halklarının Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve
Protokol” başlığını taşıyan, 30 Ocak 1923 tarihli bu belge[2],
Lozan Konferansı’nda, tarafların üzerinde mutabık kaldıkları ilk iki metinden
biridir[3].
Resmi adı: “Yakın Doğu İşlerine İlişkin Lozan Konferansı” olan, bu çok-uluslu toplantı[4]
sırasında ve bitiminde imzalanan tüm sözleşme ve protokollerle (17 adet) barış
antlaşması (143 madde), vaktiyle Türkçe’ye çevrilmiş ve Fransızca aslıyla birlikte
yayımlanmıştı[5]. Cumhuriyetin ilanı ve
Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanışının 50. yıl dönümü olan 1973’e
yaklaşılırken, Ankara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi öğretim
üyelerinden: Prof. Dr. Seha L. Meray, konferans tutanakları ve belgelerini
Türkçe’ye çevirmişti[6].
Çoğu, yazıldıkları resmi dil olan Fransızca’dan çevrilmiş tutanak ve belgeler[7]
okunduğunda, 24 Temmuz 1923 tarihinde ulaşılan barış için sarf edilen emek,
açıkça görülmektedir. Emekli diplomatlarımızdan, araştırmacı yazar: Bilal Şimşir’in
yayımladığı, Lozan’daki Türk delegasyonu ile, Türkiye’deki resmi makamlar
arasındaki telgraf yazışmaları[8],
Yakın Doğu İşlerine İlişkin Lozan Konferansı üzerine, Türkçe’de yapılmış
yayınları tamamlar niteliktedir. Türk Dışişleri Bakanlığı Arşivi’yle[9],
Türkiye’nin Paris Büyükelçiliği arşivinden derlenen bu yazışmalardan, Ankara’da
iktidarı elinde bulunduran kadronun, konferans sırasında izlemek istediği
politikalar, tüm çıplaklığı ile ortaya çıkmaktadır.
Kolaylıkla ulaşılabilecek birinci elden kaynak niteliğindeki
bu çalışmalar, anılar[10] ve
sadece Konferans sırasında değil, mübadillerin iskân edildiği sonraki süreçte
yaşananları idari, sosyal, ekonomik ve hatta psikolojik açıdan mercek altına
alan, basılmış inceleme eserler[11]
üzerinden giderek, mübadele konusunu ayrıntılarıyla öğrenmek mümkündür. Bu
nedenle, çoğunuzun ana hatlarına vakıf olduğunu bildiğim konuyu özetlemek
yerine, yaptığımız kapsamlı okumalar sırasında dikkatimizi çeken bazı yönlerine
işaret etmek istiyoruz.
I
Dışişleri Bakanı İsmet
Paşa’nın, baş delege sıfatıyla Lozan’a, on dört maddelik bir talimatla
gönderildiği bilinmektedir[12].
Her sayfası, o zamanki TBMM Hükümeti’ni oluşturan bakanların her biri
tarafından imzalanmış, üç sayfalık bu kısa talimatın yetersizliği[13],
Lozan’dan Ankara’ya Paşa’yı, deyim yerindeyse bir telgraf köprüsü kurmaya
mecbur etmişti[14]. Söz konusu talimatın,
azınlıklarla ilgili olarak: “Esas (temel) mübadeledir” yazılı
dokuzuncu maddesini de, bu bağlamda değerlendirmek gerekir.
|
İsmet Paşa’nın 20 Kasım günü, Konferansın açılış toplantısından hemen önce, kendisiyle görüşmek isteyen: Fransa Başbakanı Poincaré’ye yönelttiği bir sorudan, Türk tarafının azınlıklar konusunda aldığı talimatı, açığa vurmaktan kaçınmadığı anlaşılmaktadır[15]. Paşa’nın, “Ekalliyetlerin (azınlıkların) mübadelesi fikri tarafımızdan neşr ve telkin edilmektedir” tümcesiyle başlayan 25 Kasım tarihli bir telgrafı, müttefikler[16] ve Türkiye’nin, azınlıklar sorununa bakışını ortaya koymaktaydı: “ Gerek İngiliz gerekse bilhassa Amerikalılar, Ermenilerin kimlerle ve nasıl mübadele olunacağını ileri sürmektedir. Amerikan murahhası (temsilcisi) benimle temas aramakta olup bu meseleyi mevzubahis edeceğinden dolayı tehir etmekteyim (ertelemekteyim). Benim fikrimce, Ermenilerin memleket haricine çıkarılmasını aleme karşı irad etmek (söylemek) mümkün değildir. Rumların mübadelesinden bihakkın (açıkça) bahsedebiliriz. Türk Ortodoksların ihracından bahsetmek ise esasen caiz (olabilir) değildir. Bu nokta-i nazarlarımın tasvibi cevabını makine başında beklemekteyim”[17]. Başbakan Rauf Bey, 28 Kasım tarihli yanıtında: “Heyet-i vekile (Bakanlar kurulu), Türkiye’deki Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesi ve Türk Ortodoksların, mümtaz (başkalarından ayrı) bir hak iddia etmemek şartıyla, memlekette kalmaları fikir ve kararındadır” demekteydi[18].
Bu yazışmaların yapılmasından birkaç gün sonra: İngiliz
İmparatorluğu baş delegesi: Lord Curzon, ülke ve askerlik sorunlarını görüşen
birinci komisyonun, 1 Aralık 1922 tarihli oturumda, nüfus mübadelesi konusunu
tartışmaya açarak, sözü Dr. Nansen’e vermişti. Milletler Cemiyeti adına, iki
aydan beri Yakındoğu’da, göçmenlerin durumunu incelemekte olan Dr. Nansen[19],
siyasi ve ekonomik gerekçelerle taraflara, “azınlıkların çabuk ve etkili
olarak mübadele” edilmesini önermişti. Ona göre “nüfus mübadelesi
işinin, hiç olmazsa bunun bir kısmının, Şubat (1923) sonundan önce,
başka bir deyimle, üç ay içinde gerçekleştirilmesi zorunluydu”[20].
Bu önerinin, Türk delegasyonunda yarattığı şaşkınlık ve
memnuniyeti, Rıza Nur şu cümlelerle anlatmaktadır: “Teklif olunca gökten
inmiş kudret helvası gibi kabul etmeliydik... Bunu bizim teklif etmemiz lazım
iken, Nansen’in teklif etmesi tuhaftı. Onu şüphesiz İngilizler sevk etmişti.
İngilizlerin de böyle bir teklif yapmaları, son derece dikkati ve hayreti celp
edecek şeydi. İngiltere, Türkiye’yi parçalamaya alet ve vesile olan bir unsuru,
Türkiye’den çıkarmak istiyordu ki: Bu Türkiye denilen uzviyetin sağlam olmasını
istemek demektir. Hala maddi surette bunun hakikatine vakıf olamadım. Galiba
Hıristiyanları bilahare kesilmekten kurtarmak fikrindeydiler. Sade bu”[21].
Dr. Nansen’in konuşmasında, “... dört Büyük Devletin
İstanbul’daki temsilcilerinden, azınlıkların mübadelesini sağlamak üzere bir
antlaşma yapılmasını gerçekleştirme amacıyla, Türk ve Yunan Hükümetleri
arasında bir görüşme kapısı açmaya çalışmasını isteyen bir çağrı” aldığını
ve “böyle bir mübadeleyi dört Büyük Devletin istenir bir şey saydıklarını”
söylemesi[22], nüfus mübadelesine
müttefiklerin bakışını da açığa vurmuştu.
Mübadelenin gerekliliği konusunda, tarafların fikir birliği
içinde olduğunun anlaşıldığı ve ayrıntıları tartışarak konuyla ilgili antlaşma
metnini kotaracak olan: Nüfus Mübadelesi Alt-Komisyonu’nun[23]
kurulduğu, 1 Aralık tarihli bu oturumdan bir gün sonra İsmet Paşa, mübadelenin
sadece Rumlar için söz konusu olduğunu bakanlar kuruluna duyurmuştu[24].
Rauf Bey imzasıyla, 4 Aralık’ta gönderilen yanıtta: “... Yerli Ermeniler ve
Ortodoks Rumlar hakkında, 28 Kasım tarihli telgrafla, heyet-i vekile nokta-i
nazarı bildirilmişti[25]. Yerli Ermenilerin
Ermenistan’daki Türklerle mübadelesi ve Türk Ortodoksların mümtaz bir
hak iddia etmemek şartıyla memlekette kalmaları fikrindeyiz”[26]
denmekteydi.
Lozan ile Ankara arasında gidip gelmiş bu telgraf
yazışmaları, Rum Ortodoks nüfusla birlikte hükümetin özellikle, Ermenilerin
mübadele edilmesini ısrarla istediğini ortaya koymaktadır. Bu isteğin altında
yatan ve herkesçe malum nedenler[27], bu
bildirinin konusu dışındadır. Bizim altını çizmek istediğimiz nokta, İsmet
Paşa’nın Ermenilerin mübadelesini görüşmeye açmanın sakıncalarına işaret eden
bir tek telgrafının[28],
hükümetin fikrini değiştirmesine yettiğidir[29].
Aynı yazışmalar, Orta Anadolu’da yaşayan ve Türkçe konuşan Hıristiyan nüfusla,
Ortodoks Rumların birbirinden özenle ayrıldığı ve “Türk Ortodokslar”
diye tanımlanan ilk guruptaki insanların, “mümtaz bir hak iddia etmemek
şartıyla” Anadolu’da kalmalarına sıcak bakıldığını göstermektedir. Öyle ki,
Başbakan Rauf Bey’in, Kayseri’de Türk Ortodoks Kilisesi namıyla bir kilise
kurulması için, metropolitlerin oluşturduğu bir sinodun, Konya ve Kayseri
Piskoposluklarına atamalar yaptığını belirten telgrafına[30],
İsmet Paşa ertesi gün: “Sinodun daima üç piskopostan noksan olmaması
elzemdir (lazımdır). Diyakoslardan acilen bir iki piskopos daha takdis (kutsama)
fevaid-i milliyeyi müstelzimdir (ulusal çıkarların gereğidir)” yanıtını
vermişti[31]. Bu uyarıyı dikkate
alarak gereğini yapan hükümetin bilgilendirdiği Paşa’nın[32], 20
Ocak tarihli telgrafında ağız değiştirdiği görülmektedir: “... Konferansta
takip ettiğimiz meslekle mütenakız olacağı (politikayla çelişeceği) ve
hükümetin henüz rüesay-ı mezhebiye (mezhep başkanlarıyla) ile şekli
münasebeti takarrür etmemiş (ilişki biçimi kararlaştırılmamış) olduğu
cihetle yeni kilisenin vaziyet ve muamelatı dahi bilahare emsaline [Patrikhane
kastediliyor] muvafık (uygun) bir kanun ile tayin olunmak
üzere şimdilik mutasarrıflıkça hareketleri şifahen (sözlü olarak) takdir
ve kiliselerinin kariben (yakın gelecekte) tasdiki hükümete iktiran
edeceğinin tebşiri (hükümetçe onaylanacağının müjdesi) ile iktifa
olunması (yetinilmesi) münasip teemmül edilmiştir (görülmüştür)”[33].
Özetle, oyalanmaları gereği hükümete önerilen bu insanlar, sonraki süreçte Rum
Ortodoks nüfusun bir parçası sayılarak mübadele edilmişler ve “Karaman
Rumları” adıyla anılır olmuşlardır.
