Mübadillerin Şehirlere Göre İskan Durumu

TARİHİ SÜREÇTE MÜBADELENİN SEBEPLERİ VE LOZAN’DAKİ MÜBADELE KONUSU

İbrahim ERDAL

Doktora Tezi

3.2.2. Türkiye’de İskân Faaliyeti

Mübadele İmâr ve İskân Vekaleti’nin aldığı karara göre belirlenen iskân bölgelerinde hangi kazaların ve nahiyelerin iskâna tâbi tutulacağı tespit edilmiş, emvâl-i metrûkeler için raporlar hazırlanmıştır. Yaklaşık olarak 395.000 mübadilin gelmesi tahmin edilmiş, iskân bölgeleri, mübadillerin memleketleri ve sanatları belirlenmiştir.563 Ancak, Yunanistan’da mübadeleye tâbi olmayan bölgelerde de Müslümanlar hem Yunan Hükûmeti’nin baskıları hem de can korkusu sebebiyle Anadolu’ya doğru göçe başlamıştır. Bu gayrimübadillerin durumu da vekalet için ayrı bir sıkıntıya sebep olmuştur. Örneğin Yunanistan’da iskân bölgeleri haricindeki Epir bölgesindeki Çamlık Müslüman ahâlisi Parga ve

560
561
LADAS, a.g.e.,s.644
Murat Levent KOÇAK, Alanya’dan Nea ionia’ya Mübadele le Gelen ayrılıklar ve
Bitmeyen Özlem, Alanya 2004, s.23; Kemal YALÇIN, Emanet Çeyiz, Mübadele nsanları,
stanbul 1998, Doğan yayını, 17-145; PAVLIDIS, a.g.t., s.28.
562
563
KONTOGIORGI, a.g.m., s.108.
BCA: 30.10/123.873.18

Resarya sahillerine geldiği, bölgenin İslâm ahâlisi genel vekili Mustafa Halil Bey tarafından bildirilmiş, aç ve açıkta sefil bir durumda olan bu ahâlinin 100 kadar kısmının İzmir’e kabul edilmemesi üzerine İcra Vekilleri Heyeti’nin görüşü sorulmuştur. İcra Vekilleri Heyeti de Edirne ve İstanbul vilayetlerine gönderdiği yazı ile sadece Türklerin mübadeleye tâbi olduğu, Arnavutların mübadeleye tâbi olmadığı, bununla beraber mübadeleye tâbi bölgede olmamasına rağmen Yanya Vilayeti dahilindeki Kayalar köyü Müslümanlarının mübadele edilebilecekleri kararını bildirmiştir.564

Mübadil göçmenlerin yaklaşık 225.000’inin çiftçi olması beklendiğinden çiftçilerin iskânında ve 75.000 zeytinci ile 95.000 tütüncünün yerleştirilmesinde sorunlar da yaşanmıştır. Dâhiliye Vekaleti gelecek mübadilleri yerleştirilmesinde dikkat edilecek hususlar hakkında Aydın Vilayeti’ne gönderdiği yazıda, emvâl-i metrûkelerin iskân işinde değerlendirilmesi, mübadillerin müstahsil duruma geçebilmesi için eşit dağılımın yapılması konusunda özen gösterilmesine dikkat edilmesini istemiştir.565 Emvâl-i metrûkenin dağıtımında belirli bir ölçü dahilinde mal dağıtımı yapılması istenmiş buna göre; “bir şahısa bir kasaba hududu dahilinde mal verilir. Belirli kasabalardan mal alanlar bu kanunun neşrinden iki ay içinde bir kasaba tercihi yapacaklar, bunu bulundukları yerdeki memura bildirecekler, eğer bildirmezlerse bulundukları kasabada iskân olunmuş sayılacaklardır. Verilen malın kıymeti de muâdiline göre belirlenir, bu bedel üç ayda bir yenilenir.”566 kararı alınmıştır. Ancak mübadillerin gelmeye başlamasıyla yaşanan aksaklıklar ve denetimsizlik bu konuda sıkıntının varlığını ortaya koymuş, bunun için bir dizi tedbir alınmıştır. Bu tedbirlere göre,567

1- Vilayetlerde mevcut iskân memur ve müdirlerinin doğrudan doğruya vilayet ve kaymakamların emri altında bulunması,
2- İskân için ayrılan tahsisâtın vali ve kaymakam onayı ile sarf edilmesi,