O sırada ve sonraki yıllarda Türkiye’de iktidarın, ulusu ırk
yerine din ölçütüyle tanımladığı ve Müslüman olmadıklarından “Türk
Ortodoksların”, yeni Türkiye ile bütünleşemeyeceğini düşündüğü savı[34]
doğrudur. Cumhuriyetin ilan edildiği tarihte, Türklerin çoğunun, kendisini her
şeyden önce Müslüman gördüğü düşünüldüğünde, iktidarın tavrı anlaşılır
olmaktadır[35]. Ancak gönderilmelerinde,
Türkiye’de kalmalarını savunan güçlü bir dış desteğe sahip olmayışlarının hiç
mi rolü yoktur? İsmet Paşa’nın, “... memleketimizde kalacak Ermeniler için
rûy-ı kabul göstermekten başka bir suret-i hal maddeten (hal şekli somut
olarak) mevcut değildir” dedikten sonra, Amerika’nın bütün
misyonerleriyle Ermeni cemaatlerinin, Lozan’da olduğunu hatırlatan 6 Aralık
tarihli telgrafı[36], bu bağlamda
değerlendirilmelidir[37].
Eğer müttefiklerden herhangi biri ya da hepsi, Orta Anadolu’da yaşayan Türkçe
dilli Hıristiyan nüfusu, mübadele dışında tutmaya yönelik kararlı bir girişimde
bulunmuş olsaydı hükümet, sayıları Ermenilerden çok daha kalabalık olduğu
anlaşılan bu insanların[38]
kalmasına muhalefet etmezdi/edemezdi düşüncesindeyiz[39].
Nitekim Rıza Nur, Nüfus Mübadelesi Alt-Komisyonu’nun 16 Ocak 1923 tarihli
oturumunda: “Türk Hükümeti Türkiye’de Yunan İrredentisme’ini (yayılmacılığını)
ortadan kaldırmak istemektedir. Bu nedenledir ki, Türk Hükümeti, “Türk uyruğu
Rumlar” deyimini, “Rum Ortodoks dininden Türk uyrukları” deyimine üstün
tutmaktadır” deyince, Fransız temsilcilerden: Laporte, metnin bu biçimde
değiştirilmesinin yalnız Katolik Rumları göz önünde tutacağı, bunların sayıca
çok az ve hiçbir zaman Türkiye’ye karşı bir davranışa katılmadıklarını öne
sürerek, müttefik devletlerin bunların yurtdışı edilmelerini kabul
edemeyeceklerini belirtmişti. Alt komisyonun başkanı Montagna da, Rıza Nur’un
Katolik Rumları Türk Hükümeti’ne düşman görmekle, yanıldığını söyleme gereği
duymuştu[40]. Bu müdahalenin,
Türkiye’de yaşayan Katolik Rumların, mübadele dışında kalmasına yettiğini
hatırlatmak isteriz.
Nüfus Mübadelesi Alt-Komisyonu’nun yaptığı toplantıların
hiçbirinde, “Türk Ortodokslar” hakkında konuşulmadığı, tutanaklardan
anlaşılmaktadır. Yanıt bekleyen soru, sayıları Katolik Rumlardan çok daha fazla
ve Türkiye’ye karşı kitlesel bir davranışa katılmadıkları ortada olan bu
insanların, Türkiye’de kalmaları için müttefiklerin neden devreye
girmedikleridir. Türk kabul edildikleri ve/veya Ortodoks olmaları nedeniyle,
mübadeleden muaf olamayacakları düşünüldüğünden mi? Bu yanıtın tartışılabilir
olduğu ne kadar açık ise, Türk delegasyonunun hiçbir baskıya maruz kalmayışının
hükümeti, “Türk Ortodokslar”ın geleceği hakkında karar vermede serbest
bıraktığı, o kadar tartışılmaz bir gerçektir.
II
Türk delegasyonunun Konferansta ısrarla, Batı Trakya’nın
sınırlarını batı yönünde genişletmek istemesinin ardında yatan neden, işaret
etmek istediğimiz ikinci konudur.
Roma İmparatorluğu devrinden beri, kuzeyde: Balkan
sıradağları; doğuda: Karadeniz ve İstanbul Boğazı; güneyde: Marmara, Çanakkale
Boğazı ve Ege Denizi ile Yunanistan kütlesi ve batıda: Mesta (Karasu) Nehri’nin
çevrelediği topraklara, Trakya adı verilmekteydi[41].
Osmanlı Devleti, Tanzimat döneminde gerçekleştirdiği mülki düzenlemelerin[42]
ardından, bu coğrafyanın önemli bir kısmını, Edirne Vilayeti’ne dahil etmişti.
13 Temmuz 1878 tarihli Berlin Antlaşması’nın 13. maddesi gereği, Balkan
sıradağlarının güneyinde, Osmanlı Devleti’nin siyasi ve askeri egemenliği
altında kurulan: Doğu Rumeli Vilayeti’nin, 1885 yılında Bulgaristan tarafından
ilhak edilmesi[43], Trakya’nın bütünlüğünü
bozmuş, sınırlarını daraltmıştı. Daha önemlisi, İstanbul ve boğazların doğal
savunma hatlarından en sağlamı olan: Balkan sıradağlarının elden çıkmasıyla,
Trakya’nın Osmanlı Devleti’nde kalan kısımları ile İstanbul ve boğazların,
dolayısıyla Anadolu’nun güvenliği tehlikeye girmişti[44].
1912 Ekimi’nde patlak veren Balkan Savaşı, Meriç Nehri’nin
ikiye ayırdığı Trakya’nın batı kısmını, bir daha dönmemek üzere Türk
egemenliğinden çıkarmıştı. Bulgar Ordusu sadece Batı Trakya’yı değil, İstanbul
önlerindeki Çatalca Hattı’na kadar, Doğu Trakya’yı da ele geçirmişti. Meriç
Nehri’nin, Türkiye’nin savunulması açısından bir değer taşımadığı ortada iken,
Osmanlı Devleti’nin bu gerçeğin farkında olmadığını dışa vuran bir tasarrufu
açıklanır gibi değildir. Makedonya’nın paylaşılması konusunda uzlaşamayan
Balkan devletlerinin, birbirleriyle savaştıkları (İkinci Balkan Savaşı) bir
sırada Osmanlı hariciyesinin, 19 Temmuz 1913 tarihli bir notayla, İstanbul ve
Çanakkale Boğazı’nın korunması için ele geçirilmek zorunda olunan Meriç’in (!)
aşılmayacağını garanti etmesini[45],
Cemal Paşa haklı olarak, şu cümlelerle eleştirmektedir: “ Bu tamim fikrimce,
siyasi bir hata idi. Evvela, yalnız Edirne’nin istirdadı (geri alınması) kafi
değildi. Meriç Nehri Türk kalmalı ve Edirne’nin Adalar (Ege) Denizi’ne
tabii bir mahreci (çıkışı) olan Dedeağaç bizim olmalı idi. Edirne’nin
müdafaasını temin edebilmek için ise, Dimetoka, Sofulu havalisinin, bizim
tarafımızda kalması iktiza ederdi (gerekirdi). Bilhassa Gümülcine,
İskeçe ve havalisinin yüzde seksen beş İslam ahalisi ile meskun olduğu göz
önünde tutulacak olursa, bunların geri alınması imkanını temine çalışmak çok
lüzumlu bir vazife idi”[46].
Osmanlı Devleti’nin, Doğu Trakya ve Meriç’in batısında küçük
bir toprak parçasını (Dimetoka, Kuleliburgaz, Karaağaç ve Virantekke) ele geçirerek
çıktığı İkinci Balkan Savaşı’ndan sonra[47],
İttihat ve Terakki önderleri, İstanbul’un ve Anadolu kapısının kilidi olan Batı
Trakya’da Türk egemenliğini, yeniden kurmak istemişlerdi[48].
Türk-Alman İttifak Antlaşması’nın imzalanmasından iki gün sonra: 4 Ağustos
1914’te, Harbiye Nazırı Enver Paşa, Rus askeri ataşesi General Leontiyef ile
konuşurken, “Balkan devletleriyle birlikte Türk Ordusu’nun,
Avusturya-Macaristan’a taarruzuna karşılık, Osmanlı Devleti’ne Ege Adaları’yla
Batı Trakya’nın” verilmesini istemişti[49].
Aynı günün gecesi, Sadrazam Sait Halim Paşa’nın evinde yapılan bir toplantıda
kararlaştırılan: İstanbul’daki Alman sefirinden istenecek garantiler arasında,
Osmanlı sınırının Rumeli’de, Türklerin yaşadığı yerlere kadar uzatılması da
bulunmaktaydı[50]. Alman sefiri, 6 Ağustos
tarihli mektubunda bu konuda, “Balkan devletleriyle girişilecek görüşmelerde
ve Balkanlarda fethedilecek yerlerin Bulgaristan’la paylaşılması işinde
Almanya, Osmanlı Hükümetini destekleyecektir” demekteydi[51].
Sonraki süreçte İttihatçıların, ittifak devletlerine hasım
olan Sırbistan dışındaki Balkan devletleri: Romanya, Yunanistan ve Bulgaristan
ile de, aynı amaca yönelik bir dizi görüşme yaptığı bilinmektedir. Yunanistan
temsilcileriyle, adalar meselesini (Ege Adalarını) konuşmak üzere, Bükreş’e
gitmekte olan: Dahiliye Nazırı Mehmet Talat ve Mebusan Meclisi Reisi Halil
Bey’den kurulu Osmanlı heyeti Sofya’da, Bulgaristan ile bir ittifak ve dostluk
antlaşması imzalamıştı. “Bükreş müzakerelerine, Bulgarlarla anlaşmış
vaziyette başlamak faydalı olur” düşüncesiyle imza edilen[52], 19
Ağustos tarihli bu antlaşmanın birinci maddesinde, iki ülkenin mevcut
sınırlarına saygı duyacakları vurgulanmaktaydı. Hal böyle iken Bulgar Hükümeti,
sadece bir yıl sonra, üçlü ittifak yanında savaşa girmenin bedeli olarak,
Osmanlı Devleti’nden Midye-Enez Hattı’nın batısında kalan Trakya topraklarını
istemekten çekinmeyecekti[53].
Uzun pazarlıklardan sonra, 6 Eylül 1915’te, Sofya’da imza edilen bir antlaşma
ile Bulgaristan’a, bugün hala elinde tuttuğu küçük, ancak Türkiye’nin güvenliği
açısından, “çok büyük kıymet ve ehemmiyette” olan topraklar terk
edilmişti[54].
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra müttefiklerin, mağlupların
önüne konulacak barış antlaşmalarını hazırlamak üzere, Avrupa’nın değişik
kentlerinde toplamış oldukları konferanslarda, Trakya hakkında uzun uzadıya
konuşulmuştu. Bu konferansların ilki olan: Paris Barış Konferansı’nda (Açılış:
18 Ocak 1919), Batı Trakya’nın güney kısmında (Karaağaç, Dimetoka, Sofulu,
Dedeağaç, Gümülcine, İskeçe Kazaları), “Müttefiklerarası Trakya Hükümeti”
adıyla siyasi bir varlık yaratılırken, Doğu Trakya’nın geleceği, Osmanlı
Devleti’ne imzalatılacak antlaşmada çözülmek üzere ertelemişti. Müttefikler,
Bulgaristan’a imza ettirdikleri: Neuilly Barış Antlaşması’nın (27 Kasım) 48.
maddesinden aldıkları yetkiye dayanarak, Batı Trakya’nın dağlık olan kuzey
kısmını (Nevrokop, Ropçoz, Paşmaklı, Eğridere, Darıdere, Kırcaali, Koşukavak,
Ortaköy, Mustafapaşa kazaları) ise, Bulgaristan’a bırakmıştı[55].
San Remo Konferansı’nda (18-26 Nisan 1920) müttefikler,
Çatalca Hattı’nın Türkiye’nin Avrupa’daki sınırı olacağına ilişkin, Birinci
Londra Konferansı’nın (12 Şubat-10 Nisan 1920) 18 Şubat 1920 günlü oturumunda
aldıkları geçici kararı, nihaiye çevirmişlerdi.[56]
Böylece, Bıyıklıoğlu’nun: “Batı ve Doğu Trakya’nın mukadderatı hakkında
kesin karar verilinceye kadar, Yunan işgalini kolaylaştırmak ve Venizelos
siyasetine öncülük etmek üzere düşünülen bir tertipten başka bir şey”
olmadığını belirttiği: Müttefiklerarası Trakya Hükümeti’nin elinde tuttuğu topraklarla (!)[57],
Gelibolu dahil neredeyse Doğu Trakya’nın tamamı, Yunanistan’a verilmiş
oluyordu. Aynı konferansta müttefikler, Osmanlı Devleti’ne imza ettirecekleri
barış antlaşmasına son şeklini vermişler, bir ay içinde yazılı olarak
yanıtlanması koşuluyla, Paris’te Türk diplomatlarına teslim etmişlerdi.
Mustafa Kemal’e Anadolu’da vurması ve Doğu Trakya’yı işgal
etmesi için Yunanistan’a yeşil ışığın yakıldığı: İkinci Hythe ve Boulogne
Konferansları’ndan[58]
(20/21 Haziran 1920) birkaç gün sonra: 25 Haziran’da Osmanlı hariciyesi,
müttefiklere gecikmiş[59],
ancak çok sert bir yanıt vermişti[60].
Trakya konusuna, “27. madde, Doğu Trakya’nın Yunanistan’a terkini
ihtiva etmektedir. Bu maddenin hükmü, Osmanlı Devleti’nin yaşama hakkı ve
emniyetine olduğu kadar, milliyet prensibine ve milletlerin kendi mukadderatına
hakim olmaları hakkına da en vahim bir surette tecavüz etmektedir”cümlesiyle
dikkat çekilen yanıtta, Türklerin nüfus ve toprak mülkiyeti açısından
üstünlüğüne sayı ve grafiklerle işaret edildikten sonra, “... yeni hududa göre Yunanistan,
Trakya’da, Karadeniz kıyısına ve Marmara havzasına yerleşmektedir... Yunanistan
kuvvetlenmiş bir ordu ve donanmaya malik (sahip) olduğu halde, Osmanlı
Ordusu hemen hemen kaldırılmış olduğundan, İstanbul’un emniyeti bir kat daha
tehlikeye düşmüş olacaktır... Trakya’yı Osmanlı Devleti’nden almak, İstanbul’u
tehdit etmek demektir. Halbuki hür ve müstakil bir devlet olarak Türk
milletinin geleceği, İstanbul’un emniyet ve selametiyle sıkı sıkıya bağlı
bulunmaktadır... Trakya Türkleri, milli birliklerini korumak azmindedirler.
Yunanlıların Makedonya’da ve son zamanlarda, İzmir’de işledikleri mezalimden (zulümlerden)
ibret alan Trakya Türkleri, Yunanlıların kendi topraklarına tecavüzlerine
fiilen karşı koyacaklardır... Bunun içindir ki, Osmanlı Devleti, Doğu
Trakya’nın, Osmanlı Devleti’yle Bulgaristan arasında imzalanmış olan 29 Eylül
1913 tarihli antlaşmada tayin olunan hududuyla, Osmanlı hakimiyeti altında
bırakılmasını talep eder” denilmekteydi[61].
Osmanlı Devleti’nin bu kez, Türkiye’nin güvenliğini, çok
yerinde olarak Meriç’in ötesinde gördüğünü açığa vuran bu yanıtına[62],
müttefiklerin karşı yanıtı 16 Temmuz tarihini taşımaktadır. Spa
Konferansı’nda (11 Temmuz 1920) hazırlanan bu yanıt[63],
Osmanlı isteklerini hakarete varan cümlelerle reddederken, imza için Türk
tarafına, 27 Temmuza kadar süre tanıyordu. Bu gelişmelerin hemen ardından: 20
Temmuz’da başlayan Yunan harekatı, on gün içinde Doğu Trakya’nın kaybıyla
sonuçlanmıştı[64]. Meriç Nehri’nin sağlam
bir savunma hattı olmadığı, bir kez daha anlaşılmıştı.
|
İki yıldan uzun bir süredir, Yunan işgalinde bulunan Doğu
Trakya, 26 Ağustos 1922’de başlayan Türk taarruzu sonucunda, silah atılmadan
kurtarılmıştı. İstanbul’daki İtilaf Devletleri Yüksek Komiserlerinin ateşkes
talebini kabul için Mustafa Kemal Paşa, ateşkes antlaşmasının imzasından
itibaren on beş gün zarfında Trakya’nın, 1914 hudutlarına kadar
kayıtsız şartsız, TBMM Hükümeti’nin idari memurları ve askeri
kuvvetlerine teslim edilmesini şart koşmuştu[65].
1914 hududu, Osmanlı Devleti’nin, 29 Eylül 1913 tarihli İstanbul Antlaşması’yla
Bulgaristan’a kabul ettirip ardından, 6 Eylül 1915 tarihli Sofya Antlaşması’yla
aynı ülkeye ikram ettiği, Meriç’in batısında kalan topraklardan geçmekteydi.
Müttefiklerin kararlılığı karşısında Mudanya’da, Trakya’nın Meriç Nehri’nin
doğusundaki kısmıyla yetinmek zorunda kalan Türkiye[66],
savunması için gereksinim duyduğu derinlikten mahrum kalmıştı.
İsmet Paşa’ya, Lozan’a giderken verilen talimatın, “Trakya
Garp Hududu” başlığını taşıyan beşinci maddesi karşısında: “1914 hududunun
istihsaline (elde edilmesine) çalışılacaktır” yazması, bu zafiyetin
giderilmek istendiğini göstermektedir. Aynı talimatın, “Garbi Trakya”
başlığını taşıyan altıncı maddesi
karşısında ise: “Misak-ı Milli maddesi” ibaresi okunmaktaydı. Bundan
kastedilen, Türk Kurtuluş Savaşı’yla amaçlanan siyasal hedeflere ulaşmada
gözetilecek ilkeler bütünü olan: Misak-ı Millinin, “... Batı Trakya’nın
hukuksal durumunun belirlenmesi, halkının özgürce açıklayacağı oya göre
gerçekleşmelidir” diyen üçüncü maddesiydi[67]. Ülke
ve Askerlik Sorunları Komisyonu’nun, Trakya sınırlarının tartışmaya açıldığı,
22 Kasım 1922 tarihli ilk oturumunda İsmet Paşa, bu iki maddeyi Türk tezi
olarak sunmuştu. Gerek o gün, gerekse Komisyonun, aynı konunun görüşüldüğü 26
Kasıma kadar devam eden diğer oturumları, müttefiklerin Türk tezini kabul
etmeyeceğini ortaya koymuştu[68].
Nitekim Konferansta, Meriç’in batı yakasından alınabilen tek
yer, Yunanistan’ın savaş tazminatı olarak
bıraktığı: Karaağaç olacaktı[69].
Mudanya’daki ateşkes görüşmeleri sırasında, Mustafa Kemal’in İsmet Paşa’ya
yolladığı bir telgrafta, “Edirne şehrinin bir mahallesi”
dediği Karaağaç[70], bugün Batı Trakya’da,
Türk egemenliğinin hüküm sürdüğü son noktadır. Batı Trakya’ya, daha doğrusu
güney kısmına gelince, plebisit yaptırılamadığından[71]
Yunan egemenliği devam etmişti.
Bir tıp doktoru olan Rıza Nur’un, Türkiye’ye bırakılan
Trakya’ya ulusal güvenlik penceresinden bakışı, askerleri kıskandıracak
derecede isabetlidir: “Edirne’nin bir askeri müstahkem mevki haline konması
faydasızdır. Hem de Türkiye’ye ağır masraftır. Trakya’nın müdafaası, Lüleburgaz
ve Çatalca’da olması lazımdır... Zavallı Edirne ve Trakya, adeta bizden gitmeye
mahkumdur. Bu sebeple ben oraya mübadele ile gelen muhacirleri bile
yerleştirmek taraftarı değildim... Bu arazi İstanbul’un örtü mıntıkası ve harp
meydanıdır. Bizden gitmese dahi, harbin darbeleriyle ezilmeye mahkumdur.
Türkiye için bir harp zuhurunda (çıkması durumunda), Trakya’ya lüzumu
kadar asker geçirmek bile tehlikelidir. Boğazlar düşerse bu orduyu geri alıp
Anadolu’ya geçirmek mümkün olamaz. Devletin ordusu elinden gider. Bu da
Anadolu’nun istilasına sebep olur...”[72].
Avrupa’daki sınırını istediği gibi çizemeyeceğini anlayan
Türkiye’nin, Kasım ayı sonlarında, soydaş ve dindaş merkezli bir savunma
anlayışını benimsediği düşüncesindeyiz. Ülke ve Askerlik Sorunları
Komisyonu’nda, 1 Aralık tarihli oturumda tartışmaya başlanan, nüfus mübadelesi
konusuna ilişkin olarak Rıza Nur’un yazdıkları, bu bağlamda çok anlamlıdır: “Artık
ahali mübadelesi müzakerelerine başladık. İstanbul Rumları ile Garbi Trakya
Türkleri, mübadeleye tabi olmayacak. Onlar İstanbul’u teklif ettiler, ben de
mukabeleten (karşılığında) Trakya’yı. Bence hesap şöyle idi. Askerlik evvelce
de izah ettiğim gibi, İstanbul’da Hıristiyan hatta Yahudi bırakmayacak[73]. Garbi Trakya’da ise
Türkler kesif kitle halindedir. Kalsınlar, şimdilik kâr bizde”[74].
Rumeli’de yaşayan Türk/Müslüman nüfusun, Türkiye’nin
güvenliği açısından taşıdığı önem, Türk makamlarınca bilinmiyor değildi.
Evlad-ı fatihan[75], hem Birinci Dünya Savaşı
yıllarında, hem de Yunan Ordusu’nun İzmir’e çıkmasından sonra, büyük bir şevkle
Türk Ordusu’na yazılmıştı[76]. Hal
böyle olunca, Türk ve Müslüman halkın, nüfusun ezici bir kısmını oluşturduğu
Batı Trakya’da[77], Yunanistan’ın yaptığı
yığınak anlaşılır olmaktadır[78].
Yunanistan’ı, Anadolu’da alevlenen savaşa, daha fazla takviye göndermekten
alıkoyan bu korkunun, TBMM Orduları’nın işini kolaylaştırdığı yadsınamaz bir
gerçektir[79].
Anadolu’dan Sakız ve Midilli’ye geçebilen Yunan
komutanlarından: Albay Stilianos Gonatas’ın başına geçtiği ve bir gurup küçük
rütbeli subayca desteklenen ihtilal hareketinin: Yunan ulusu; parlamento
başkanı; veliaht kral ve hükümet başkanına seslenen, 24 Eylül 1922 tarihli
bildirisinde, Trakya (Doğu Trakya kastedilmektedir) cephesinin derhal takviye
olunması da (md.4) istenmekteydi. Yunan Genelkurmay Başkanlığı, bu bölgedeki
birliklerini takviye etmeye, Anadolu (Küçük Asya) cephesi çözülür çözülmez
başlamıştı. Yukarıdaki bildiri yayımlandığında, Bandırma’dan Tekirdağ’a iki
tümen getirilmiş (3. ve 10.) ve Trakya’daki Yunan Ordusu, son Başkomutan:
General Georgios Polimenakos’un emrine verilmiş durumdaydı. Öte yandan, hiç
çarpışmadan Anadolu’dan çekilmeyi beceren: Bağımsız Tümen[80] de,
Midilli’den Selanik’e geçirilmiş ve Kavala ile Dedeağaç’ta kurulan iki yeni
tümenin, kadro eksikleri doldurulmaya çalışılmaktaydı[81].
Taraflar arasında henüz bir ateşkes imzalanmadığından, TBMM
Orduları’nca Trakya’ya yöneltilebilecek bir askeri harekata karşı, bu
düzenlemelerin yapılması gayet doğaldı[82].