564
565
566
567
BCA: 30.10/123.874.3
BCA: 272.11/10.25.19
ATASE, K:38, G:75, B No:75(1-2).
ATASE, K:39, G:81, B No:81 (1-2)

3- Kolordu komutanlarının bulundukları yerlerde muhacirînin iskân ve iâşesini teftişe mecbur olmaları, kontrol için Ferik, Liva, Alay kumandanlarıyla gerekirse, irkâb reislerinin de bazı durumlarda bu konuda memur edilebilmesi ve kolordu kumandanlarının iskân ve iâşe temininde vilayet ve askeri yetkililerle yaptığı konuları valilerle müzakere ederek uygulaması,
4- Muhacirlerin barınması ve iâşesi için askeri araçlardan faydalanılması kararı alınmış, bu kararlara özellikle uyulması istenmiştir. Midilli, Girit ve Makedonya’nın kazalarından gelen Müslümanlar, tarıma elverişli ve iklimi müsait bölgelere yerleştirilmeye çalışılmış, ancak kendi imkânlarıyla gelen ve akrabânın yanına yerleşenler gibi nedenlerden dolayı sağlıklı bir dağıtım yapılamamıştır.


Mesela iskân mıntıkaları içinde bulunan Serez havalisinden 20.000 tütüncü, 15.000 çiftçi ve bağcı, 5.000 zeytinci olmak üzere 40.000 mübadilin yerleştirilmesi568 plânlanan, Adana ve havalisi mıntıkasına Midilli, Girit ve diğer adalardan 30.000 çiftçi, 20.000 dağcı ve zeytinci yerleştirilmiştir.569 skâna uygun topraklara sahip Adana vilayeti; merkez, Yumurtalık, Karaisalı ve Ceyhan kazaları ile Karataş, Çamalanı, Sis, Karaferi, Karaçam, Tuzla ve Sarıkız, Pozantı ve Kamışlı nahiyeleri, Mersin sancağının merkez ve Tarsus kazaları ile Elvanlı, Evcili, Namrun ve Küllük nahiyeleri, Cebel-i Bereket sancağı’nın merkez,

568
569
İskân Tarihçesi, s.18
BCA: 30.10/123.873.18

Islahiye, Dörtyol, Bahçe, Hassa kazaları ile Kaypak, Tacirli, Piryoz, Erzin, Payas, Haruniye nahiyeleri, Kozan sancağının merkez, Feke, Karasu, Hacın kazaları ile Merkez-i Bâlâ, Rumlu, Çokak nahiyelerinden oluşmaktadır.570 Kozana ve Grebene’den tütüncülük yapan 30.000 nüfus, Naslıc ve Kasriye’den çiftçi ve bağcı 15.000 nüfus ve 5.000 zeytincinin yerleştirileceği571 Malatya ve havalisinden oluşan üçüncü mıntıka geniş bir sahayı kapsamaktadır. Bu mıntıkada; Malatya sancağının merkez, Hısn-ı Mansur, Akçadağ, Hekimhan ve Kahta kazaları ile Esendere, Pötürge, Kala, Gözene, Kisun, Pervari, Varto, Kızıl in, Yıldıran, Şamardı, Kadıcık, Hisar, Çalkan, Koca ali, Kuyucak, Polat, Gürecik, Hasan çelebi, Kefkici, Alevli, Sancak ve Tukarlı nahiyeleri, Marş sancağının merkez, Elbistan, Göksun ve Pazarcık kazaları ile Yenice kale, Alnuş ve Erzin nahiyeleri, Mamuret’ül Aziz sancağının merkez, Arapkir ve Keban kazaları ile Molla köy, Hacı Sinan, Şenci, Hoca lyas, Eymir nahiyeleri, Gaziantep sancağının merkez ve Rumkale kazası, Musul sancağının Viranşehir kazası, Ergani sancağının merkez, Çermik ve Ergani kazaları ile Eğin ve Çüngüş nahiyeleri bulunmaktadır.572 Mübadillerin gelmesiyle beraber, iskân mıntıkalarında ihtiyaca göre değişiklikler yaşanmış, “ Hey’et-i Vekile Tarafından Onaylanmış Üç Numaralı skân Mıntıkalarını Gösterir Cetvel” başlığında bir yazıyla ek iskân mıntıkaları tespit edilmiştir. Bu sebeple Malatya ve Adana vilayetlerinde de iskân mıntıkalarına eklenen nahiyeler olmuştur.573 Ancak özellikle doğu illerimizde yıllar itibariyle yerleştirilen mübadiller hakkında net bir sayıya ulaşılamamıştır.