Ancak Yunanistan’ın, Mudanya Ateşkes Antlaşması hükümleri gereğince çekildiği,
Meriç’in batısındaki hummalı askeri faaliyetini, açıklamamız gerekmektedir.
Mudanya Ateşkes Antlaşması’nı müttefikler, iki ülkenin yeniden savaşa
tutuşmasını engelleyecek hükümlerle bezemişlerdi: Barış yapılıncaya kadar,
olası her türlü karışıklıkların önüne geçmek için, Meriç’in sağ kıyısı (yani
batısı), Karaağaç ile birlikte, müttefik birliklerince işgal edilecek (md. 3);
TBMM Orduları, barış konferansının sonuna kadar, Trakya’da belirlenen çizgiyi
geçmeyecek (md.11) ve TBMM Hükümeti, barış antlaşmasının onaylanmasına kadar,
Doğu Trakya’ya kuvvet geçirmemeyi, orada bir ordu toplamamayı ve bulundurmamayı
yükümlenmekteydi (md.13)[83].
Başbakan Rauf Bey’in, İsmet Paşa’ya yazdığı 13 Aralık 1922
tarihli bir telgraf, sadece bu hummalı askeri faaliyetten duyulan kaygıyı
değil, fakat aynı zamanda, Türkiye’nin soydaş ve dindaş merkezli savunma
anlayışını da açığa vurmaktadır: “Yunanlıların Garbi Trakya’da Gümülcine ve
şarkında tahşid eylemekte (yığmakta) oldukları altı fırka (tümen) kuvvet...
dolayısıyla, Makedonya mıntıkasında öteden beri icra-i faaliyete memur Fuat
Bey’e (Balkan), müfrezelerinin hareketinin tehiri (geciktirilmesi) emri
verilmişti. Emrin vürudundan (varmasından) evvel, 21 Kasım 1922
tarihinde, takriben dört yüz tüfekten mürekkep (oluşan) dört müfrezemiz,
İskeçe’nin şimalinde (kuzeyinde) Çaladiri, Şahin, Ören üzerinden dört
kolla taarruza başlamışlar. Çaladiri’de bir düşman bölüğünü kamilen (tamamen)
imha ile ve diğer nikatda (noktalar) da mevzii muvaffakiyetler ve
ganaim (ganimetler) elde ederek, düşman kuvvet-i faikası (üstün
kuvvetleri) karşısında, hududun şimaline çekilmişler ve yeniden tecemmu
(toplanma) ile, hududa ilerleyen düşman kuvvetler gerisini vurmak
hazırlığında iken, emir Fuat Bey’e vasıl olmuş ve taarruz tevkif edilmiştir
(durdurulmuştur)... Fuat Bey’e mensup Dedeağaç ile Makedonya’da ufak
müfrezeler, düşmanın hudud-ı ittisaliyesi (sınırları) üzerinde
vazifelerini ifa ediyorlar”[84]. 21
Ocak 1923 tarihli bir başka telgrafında Rauf Bey, Yunanlıların Selanik’te
bulunan 4. Tümenlerini, Batı Trakya’ya naklettiklerinin haber alındığını, Batı
Trakya’da Yunan yığınağı nedeniyle verdikleri notaya bu haberin ilave
edildiğini, Sırplarla Yunanlılar arasında bir anlaşma veya zemini olup
olmadığının araştırılmasını, genelkurmay başkanlığının istediğini
belirtmekteydi[85].
Türk makamları kaygılanmakta haklıydı, ancak bu durum onları,
yapmakta oldukları bir yanlıştan alıkoymaya yetmemişti: Mudanya Ateşkes
Antlaşması’nın imzalanmasından hemen sonra, Batı Cephesi ordularında, en yaşlı
doğumlulardan genç doğumlulara doğru, terhislere başlanmıştı. “Barış
müzakerelerinin herhangi bir nedenle kesilmesi halinde, hemen harekete geçmesi
gereken bir orduyu, bu kadar zayıflatmanın, konferansın gidişini Türkiye’nin
çıkarlarına aykırı bir istikamete yönelteceğini hesaba katmak gerekirdi... Türk
Ordusu’nda yapılan terhislerin dünya gözünden ve bilgisinden gizlenmesine imkan
olmadığı bir gerçektir[86]... Batı Cephesi ordu
mevcutlarında yapılan ve antlaşmanın imzasına kadar devam ettirilen bir
indirimin muhasım (düşman) cephe (İtilaf Devletleri ve peykleri)
üzerindeki etkisi, Türkiye’nin barış müzakerelerinde koparabilecekleriyle
yetineceği kanısının doğmasına sebep olmuştu. Bu kanı iledir ki, İtilaf
Devletleri barış müzakereleri sırasında, Türk isteklerini kabul etmekte büyük
güçlükler çıkarmışlar ve Türklerin inkitaa (kesmeye) kadar
gidebileceklerine inanmamışlardı... Gerçek olan şudur ki, yapılan bu
terhislerin, konferansın akımı üzerinde, Türkiye’nin en haklı davalarının
kabulünü dahi güçlüğe uğratan etkisi olmuştu”[87].
Genelkurmay başkanlığına gönderdikleri yazılardan görüleceği
üzere bu terhislere, Batı Cephesinin her iki ordu komutanı da tepki
göstermişti. İkinci Ordu Komutanı Yakup Şevki Paşa, 11 Kasım’da: “Türk
milletinin kendi kuvvet ve kudretinden başka dostu yoktur. Bütün düşmanlarımız
fırsat bekliyorlar. Genel barış müzakerelerinin, Türkiye için çabuk ve kolay
olarak iyi bir sonuca bağlanacağında pek şüpheliyim. Bu sebeple kuvvetli
bulunmak ve görünmek zorundayız. Dört sınıf terhis ettik. Beş sınıfın da
terhisine başladık. Daha yedi sınıfın terhisi tasarlanmakta ve ele alınmış
bulunmaktadır. Bu terhisler kadroları boşaltıyor. Değerli ve muharip erler
gidiyor. Ordu, kuvvet ve değerce düşüyor. Bu durum düşmanların gözüne
çarpacaktır... İkinci Ordunun genel mevcudu, 48 binden 21 bine inecek, her
tümende 3 bin er kalacaktır. Böyle tümenlerle, gerektiği zaman bir iş görülemez”
derken, Birinci Ordu Kumandanı Nurettin Paşa, 30 Kasım’da: “Yunanlılar
mahvolan tümenlerini diriltmeye ve ordularını yeniden tensik (düzeltme)
ve teşkile hararetle çalışıyor ve kuvvetli görünmek istiyorlar... Ordudan bazı
sınıfları terhis ettiğimizi düşmanların haber aldığını kabul etmek doğru olur.
Lozan’da müzakerelerin devam ettiği ve muhasımlarımızın kuvvetlerini arttırmaya
uğraştığı şu sırada Türkiye’nin de, öncekinden daha kuvvetli bulunması ve
görünmesi lazımdır” diyerek, üç tümenli yeni bir kolordunun, siyasi yarar
ve çıkarlara katkıda bulunacağı düşüncesinde olduğunu belirtmişti[88].
Aynı günlerde (Aralık 1922), Korgeneral Konstantinos Nider’in
başında bulunduğu Trakya Ordusu, Savaş Bakanı: Tümgeneral Theodoros Pangalos’un
emrine verilmişti. Arkasında caydırıcı bir askeri gücün varlığını hissetmesi
halinde, Lozan’daki Yunan delegasyonunun, ulusal çıkarları daha kolay
savunabileceğini düşünen Pangalos, selefinin başlattığı düzenlemeleri büyük bir
ciddiyetle sürdürmüştü. 24 Ocak 1923 tarihi itibariyle, Yunanistan’ın “Meriç
Ordusu” (Stratu tu Evru): her biri üç tümenli (toplam dokuz) üç kolordu
(2., 3. ve 4.), bir süvari tümeni ve değişik garnizonlara dağılmış yedeklerle
birlikte, iyi donatılmış 115.000 askerden oluşuyordu. Pangalos, Ocak ayı
başında Meriç Ordusu’na, görüşmeler kesilecek olursa Doğu Trakya’yı ani bir
saldırıyla geri almasını emretmişti[89].
Mudanya Ateşkes Antlaşması’nın 7. maddesi gereğince, TBMM Hükümeti’nin Doğu
Trakya’ya 8.000 jandarma geçirebildiği[90] ve
müttefiklerin sadece İstanbul’da, kuvvetli bir donanma ve hava birlikleriyle
desteklenen yirmi üç tabur ve bir süvari alayının bulunduğu[91]
düşünüldüğünde, durumun vahameti ortaya çıkmaktadır.
|
Söz konusu emir verildiğinde, Meriç Ordusu’nun sadece dört
tümeninin nehir boyunda, kalan büyük kısmının, Dedeağaç’tan Selanik’e uzanan
hat üzerinde, dağınık bir şekilde konuşlanmış olduğu görülmektedir[92].
Başka bir deyişle, Batı Trakya’daki Türk/Müslüman nüfusu kontrol etmek ve
Bulgar sınırında güçlü görünmek istediği anlaşılan bu ordunun, Pangalos’un
verdiği emri yerine getirebilme olasılığı, son derece zayıftı[93].
Bu bilgiler ışığında, Türk delegasyonunun, Nüfus Mübadelesi
Alt-Komisyonu’nda, Ocak ayından itibaren, “Batı Trakya” (Thrace
Occidentale) teriminin, Yunan delegasyonunun düşündüğünden çok daha geniş bir
alanı kapsadığını öne sürmesinin, planlı ve maksatlı bir eylem olduğunu
düşünmekteyiz. Komisyonun, 19 Ocak 1923 tarihli (sabah) oturumunda söz
alan Rıza Nur, Batı Trakya’nın siyasal sınırı oturmamış olduğundan, coğrafi
sınırın göz önünde tutulması gerektiğini; eski çağlardan beri, Roma yönetimimi
zamanında, Batı Trakya’nın Mesta ile değil, Vardar Nehri ile sınırlandırılmış
olduğunu; Türk delegasyonunun sınır olarak Struma Nehri’nin (Vardar ile Mesta
arasında) alınmasını istediğini; Encyclopaedia Britannica’nın da sınırı
böyle kabul ettiğini söylemişti.
Rıza Nur bu isteği, üç nedene dayandırmaktaydı:
1. İstanbul’da kalmasına izin verilecek Rumların sayısına
eşit sayıda Müslüman göstermek gerekir. İstanbul Rumlarının sayısı 300.000
iken, Müttefiklerarası Trakya’daki Müslümanların sayısı sadece 130.000 dir. Bu
iki sayının eşit kılınması, adalet gereğidir. Struma Vadisi
Müslümanları,dengeyi sağlayacaklardır.
2. Türk delegasyonu, aldığı pek çok mektuptan, Struma Vadisi
Müslümanlarının, yurtlarından ayrılmak istemediklerini öğrenmiştir. Bu bölgede
Müslümanların çoğunlukta oldukları ve oradaki iyi toprakların neredeyse tümünü
elinde tuttukları düşünülecek olursa, isteklerini dikkate almak gerekir.
3. Bu bölgedeki Müslümanlarının yurtdışı edilmeleri,
kaçınılmaz bir ekonomik yıkıma neden olur. Struma Vadisi’nde oturan Müslüman
halkın çoğunluğu tütüncülükle geçinmektedir. Bu ince işi, bir başka halkın
sürdürmesi imkansızdır. Bu halkın yurtdışı edilmesi, tütüncülüğün ve özellikle
en ince ve en çok aranılan bir tütün türünün yok olmasına sebebiyet verecektir
ki, hem Yunanistan hem de dünya zarar görecektir.