Mübadele mâr ve skân Vekaleti de mübadilleri, uygun olan yerlerde bulunan emvâl-i metrûkeye toplu olarak yerleştirme plânının yanında yeni yerleşmeler inşa etme yoluna da gitmiştir. Mesela Tevfik Rüştü Bey, Atina’da Kavala ve Drama ahâlisinden giden bir kafilenin zmir ve Kuşadası çevresine iskânlarını teklif etmiş, bu mübadillerin vasfı gereği iskânlarının uygun olacağını Vekalete bildirmiştir.574 skân bölgelerini beğenmeyen veya birbirinden ayrılmak

570
571
572
573
574
BCA: 272.12/20.102.17
skân Tarihçesi, s.18
BCA: 272.12/20.102.17
BCA: 30.10/123.872.1
BCA: 272.11/17.81.12

istemeyen mübadiller bölgelerinden kaçarak akrabâsının veya geldikleri bölgelerden tanıdıklarının yanlarına kaçmışlar, bu durum komisyonlarda yapılan görüşmelerde de gündeme gelmiştir. Tevfik Rüştü Bey, 06 Aralık 1923 tarihinde Başvekalet’e gönderdiği bir mektupta575; “Filhakîka Garbî Makedonya muhacirleri yarın nakil olunacaktır. Ancak Makedonya ahâlisinden hemen nakil olunacaklarına dair propagandada köylerini bırakmış, müsaderât ve mezalim derecesinde muameleye uğramış… Kozana ahâlisinin 30-40 kişisinin hemen naklini, bunun içinde Kavala ve Drama ahâlisinin bir kısmının bırakılmasını teklif ederim. Mayıs’a kadar 150.000 kişi nakledilecektir. Yapılan baskı ve zulümler dayanılmaz hâle gelmiştir. Türk Hükûmeti gerekli uyarıları yapmasına rağmen Yunan Hükûmeti bir çözüm bulamamıştır.” diyerek Yunan Hükûmeti’nce yapılan kötü propagandaya ve taşınma işinin önceliğine dikkat çekmiştir.

Mübadil göçmenlerin yanında birçok gayrimübadilin yollara düşmesi, mallarına el konulması, gasp edilmesinin önüne geçmek konusunda Yunan Hükûmeti delegelerinin kayıtsız kalması üzerine Tevfik Rüştü Bey; “Yunan Hey’etiyle evvelki günkü muhaberemizde pek çok mâateessür olduklarını ve Yunan Hükûmeti’nin her hâle nihayet vermesi için müteşebbisât olduğuna fakat ihtar edilmiş evâmirin her tarafa muvasalâtı için daha iki gün nazar-ı müsamaha ile emvâlleri müsadere edilenlerin hepsine iâde ve telafi edeceklerini beyan etmeleri üzerine bu gibi harekete kat’î bir nihayet vermek ve mukavelenâme ahkâmına tamamıyla tatbikte uygulamak gerekirken çok geç kalmakta olduklarından korkulmakta olunduğu, buradaki ahvâl Türkiye’nin ma’lûmât olur ve buradaki durum oraya da sirâyet ederse o vakit her şeyde kendileri gibi müteessir olunacaksa da elden bir şey gelemeyeceğini ve binâenaleyh her hâlde hızlı olmaları bildirilmiştir. Bu sözlerimizin tahrîren müracaâtımızla dikkat çekmiş ve telaşa sebep olmuştur. Bundan beş dakika sonra Yunan Hey’et-i Murahhası riyaseti tarafından bir tezkire aldım. Bu tezkire de her türlü şedîd hareketlerde bulunan evâmirin Yunan Hükûmeti’nce telafi edileceğine valilere, jandarma kumandanlarına ve genel me’mûrîne bildirildiği beyân edilmiştir.”576 ifadesiyle Yunan delegeleriyle yaptığı görüşme üzerine bilgi vermekte, Yunanlı

575
BCA: 30.10./123.876.12

yetkililerin tavırlarına dikkat çekmektedir. Yunan Hükûmeti’nin bu geciken tavırlarından endişe duyan Tevfik Rüştü Bey’in endişeleri gerçekleşmiş, Yunan Hükûmeti mübadiller üzerinde her türlü baskı metodunu kullanarak göçe zorlamıştır.