Fransız temsilci De Lacroix, müttefiklerin Trakya’nın batı
sınırı olarak 1913 antlaşmalarında belirtilen sınırdan bir başkasını kabul
etmelerinin güç olduğunu belirttikten sonra, “Mesta ile Struma arasındaki
bölgede, çok verimli topraklar işleten, varlıklı ve çalışkan, çoğunluğu Türk
olan bir halkın oturmakta olduğu da inkar edilemez. Bu halkın buradan çıkıp
gitmesi, bu ülkenin yıkıma uğraması demek olacaktır...” diyerek, Mesta ile
Struma arasındaki bölgenin de, mübadele kapsamı dışında bırakılmasını
önermişti.
Daha sonra söz alan: Yunan ve İngiliz delege ise, Türkiye’nin
Fransız temsilcisi tarafından desteklenen isteğini reddetmek konusunda, ağız
birliği etmişlerdi. Yunan delegesi: Caclamanos[94],
Sinop ve Samsunlu tütün ekicisi Rum göçmenlerin, bölgeye yerleştirilmesi ile
tütüncülüğün eskisi gibi devam edeceği; Yunan Hükümeti’nin şu zor durumunda, en
az 200.000 göçmeni yerleştirebileceği bir araziden mahrum edilemeyeceği ve
İsmet Paşa’nın, Ülke ve Askerlik Sorunları Komisyonu’ndaki görüşmeler
sırasında, Batı Trakya’nın sınırlarının, Müttefiklerarası Trakya’nın sınırları
ile aynı olduğunu kabul ettiğini hatırlatarak, Struma Vadisi Müslümanlarının,
mübadele dışında bırakılmasını kabul edemeyeceklerini söylemişti. İngiliz
delege: Ryan[95], Türk delegasyonunun, hiç
şüphesiz yeni bir istekte bulunmuş olduğunu, “Batı Trakya” teriminin
Konferans için tek anlamının, antlaşmalarla tanımlanmış olan anlamı olduğunu
vurguladıktan sonra, “ne Roma tarihi, ne de çoğunlukla yanlış ve yüzeysel
bilgiler veren Encyclopaedia Britannica, karşıt bir iddiaya dayanak olabilir”
demişti.
Rıza Nur, İsmet Paşa’nın, Mesta Nehri’ni yalnız,
müttefiklerin elindeki Trakya’nın sınırı olarak kabul ettiğini, yoksa asıl Batı
Trakya’nın sınırı olarak kabul etmediğini; Sinop’ta tütün yetiştiren tek bir
Rum olmadığı gibi, Samsun ekicilerinin çoğunun Türk olduğunu söylemekle
yetinmişti[96].
Komisyonun sonraki günlerde yapmış olduğu toplantıların
neredeyse tamamında, Struma Vadisi Müslümanları hakkında konuşulmuştu[97].
Başkan Montagna’nın, Komisyonun 19 Ocak 1923 günlü öğleden sonraki
oturumunda, Türk delegasyonunun bu bölgenin mübadele dışı tutulması
isteğinden vazgeçip vazgeçmediğini sorması üzerine söz alan Caclamanos, bu
istek kabul edildiği takdirde, Türkiye’den gelecek 1.350.000 Rum’a karşı,
Yunanistan’dan sadece 250.000 Müslüman’ın göç edeceğini söyledi. Rıza Nur’un,
eşitliği göç edeceklerin değil, kalacak olanların sayıları arasında kurmak
gerektiğini söylemesinden sonra, İngiliz delegelerinden: Yarbay Heywood, “Doğu
Makedonya’nın varlıklı ve çalışkan Müslüman halklarını kazanmasının,
Türkiye’nin çıkarına olacağını” öne sürmüştü. “Türkiye’nin çıkarının
değil, fakat bu halkların isteğinin söz konusu olduğu“yanıtını veren Rıza
Nur, Ryan’ın ısrarına rağmen, isteğinden vazgeçmediğini söylemişti[98].
Montagna, 22 Ocak tarihli toplantının öğleden sonra
oturumunda, aynı soruyu yöneltince, bu kez Münir Bey, Mesta ile Struma
arasında çok sayıda Müslüman bulunması nedeniyle, görüşlerini değiştirmelerinin
çok güç olduğunu belirtmişti. Caclamanos’un, Türkiye’den Yunanistan’a gelmiş ve
hala gelmekte bulunan yüz binlerce Rum’un daha çok düşünülmesi gerektiği;
bunların durumunun, Doğu Trakya’da Rumların boşalttığı evlere yerleşebilecek
olan: Yunanistan’dan gidecek Müslümanlardan daha acıklı olduğunu söylemesinden
sonra Montagna, Türk delegasyonunun sorunu, gelecek oturumda yeniden
inceleyebileceğini umduğunu dile getirerek, oturumu kapatmıştı[99].
24 Ocak tarihli toplantıda Türk delegasyonu,
Montagna’nın ricası üzerine, Yunanistan’da mübadele dışında bırakılacak bölgeye
sınır olarak Struma’yı almak konusundaki isteğinden vazgeçmişti. Rıza Nur, bu
önemli ödüne karşılık olarak Yunan delegasyonundan, Struma Vadisi halkının,
mübadele edecek son kafile olmasına rıza göstermesini istemişti. Montagna ve
Fransız temsilcisi: De Lacroix tarafından hararetle desteklenen bu öneri, şu
şekilde çözüme bağlanmıştı: Nüfus Mübadelesi Alt- Komisyonu, göçü denetlemek,
kolaylaştırmak ve taşınmaz ve taşınır malların tasfiyesine girişmek üzere
yetkili kılınacak karma komisyona, Mesta ile Struma arasına yerleşmiş bulunan
ve mübadele kapsamına girecek olan halkların, bu mübadelenin son kafilesi
olmasını önemle tavsiye edecekti. Sözleşmede açıkça belirtilmeyecek olan bu
öneri, toplantı tutanağına yazılacaktı[100].
Caclamanos’un, bu çözümü kabullenmemek için gösterdiği müthiş
direnci, Türkiye’nin soydaş ve dindaş merkezli savunma anlayışının, kısa vadeli
başarısıyla açıklamak, yerinde olur kanısındayız. Bu çözümün, Batı
Trakya’dakilere ilave olarak, mübadele işleminin tamamlandığı 1927 yılına
kadar, yaklaşık 170.000 Türk ve Müslüman’ı daha, Yunanistan sınırları içinde
tuttuğu ortadadır. Böylece, ulusal güvenliği zayıflayan Yunanistan’ın Türkiye
sınırı, bir anlamda garanti edilmiş oluyordu. “Yunan ve Türk Halklarının
Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol”ün imzasından sonraki birkaç yıl,
Ankara’daki muzaffer kadro açısından çok önemliydi. Cumhuriyetin ilan
edilmesinden, halifeliğin kaldırılmasına, eğitimin birleştirilmesinden, kılık
kıyafetin değiştirilmesine, ülkeyi baştan aşağı yenileyen birçok adım bu
dönemde atılmış, karşı devrimciler bu dönemde tasfiye edilmiş, Irak sınırının
çizilmesi ve doğu sınırlarının güvenliğine ilişkin önemli girişimler, bu
dönemde yapılmıştı.
* Ege
Üniversitesi, İ.İ.B.F., Uluslararası İlişkiler Bölümü, Öğretim Üyesi: Doç. Dr.
[1] Bir şeyin başka bir şeyle
değiştirilmesi, trampa, değiş tokuş anlamına gelen “mübadele”, Arapça
bir isim olan “bedel” sözcüğünden türetilmiştir.
[2] 24 Temmuz 1923 tarihli
barış antlaşmasının 14 maddesi ile, Gökçeada (İmroz) ve Bozcaada’da yaşayan
Rum-Ortodoks halk da, mübadele dışında bırakılacaktı
[3] Diğeri, aynı gün
imzalanan: “Sivil Rehinelerin Geri Verilmesine ve Savaş Tutsaklarının
Mübadelesine İlişkin Türk-Yunan Anlaşması” idi.
[4] Konferansta, Birinci Dünya
Savaşı galibi emperyalist devletlerin, Yakın Doğu’da öteden beri
gerçekleştirmek istedikleri, ancak çatışan çıkarları masaya yatırılacaktı.
Böyle olduğu içindir ki, 21 Kasım 1922 günü yapılan ilk oturumda İsmet Paşa,
konferansın “Lozan Konferansı” olarak adlandırılmasını istediğinde,
İngiliz İmparatorluğu baş delegesi Lord Curzon, “Yakın Doğu İşlerine İlişkin
Lozan Konferansı” demenin daha uygun düşeceğini belirtmiş ve önerisi uygun
bulunmuştu. Konferansta alınan kararların yarattığı statükonun, bizler için
taşıdığı derin anlam ve önem vurgulanırken, aynı kararların Türkiye sınırları
dışında bıraktığı eski uyruklar üzerinde yaptığı etkiler unutulmaktadır. Bu
bağlamda, toplandığı kenti referans alarak “Lozan Konferansı” demenin,
konferansın büyüklüğünü ve bölgesel ölçekte önem taşıyan sonuçlarını, yerele
indirgeyerek gölgelediğini düşünüyorum.
[5] İlk olarak: Düstur,
Üçüncü Tertip, Cilt: V; daha sonra: Misak-ı Milli ve Lozan Sulh
Muahedesi 24 Temmuz 1923-Traité de Paix Signé a Lausanne le 24 Juillet 1923,
Dışişleri Bakanlığı, Ankara, 1966.
[6] Lozan Barış Konferansı.
Tutanakları Belgeleri, Çev: Seha L. Meray, Cilt: I-III, A.Ü. SBF Yayınları,
Ankara, 1970-1972. Bu çeviri yakın geçmişte, Yapı Kredi Yayınları tarafından
sekiz cilt olarak üç kez basılmıştır. Son baskının açık künyesi: Lozan Barış
Konferansı tutanaklar- belgeler, İstanbul, 2003. Bilsel, Cemil, Lozan,
Cilt: II, İstanbul, Eylül 1998, s. 503’te yazıldığı üzere, gerçekte bu
tutanaklar ilk kez, Cemil Bilsel, Orhan Şemsettin ve Ahmet Reşit Beylerden
oluşan bir komisyonun denetiminde, Darülfünun müderrisleri ve hariciyeden bazı
memurlarca Türkçe’ye çevrilmiş ve basılmıştı: Şark-ı Karib Umuru Hakkında
Lozan Konferansı. 1922-1923. Konferansta Tezekkür Olunan Senedat Mecmuası,
İstanbul, 1340-1924. Eski yazı olan bu çevirinin, genç kuşak tarafından
okunması ve anlaşılması mümkün değildir.
[7] Meray’ın başvurduğu temel
kaynak şudur: Conférence de Lausanne sur les Affaires du Proche-Orient
(1922-1923). Recueil des Actes dela Conférence. Paris, 1923. Meray,
Fransızca tutanaklarda bulunmayan bazı konuşma metinlerini, Konferans
tutanaklarının İngilizce’ye yapılmış çevirisinden: Lausanne Conférence on
Near Eastern Affairs. 1922-1923. Records of Proceedings and Draft Terms of
Peace, London, 1923 almıştır.
[8] Şimşir, Bilal, Lozan
Telgrafları, Cilt: I-II, Ankara, 1990.
[9] Yeri gelmişken, bu arşiv
hakkında çok önemli olduğunu düşündüğümüz ve çoğu meslektaşımın paylaştığı bir
sıkıntıyı, dile getirmek isterim. Cumhuriyet tarihimize, deyim yerindeyse
projektör tutabilecek bu arşiv, ne yazık ki akademisyenlere kapalıdır ve yakın
gelecekte açılacağına ilişkin bir işaret de, ufukta görülmemektedir. Dışişleri
bakanlığı çalışanlarınca yazılan veya şifahen söylenen: “Belgeler henüz
tasnif edilmedi”, “Personelimiz
yetersiz” gibi mazeretler inandırıcı olmayışı gibi, kurumun
saygınlığını da zedelemektedir. Her şeyden önemli olan, bu durumun Türkiye
Cumhuriyeti’nin çıkarlarına zarar verdiği gerçeğidir. İlgilenenler, Cumhuriyet
Hükümetleri’nin şu veya bu dönemde izlediği dış siyasayı, başka ülkelerin
dışişleri bakanlığı belgeleri üzerinden giderek yazmak veya öğrenmeğe mahkum
edilmektedir. Bu yolla ulaşılan bilginin, sağlıklı olup olmadığını sorgulama
şansı olmadığından, bazı yanlış kanaatlerin oluşmasının kaçınılmaz olduğu
ortadadır.
[10] Bunların belli başlıları
şunlardır: İsmet İnönü Hatıralar, (Yay. Haz: Sabahattin Selek),
Cilt: I-II, Ankara, Ekim 1985-Kasım 1987; Rıza Nur, Hayat ve Hatıralarım,
Cilt: I-IV, İstanbul, 1967-1968; Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni Siyasi
Hatıralarım, Cilt: I-II, İstanbul, Mayıs 2000 ve Karacan, Ali Naci, Lozan
Konferansı ve İsmet Paşa, Ankara, 1943.
[11] Türkçe yayımları burada
saymayacağız. Bunların sayısı oldukça fazla olup ilgilenenlerce malumdur.
Yunanlılarca yayımlanan kitaplardan birkaçını zikretmek isteriz: Miheli,
Liza, Göçmen Mevcudiyeti ve Kültür, (Prosfigon Vios ke Politismos),
Atina, 1992; Ladas, Stephan P, The Exchange of Minorities; Bulgaria, Greece
and Turkey, New York, 1932; Çulufis, Agelu, Yunan ve Türk Nüfusun
Mübadelesi ve Her İki Tarafta Terkedilmiş Malların Kıymetlendirilmesi, (İ
Andalagi Ellinikon&Turkikon Plithismon ke İ Ektimisi ton Ekaterothen
Engatalifthison Periusion), Atina, 1989; Lamsidis, Georgios, 1922’nin
Göçmenleri, (İ Prosfiges tu 1922), Atina, 1982; Pentzopulos, D, The
Balkan Exchange of Minorities and its impact upon Greece, The Hague, 1962;
Giannakopulos, Giorgos A, Göçmen Yunanistan, (Prosfigiki Ellada), Atina,
1992; Milletler Cemiyeti Göçmenlerin Yunanistan’da Yerleştirilmesi,
(Kinonia ton Ethnon İ Engatastasi ton Prosfigon stin Ellada), Çev: Filoktitis
ve Maria Veynoğlu, Cenevre, 1926.
[12] Tamamı Bıyıklıoğlu,
Tevfik, Trakya’da Milli Mücadele, Cilt II, Ankara, 1987, s.s. 104-105’te
okunabilecek olan bu talimatın, açık ve esnemesi mümkün olmayan iki maddesi
vardı. Anadolu’da bir Ermeni yurdunun kurulmasını ve kapitülasyonları kabul
etmeyen, birinci ve sekizinci maddeleri. Bu konularda baskı gelecek olursa,
Türk delegasyonu hükümetine danışmaksızın görüşmeleri kesebilecekti ki, bu yeni
bir savaşın göze alınması demekti.
[13] Sinop mebusu olan ikinci
delege: Rıza Nur, Cilt III, s. 982’de bu talimatı, “... avuç içi kadar bir
kağıda sığan bir talimat” olarak tanımlamaktadır.
[14] Rıza Nur, Cilt III, s.
1005’te, “İsmet sade muhabere ile meşgul. Olan şeyleri Ankara’ya yazıyor ve
oradan yazılan şeylere cevap veriyor” demektedir.
[15] Şimşir, Cilt I, s.s.
110-112’de, İsmet Paşa’dan, Büyük Millet Meclisi Riyaseti’ne çekilen, 20 Kasım
1992 tarih ve 8,9,10 numaralı tel.
[16] Bu makalede “müttefikler”
sözcüğünden, Konferansa davet eden ülkelerden üçü: İngiliz İmparatorluğu,
Fransa ve İtalya ile, tüm görüşmelere davet edilen ülkelerden: Amerika Birleşik
Devletleri anlaşılmalıdır.
[17] Şimşir, Cilt I, s.s.
124-125’te, İsmet Paşa’dan Heyet-i vekile riyasetine gönderilmiş, 22 numaralı
bu telgraf: “Müstaceliyetine mebni (Acil olması nedeniyle) üç misli
para ile” çektirilmişti.
[18] Şimşir, Cilt I, s.
143’te, İsmet Paşa’ya gönderilmiş, 28 Kasım 1922 tarih ve 38 numaralı tel.
[19] Eylül ayında, Dr.
Nansen’in İngiliz emellerine hizmet ettiğini belirten, güçlü kanıtlarla
desteklenmiş bazı ihbarların Ankara’ya ulaşması, aslen Norveçli olan bu zatı,
Türk makamlarının gözünde sabıkalı yapmıştı. Konuyla ilgili iki önemli belge
için bkz. Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A. III-10-6-2, D-47, F-17-1’de, Lozan
Türk Kongresi kaynaklı ve hariciye vekilinin 24 Eylül 1922 tarihli yazısı ve A.
III-10-6-1, D. 46, F. 6, 6-1’de, Eco de Paris Gazetesi ve Roma kaynaklı,
Hariciye Vekaleti Vekili Rıza Nur imzalı, 29 Eylül 1922 tarih ve 5950 numaralı
yazı.
[20] Meray, Cilt I, 2003, s.s.
118-122’den özetle, siyasi gerekçe olarak barış; ekonomik gerekçe
olarak ise, her iki tarafta terk edilen/edilecek topraklara
yerleştirilecek göçmenlerin, kendilerini
besleyecek ürünü yazın (1923) hasat etmeleri söylemi öne çıkmaktadır.
[21] Rıza Nur, Cilt: III, s.
1041.
[22] Meray, Cilt I, 2003, s.s.
118-119.
[23] Başkanlığını, İtalyan
delegesi Montagna (O sırada İtalya’nın Atina sefiriydi)’nın yaptığı bu
komisyon, İngiliz İmparatorluğu, Fransa, Türkiye ve Yunanistan’ın vereceği
birer üyeden oluşturulmuştu. Dr. Rıza Nur’un Türkiye’yi temsil ettiği bu
komisyona daha sonra, Konferansta hazır bulunan tüm devletler üye göndermişti.
Sivil rehineler ve savaş tutsakları sorunlarıyla ilgilenmekle de görevlendirilen
bu alt komisyon, nüfus mübadelesiyle ilgili olarak kabaca; gönüllü ya da
zorunlu mübadele sistemiyle, İstanbul’un ve Batı Trakya’nın özel durumlarını
masaya yatırmıştı. Bu komisyonda yapılan tartışmaların ayrıntıları için bkz.
Meray, Cilt I-II, 2003. Rıza Nur, Cilt III, s. 1043’te, bu alt komisyonun: “Ehemniyetine
binaen zabıtlar tutuldu. Sonra Fransızca neşredilmiştir. Halbuki... diğer alt
komisyonların zabıtları tutulmamış ve neşredilmemişti” denmektedir.
[24] Şimşir, Cilt I, s.s.
159’da, 2 Aralık 1922 tarih ve 49 numaralı tel.
[25] Rauf Bey, 28 Kasım
tarihli telgrafında, Ortodoks Rumlardan hiç söz etmemiştir. Bkz. Dipnot 16.
[26] Şimşir, Cilt I, s.s.
162-163.
[27] Osmanlı Devleti’nin
yıllardır muzdarip olduğu: 1915 yılında tehcirle noktalanan Ermeni ihtilal
hareketleri ve ittihatçı önderlere karşı, Berlin ve Tiflis’te yapılan
suikast.
[28] Şimşir, Cilt I, s.
172’deki, 6 Aralık 1922 ve 64 numaralı
telgrafında Paşa: “ Yerli Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesini
kiminle görüşeyim? Ermenistan Hükümeti ile bir mübadele işini düvel-i müttefike
(müttefik devletler) ile açmak, şark hudutlarını ve Moskova Muahedesini
onlarla mevzubahis etmektir. Ruslarla görüşmek ise, o da Boğazlardan başka
mesailimize (meselelerimize) onların iştiraklerine ve bu vesile ile Moskova
Ahidnamesi’nin tekrar rüyetine (gözden geçirilmesine) imkan vermektir.
Her ikisi yapılamaz ve onun için Ermenilerin mübadelesi mevzubahis edebilecek
muhatap yoktur... Benim fikrim onlara vatandaş yüzü göstermektir”
demekteydi.
[29] Şimşir, Cilt I, s. 174 ve
176’da, 7 Aralık 1922 tarih ve 70 ve 73 numaralı telgraflar.
[30] Şimşir, Cilt II, s.
296’da, 174 numaralı tel.
[31] Şimşir, Cilt II, s.
308’de, 1 Ocak 1923 tarih ve 170 numaralı tel.
[32] Şimşir, Cilt II, s.
313’te, 2 Ocak 1923 tarih ve 194 numaralı; s. 396’da, 17 Ocak 1923 ve 273-274
numaralı telgraflar.
[33] Türk delegasyonunun,
Patrikhanenin İstanbul’dan kaldırılmasını istediği sırada gönderildiği
anlaşılan, 253 numaralı bu telgrafın tamamı için bkz. Şimşir, Cilt II, s. 415.
Telgrafın altında: “Baha Bey’in mütalaası” notu bulunmaktadır. Eski
Adliye Nezareti, Mezahib (Mezhepler) Müdürü olan Baha Bey, Patrikhane ve
kiliseler konusunda, görüşlerine başvurulmak üzere Lozan’a çağrılmış bir
uzmandı.
[34] Oran, Baskın, Atatürk
Milliyetçiliği Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme, Ankara, Ekim 1999, s.s.
175-177’den, 1930’lu yıllarda Türkiye’ye göçmek isteyen Gagavuz Türkleri, aynı
gerekçeyle kabul edilmezken, Türk kültürüne kolaylıkla katılacakları varsayılan
Pomaklar ve Boşnaklar, Türk olmadıkları ve Türkçe bilmedikleri halde Türkiye’ye
göçürülmüşlerdi. 1934 tarihli İskan Kanunu’nda, Türkiye’ye göçmen olarak kabul
edilmeyecekler sayılırken, “Türk olmayanlar” değil, “Türk kültürüne
bağlı olmayanlar” ibaresi kullanılmıştır.
[35] Lewis, Bernard, Modern
Türkiye’nin Doğuşu, Ankara, 1988, s. 8’de, “ Türk Milleti ve kültürü,
hatta bir bakıma dilin kendisi, son bin yıl içinde mevcut olduğu şekliyle, hep
İslamlık içine doğdular. Bugüne kadar Türk deyimi, putperest Çuvaş ve
Hıristiyan Gagavuzlar gibi Türk aslından ve dilinden olsalar veya İstanbul
Hıristiyanları ve Yahudileri gibi bir Türk devletinin vatandaşı bulunsalar
bile, Müslüman olmayanlar hakkında hiçbir zaman kullanılmamıştır. Dobrucalı
Gagavuzlar gibi Türkçe konuşan Hıristiyan halkı nitelemek üzere “Hıristiyan
Türk” deyiminin kullanılması, şüphesiz bilim çevrelerinin mesleki diline
münhasırdır ve Türkçe’ye çok yeni girmiştir (s. 15, dipnot 21).
[36] Dipnot 26’da açık künyesi
yazılmış telgraf. Künyesi dipnot 15’te yazılı telgrafta da Paşa’nın, aynı
hatırlatmayı yaptığı görülmektedir.
[37] İsmet Paşa anılarının, “Azınlıklar
Meselesi” başlıklı bölümünün neredeyse tamamını, Lozan’da Ermeniler için
yapılan lobi faaliyetlerine ayırmıştır. Bkz. İsmet İnönü Hatıralar, Cilt
II, s.s. 79-86.
[38] Giannakopulos, s. 16’da
yazıldığı üzere, Yunanistan’a gelen göçmenler hakkında en sağlıklı veriler, 1928 tarihli nüfus
sayımında derlenmiştir. Buna göre Yunanistan’da, 1.221.849 göçmen
bulunmaktaydı. Bulgaristan, Kafkasya ve diğer bölgelerden gelmiş 117.633 göçmen
çıkarıldığında, geriye 1.104.216 rakamı kalmaktadır. Mavrogordatos, G., Stillborn
Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece, 1922-1936,
Univ. Of California Press, 1983’ten, bu göçmenlerin 1.017.794’ünün, 1922
yılından sonra geldiği anlaşılmaktadır. Öncelikle, bunlardan mübadil
olmayanların sayılarını tespit etmek mümkün değildir. Öte yandan sayım,
“Türk Ortodoksları”nın sayılarını net olarak tespit etmemizi sağlayacak
bir tasnif sistemine sahip değildir. “Türkiye” genel başlığı altında:
Küçük Asya (589.226); Doğu Trakya (229.578); Pontus (164.641) ve İstanbul
(34.349)’dan gelenler gösterilmiştir. “Türk Ortodoksları”, Küçük
Asya’dan gelen göçmenler içindedir.
Giannakopulos, Lozan Barış Antlaşması imza edildiğinde, Orta Anadolu ve
Pontus’ta 190.000 Yunanlının bulunduğunu yazmaktadır (s.16). Şimşir, Cilt II,
s. 214’teki, 14 Aralık 1922 tarihli bir telgraftan, TBMM Hükümeti’nin,
Karadeniz’de biriken Rumları almak üzere, Yunan vapurlarının bayrak göstermemek
ve Amerikan torpidosu refakatinde bulunmak şartıyla sefer yapmalarına izin
verildiği anlaşılmaktadır. Lozan Barış Antlaşması’nın imza edilmesine kadar
geçen yaklaşık yedi aylık süreçte bunların büyük bir kısmının tahliye edildiği
varsayıldığında, 190.000 rakamının önemli bir kısmının “Türk Ortodoksları”
olduğu söylenebilir.
[39] Keskin Piskopos Vekili
Pavli Karahisarlıoğlu (Papa Eftim)’nun, Türk Kurtuluş Savaşı’nı şevkle
desteklemesi, Orta Anadolu’nun Türkçe dilli Hıristiyanlarını, mübadele dışında
bırakmaya yetmemişti. Mustafa Kemal’in, “Milli mücadelede bize tek başına
bir ordu kadar hizmet etti” dediği Papa Eftim, 3 Ağustos 1924 tarihli bir
bakanlar kurulu kararıyla, ailesi ile birlikte mübadele dışında tutulmuştu.
[40] Meray, Cilt II, 2003,
s.s. 314-315.
[41] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s.
2-3.
[42] Bu düzenlemelerin ilki
olan, 8 Ekim 1864 tarihli: Vilayet Nizamnamesi’yle önce Tuna, daha sonra
aralarında Edirne’nin de bulunduğu birkaç eyalette (Halep, Trablusgarp, Bosna),
yeni mülki sistem uygulanmaya başlanmıştı. Bu sistemin ayrıntıları için bkz. Usul-ü
İdare-yi Vilayet, İstanbul, 1284/1867.
[43] Osmanlı Devleti, Berlin
Antlaşması’nı imza etmiş olan yedi devletin delegelerinin katıldığı bir
konferansı, 5 Kasım 1885’te İstanbul’da toplamış, halkı Müslüman olan Rodop
Balkanı (Kırcaali ve Ropçoz Kazaları)’nın, Doğu Rumeli Vilayeti’nden ayrılarak
Osmanlı idaresine bırakılması koşuluyla, 5 Nisan 1886’da ilhakı resmen
tanımıştı.
[44] Bıyıklıoğlu, Cilt II, s.
3.
[45] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s.
68-69. Balkan Devletleri ile Osmanlı Devleti arasında imzalanan, 30 Mayıs 1913
tarihli Londra Antlaşması’yla, Midye-Enez çizgisinin batısında kalan Avrupa
toprakları Balkan devletleri arasında paylaştırılıyordu. Bu paylaşımda
Bulgaristan: Edirne dahil Doğu Trakya’yı da eline geçirmişti.
[46] Cemal Paşa Hatıralar
İttihat ve Terakki, I. Dünya Savaşı Anıları, (Tamamlayan ve
düzenleyen: Behçet Cemal), İstanbul, Nisan 1977, s. 61.
[47] Bulgaristan’ın,
Yunanistan ve Sırbistan’a kaybettiği bu savaşın ardından tarafların, 31 Temmuz
1913’te Bükreş’te başladıkları görüşmeler, 10 Ağustos günü bir barış
antlaşmasının imzalanmasıyla sonuçlanmıştı. Bükreş Antlaşması diye bilinen bu
antlaşma ile Yunanistan, savaş sırasında ele geçirmiş olduğu Batı Trakya’yı,
Bulgaristan’a bırakmak zorunda kalmıştı. Osmanlı Devleti, Bulgaristan’la imza
ettiği, 29 Eylül 1913 tarihli İstanbul Antlaşması ile, bu karara katılmıştı.
[48] Enver, Talat ve Cemal
Paşaların, İkinci Balkan Savaşı sırasında ve sonrasında Batı Trakya Türk halkı
ve orada kurulan: “Garbi Trakya Hükümeti Muvakkatesi” (Batı Trakya
Geçici Hükümeti) ile olan ilişkileri, bu makalenin konusu dışındadır.
[49] Bıyıklıoğlu, Cilt I,
s.97. Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, Hürriyet
Vakfı Yayınları, İstanbul, Kasım 1986, s. 197’den, Rus Dışişleri Bakanı’nın bu
teklifi, 6 Ağustos’ta, Paris ve Londra’daki elçilerine, ayrıntılarıyla
duyurduğu anlaşılmaktadır
[50] Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan
Ortaasya’ya Enver Paşa, Cilt II, İstanbul, 1981, s. 526.
[51] Birinci Dünya Harbinde
Türk Harbi, Cilt I, Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Yayınları,
Ankara, 1970, s.s. 50-51.
[52] Osmanlı Mebusan
Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları, s. 210.
[53] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.
103.
[54] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.
103. Bu pazarlıkları Türk tarafında, Mebusan Meclisi Reisi Halil Bey
yürütmüştür. Ayrıntıları, Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin
Anıları, s.s. 209-213’de okunabilecek pazarlıklar sonucunda, Osmanlı
Devleti’nin yaptığı fedakarlığı, Halil Bey şu gerekçelere bağlamaktadır:
Venizelos’un Yunanistan’da iktidara gelmesi; Tam o sırada İtalya’nın Osmanlı
Devleti’ne savaş ilan etmesi; Sırbistan’a taarruz etmek isteyen Alman
karargahının Türk-Bulgar ittifakı için baskı yapması ve İtilaf Devletleri’nin
Çanakkale Cephesi’ne takviye kuvvetleri getirmeye başlaması.
[55] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s.
183-186.
[56] Bu kararın alınması
sırasında, İtalya Başbakanı Nitti ile, İngiliz İmparatorluğu Başbakanı Lloyd
George arasında geçen tartışmalar için bkz.Olcay, Osman, Sevres Antlaşmasına
Doğru (Çeşitli Konferans ve Toplantıların Tutanakları ve Bunlara İlişkin
Belgeler), Ankara, 1981, s.s. 493-496, 511 ve 518-519.
[57] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.
184. Aynı kitabın, s. 145’ten sonraki bölümleri okunduğunda görülecektir ki,
1919 yılı başından itibaren Fransız kıtaları, Doğu Trakya’daki demiryollarının
korunmasını (!) işini, Yunan birliklerine devretmişti. Trakya Seferi
(1919-1923)( Epihirisis is Thrakin), (Yunan) Harp Tarihi Yayınları, Atina,
1969, s. 191’den, Yunan Ordusu’nun 24 Nisan 1920’de, Fransız birliklerinin
boşalttığı Batı Trakya’yı işgal işini üstlendiği, 27 Mayıs 1920’de Serez
Tümeni’nin Gümülcine ve İskeçe Tümeni’nin Dedeağaç’ı, 29 Mayıs’ta 9. Tümenin
Karaağaç’ı ve 29-31 Mayıs tarihleri arasında İskeçe’nin işgal edildiği, 3
Haziran günü itibariyle ise, Batı Trakya’nın tamamının işgal edilmiş olduğu
okunmaktadır.
[58] Bu konferanslar için bkz.
Olcay, s.s. 587-594.
[59] Olcay, s. 592’de,
Boulogne Konferansı’nda Fransa Başbakanı Millerand, Versailles’a gelmiş olan
Damat Ferit Paşa’nın, 18 Haziran’da ikinci kez olarak ve iki haftalık (11
Temmuz’a kadar) bir erteleme istediğini söylemişti.
[60] “Osmanlı Delegasyonu
Tarafından Barış Konferansına Sunulan Genel Gözlemler” başlığını taşıyan,
otuz dört sayfalık bu yanıtı değerlendiren bir yazı için bkz. Oran, Baskın,
“Lozan’ın Öncülü Bir Onur Anıtı: Müttefiklerin Sevr Barış Antlaşması Tasarısına
Osmanlı Hariciyesinin Yanıtı”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç,
Ankara, 1999, 257-265.
[61] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s.
297-298.
[62] Osmanlı hariciyesi,
ittihatçıların Sofya Antlaşması (6 Eylül 1915) ile Bulgaristan’a terk ettiği,
Meriç Nehri’nin batısındaki araziyi de talep etmekteydi.
[63] Barış antlaşması
metninde, ufak tefek değişikliklerin yapıldığı bu konferansın ayrıntıları için
bkz. Olcay, s.s. 595-598.
[64] Bu harekat hakkında bkz.
Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s. 302-375 ve Trakya Seferi (1919-1923).
[65] Nutuk Söylev, Cilt
II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1987, s. 901’de, Paşa’dan bakanlar
kuruluna gönderilmiş, 5 Eylül 1922 tarihli tel. Cumhurbaşkanlığı Arşivi,
A. III-10-6-1, D. 46, F. 4-1, 4-2’de bulunan belge bu sınırın, İstanbul’da TBMM Hükümeti adına İtilaf
Devletleri Yüksek Komiserleri ile görüşen Hamit Bey tarafından Ankara’ya
önerildiği, Hariciye Vekaleti Vekili Rauf Bey’in bunu aynı gün Mustafa Kemal’e
ilettiği anlaşılmaktadır.
[66] Nutuk Söylev, Cilt
II, s. 905’te Mustafa Kemal’in, 29 Eylül 1922 tarihli bir müttefik notasına
verdiği yanıtta, “Meriç ırmağına dek Trakya’nın hemen bize geri verilmesini
istedim” demesi, dikkat çekmektedir. İsmet İnönü Hatıralar, Cilt II,
s. 32’deki, Mudanya’da görüşmeleri yürüten yüksek komiserlerin, “Meriç’in
batısına herhangi bir şekilde geçmenin yetkileri dışında olduğunu...
bildirdiler” şeklindeki ifade, Mustafa Kemal’in hedefi neden küçülttüğünü
açıklamaktadır. Bu koşullarda önderin, Meriç’in batısındaki toprak taleplerini,
barış konferansına ertelediği söylenebilir.
[67] Tarih IV, Türk
Tarihi Tetkik Cemiyeti, İstanbul, 1931, s. 46.
[68] Bu oturumlarda yapılan
hararetli tartışmalar için bkz. Meray, Cilt I, 2003, s.s. 19-98.
[69] Karaağaç’ın, Yunan
tazminatı olarak alınıp alınmaması konusu, İsmet Paşa ile Başbakan Rauf Bey’in
arasını bozmuş, Mustafa Kemal devreye girmek zorunda kalmıştı. Bu konuda bkz. Nutuk
Söylev, Cilt II, s.s. 1026-1046; İsmet İnönü Hatıralar, s.s. 63-68
ve Orbay, Cilt II, s.s. 117-121.
[70] İsmet İnönü Hatıralar,
Cilt II, s. 32’de, Mudanya görüşmeleri sırasında müttefikler, Karaağaç’ın da
verileceğini söylemişlerse de, mütareke metnine bunu koymamışlardı. Rıza Nur,
Cilt III, s. 1009’da, bu duruma İsmet Paşa’nın sebebiyet verdiğini, şu
cümlelerle anlatmaktadır: “Maalesef bizi konferansa davet eden
noktada da, hudut Meriç gösterilmişti. Mudanya müzakeresinde de İsmet,
teferruata dikkat etmeyerek bunu böyle kabul etmiştir. İsmet’in dediğine göre,
Mudanya’da vakıa İngiliz delegesi Karaağaç’ı da, Edirne ile birlikte
alacağımızı söylemiş ise de, mütarekenamede kaydı yoktu. Gaflet edip bu kaydı
yaptırmamıştı. Lafa itibar yoktur. Bazen imzalarına bile itibar etmeyen Avrupa
diplomatları, lafı dinlerler mi?”.
[71] İsmet İnönü Hatıralar,
Cilt II, s.s. 66-68’de, 6 Eylül 1915 tarihli antlaşmanın, bu duruma sebebiyet
verdiğini belirtmektedir. Rıza Nur, Cilt III, s. 1010’da İsmet Paşa’yı,
kendisine de haber vermeyerek, birdenbire plebisit görüşünü terk ettiğini
söyleyerek suçlamaktadır.
[72] Rıza Nur, Cilt III,
s.1012. Türkiye Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı’ndan önce, yüzölçümünün %3’ünü
kaplayan Doğu Trakya’da, Rıza Nur’un işaret ettiği zaafı gidermek amacıyla,
Çakmak Hattı adıyla bir savunma duvarı inşasına girişilmişti. Fransızların
Maginot Hattı’ndan ilham alınarak başlanılan duvar, ithal inşaat malzemesinin
neden olduğu yüksek maliyet nedeniyle bitirilememişti. Türkiye’nin en güçlü
silahlı kuvvetini (Birinci Ordu), bu bölgede konuşlandırmış olması, elbette
tesadüf değildir.
[73] Rıza Nur, Cilt III, s.
1043’te, müttefiklerin Hıristiyanları, askerlik hizmetinden istisna etmek
istemelerine, şu gerekçelerle karşı çıkmaktaydı: “Behemehal (mutlaka)
asker olmalılar ve istenilen yerde kullanılmalılar. Bunda kararlıyım... Türkler
askere gidiyor, dükkanını kapatıyor, ticareti gidiyor. Hıristiyan ise kalıp
zengin oluyor. Türk... çocuk yapamıyor, Hıristiyan yapıyor. Türk harpte
kırılıyor, Rum kırılmıyor çoğalıyorlar... Rum ve Ermeni, askerlikten pek
korkuyorlar... Demek kur’a yaşı Hıristiyanlar için bir hendektir. Bu suretle,
mübadele ile atamayacağımız Hıristiyanları da, otuz yılda safra döker gibi
dökeceğiz. Kırk elli yıl içinde, bu askerlik onları bitirecektir...”.
[74] Rıza Nur, Cilt III, s.
1077.
[75] Bir zamanlar Rumeli’yi
fetheden Osmanlıların soyundan olanlar.
[76] Bu yurtsever gençlerden
birinin yaşamöyküsünü yayınlamıştık: Berber, Engin, Kendi Kaleminden Teğmen
Cemil Zeki (Yoldaş), Anılar-Mektuplar, İstanbul, Kasım 1994.
[77] Meray, Cilt I, 2003, s.
93’te, bu tespitin doğruluğunu, Komisyon Başkanı Lord Curzon’un, 25 Kasım
sabahı yapılan oturumda itiraf ettiği okunmaktadır.
[78] Trakya Seferi
(1919-1923), s.s. 191-192’den, Batı Trakya’daki “Ulusal Savunma
Kolordusu”, 15 Haziran 1920 tarihine kadar, Tümgeneral Emmanuil
Zimvrakakis’in komutası altındaydı. Serez (6.), İskeçe (12.), 9. ve 14.
Tümenlerle, bir dağ topçu alayından kurulu olan bu kolordunun adı, 16 Haziran
1920’de “Trakya Ordusu” yapılmış ve başına sırasıyla: Korgeneral
Zimvrakakis (16 Haziran-Aralık 1920); Korgeneral Andreas Momferatos (Ocak
1921-Nisan 1922); Korgeneral Georgios Hacianestis (21-31 Mayıs 1922);
Tümgeneral Yoannis Dimitrakopulos (2-16 Haziran 1922). Doğu Trakya’nın işgali
sırasında bu kolorduya, İzmir Tümeni ile, iki alaylı bir süvari tugayı
katılmıştı. Merkezi Edirne’de bulunan Trakya Ordusu, 13 Haziran 1922’de, “Dördüncü
Kolordu” adını almıştı. Bu güç, Anadolu’ya saldıran Yunan Ordusu’nun,
1/3’ne eşitti.
[79] Yunan Ulusunun Tarihi
(İstoria tu Elliniku Ethnus), Cilt IE,
Atina, 1980, s.s. 234-235’te, Anadolu’daki Yunan Ordusu Başkomutanı: General
Haci Anesti’nin, İzmir’deki İtilaf Devletleri konsoloslarına, şehre akmakta
olan dağınık birlikleri toplamak üzere, Trakya’dan disiplinli bir tümenin
beklenmekte olduğunu söylediği yazılmaktadır. Roda, Mihail, Yunanistan Küçük
Asya’da (1918-1922) (İ Ellada sti Mikran Asia), Atina, 1958, s. 334 ve
Pandelia, Dimitri, G., Kan ve Ateş, İzmir’in Son Günleri (Ema ke Pir, İ
Teleftees Meres tis Smirnis), Atina, 1976, s.s. 63-64’ten, General Skarlatos
komutasındaki Edirne Tümeni, 5 Eylül’de İzmir Limanı’na varmış ve Fesopulos’un
emrindeki iki taburunu karaya çıkartarak, Menemen’e doğru yürütmüştü. Ancak,
tek amacı eve dönmek olan Yunan askerleri durdurulamadığı gibi, Tümenin kalan
kısmını karaya çıkmaya ikna için, yeni başkomutan: Georgios Polimenakos
gemilere gittiğinde askerler, “çıkmıyoruz, evlerimize” diyerek hep bir
ağızdan tempo tutmuşlar ve havaya ateş açmışlardı. Kısacası bu kuvvet aktarımı,
zamanında yapılamamıştı.
[80] Bu tümenin hikayesini
anlatan bir kitabı, Genelkurmay Başkanlığı Türkçe’ye çevirtmiştir: Ambelas,
Dimitri Timoleondos, Yeni Onbinlerin İnişi, İstanbul, 1943.
[81] Trakya Seferi
(1919-1923), s. 96 ve 101.
[82] Trakya Seferi
(1919-1923), s. 102’de de, bu görüş öne sürülmektedir. Bıyıklıoğlu, Cilt I,
s. 438’de, ihtilalci subayların bu hazırlıkları, İtilaf Devletleri’nin
yardımıyla Doğu Trakya’yı kurtarmak için yaptığını yazmaktadır ki,
katılmıyoruz. Yunanistan ve İtilaf Hükümetleri’nin, o sırada Türkiye’de, yeni
bir maceraya atılmaya ne takati, ne de kamuoyu desteği vardı.
[83] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.s.
453-454.
[84] Şimşir, Cilt I, s. 209’da
105 numaralı. Fuat Bey’in 1921 Eylülü’nden itibaren Bulgaristan sınırlarından,
Batı Trakya’nın güney kısmına yaptığı akınlar konusunda bkz. Bıyıklıoğlu, Cilt
I, s.s. 404-407.
[85] Şimşir, Cilt I, s.
417’de, İsmet Paşa’ya gönderilmiş 294 numaralı.
[86] İstanbul’daki dinleme
istasyonları sayesinde, Lozan ile Ankara arasında gidip gelen birçok telgrafı
deşifre eden İngiliz istihbaratının, bu durumu gözden kaçırması mümkün değildi.
Söz konusu dinleme istasyonunun çalışmaları için bkz. Jeffery, Keith ve Sharp,
Alan, “Lord Curzon ve 1922-23 Lozan Konferansı’nda Gizli İstihbaratın
Kullanımı”, 70. Yılında Lozan Barış Antlaşması, Ankara, Haziran 1994,
s.s. 145-153.
[87] İstiklal Harbinin Son
Safhası (18 Eylül 1922: 1 Kasım 1923), Cilt II, Kısım VI, Kitap IV,
Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları, Ankara, 1969, s.s.
102-103.
[88] İstiklal Harbinin Son
Safhası (18 Eylül 1922: 1 Kasım 1923), s.s. 103-104.
[89] Trakya Seferi
(1919-1923), s.s. 140-145.
[90] Bıyıklıoğlu, Cilt I, s.
452.
[91] Harp Tarihi Vesikaları
Dergisi, 67, Vesika 1510’da, Birinci Ordudan Garp Cephesi Kumandanlığına
gönderilmiş, 30 Aralık 1922 tarih ve 6200 numaralı ordu emri örneği.
[92] Trakya Seferi
(1919-1923), harita 10.
[93] Harp Tarihi Vesikaları
Dergisi, 66, Aralık 1968 ve 67. sayıda yayımlanmış çok sayıda belgeden
anlaşıldığı üzere, Konferans kesintiye uğradığı takdirde Türk Genelkurmayı,
İstanbul ve Çanakkale Boğazları üzerine bir harekat yapacak, Trakya’ya
geçirilmiş Türk birlikleri de, İstanbul üzerine yürütülecekti. Anladığımız
kadarıyla Türk Genelkurmayı, müttefikleri İstanbul’dan atmayı, Yunan Ordusu’nun
Doğu Trakya’yı olası bir işgaline tercih etmişti.
[94] Caclamanos, Yunanistan’ın
Londra büyükelçisiydi.
[95] Bu şahıs, Mustafa
Kemal’in Söylev’de (s.s. 9-10), ulusal varlığa düşman kuruluşlar içinde
saydığı: Türkiye’de İngiliz Muhipleri (sevenleri) Cemiyeti’ne, Tevetoğlu,
Fethi, Milli Mücadele Yıllarındaki Kuruluşlar, Ankara, 1988, s. 79’dan
okunduğuna göre, destek veren İngilizler’den birisiydi. Kurtuluş Savaşı
yıllarında, İngiliz İmparatorluğu’nun İstanbul’daki elçiliğinin baştercümanı
olan Andrew Ryan hakkında Rıza Nur, Cilt III, s. 985’te şöyle yazmaktadır: “Mütareke
zamanında pek mühim rol oynamış ve bir takım Türkleri milli hareket aleyhine
sevketmiş olan İngiltere’nin İstanbul sefareti tercümanı Rayyan da müşavirler
arasında”.
[96] Meray, Cilt II, 2003,
s.s. 346-349.
[97] 20 ve 22 Ocak 1923
tarihli oturumlarda, bu konu görüşülmemişti.
[98] Meray, Cilt II, 2003, s.
352.
[99]
Meray, Cilt II, s. 360.
[100]
Meray, Cilt II, s.s. 371-372.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)