Mübadele, İmâr ve İskân Vekaleti, 1924 yılı Haziran ayında kaçtıkları veya gitmek istemedikleri için nakliyatı yapılmamış olan mübadillerin gönderilmesi ile ilgili bir plânı Atina’da bulunan Mübadele komisyonundaki Türk delegesine bildirmiştir.577 Bu plâna göre, Kavala ve Drama’dan 9.200, Yenice’den 3.977, Işıklar’dan 985, Kayalar’dan 8.000, Florina’dan 5.000, Kozana’dan 9.000, Mayadağ’dan 2.000, Yanya ve Preveze’den 2.500, Kariya’dan 9.000, Karacaova, Vodina ve Lankaza’dan 2.000 kişi olmak üzere 51.662 kişi Türkiye’ye, stanbul’un Çatalca ve Beşiktaş çevresi ile Sinop’tan 1.547, Karahisar-ı Şarkî’den 3.719, Niğde, Kayseri ve Aksaray’dan 10.000, Akdağ’dan 6.000, Ankara’dan 3.000, Samsun’dan 3.000 ve Trabzon’dan 3.000 kişi olmak üzere 30.266 kişi Yunanistan’a sevki yapılmıştır. Her iki ülkede de daha önce bahsedildiği üzere iskân bölgelerinden kaçan veya iskânı kabul etmeyen mübadiller, ya mübadele dışında olan şehirlere gitmişler ya da akrabânın yanına sığınmışlardır. Rum mübadillerin de ilk gittikleri yer stanbul olmuştur.

Selanik limanından 1924 yılı Ağustos ayı itibariyle Türkiye’nin muhtelif bölgelerine muhacir sevk edilmiş, birçok vapur Anadolu’daki çeşitli limanlara muhacirleri indirmiş, iskân bölgelerine nakiller başlamıştır.578 1924 Ağustos’u itibariyle Selanik limanı çıkış olmak üzere, Giresun iskelesine Ankara vapuru ile 1.594, zmir iskelesine stanbul ve Altay vapurlarıyla muhtelif tarihlerde 65, Gelibolu iskelesine, Teşvîkiye ve Ankara vapurlarıyla 2.103, Tekfur dağı iskelesine Teşvîkiye, Trabzon ve Bahr-ı Cedit vapurlarıyla 6.074, Biga iskelesine Teşvîkiye vapuruyla 597, Urla iskelesine Altay vapuruyla 505, Karaburun iskelesine Altay vapuru ile 477, zmit iskelesine 313, stanbul iskelesine Teşvîkiye ve Sakarya vapurlarıyla 1.936, Antalya iskelesine Altay vapuru ile 996,

576
577
578
BCA: 30.10./123.874.30
BCA: 272.11/18.85.4
BCA: 272.00/19..93..8

Trabzon iskelesine Sakarya vapuru ile 1.935, ve Ayvalık iskelesine 61 ve Mersin iskelesine yine stanbul, Dumlupınar ve Asya vapurlarıyla 7.651 kişi ile birlikte toplam 23.707 kişi nakledilmiştir. Aynı vapurlarla yapılan sözleşme gereği, yolcuları rahatsız etmeyecek miktarda hayvan da taşınmıştır. Aynı ay içerisinde Mersin iskelesinden Konya’ya gitmek üzere 4.441, Diyarbakır’a gitmek üzere 300 ve Adana’ya gitmek üzere 310, toplam 5.051 küçükbaş hayvan nakledilmiştir.

Selanik iskelesinden aynı yılın Kasım ayı içersinde mübadeleye tâbi 320.742 kişi ve mübadeleye gayritâbi 3. 838 kişi ile toplam 324.580 kişi nakledilmiştir.

Gayrimübadil olmasına karşın malını mülkünü bırakıp iskelelere gelen Müslümanların da eğer vapurlarda yer kalmış ise taşınmasına izin verilmiştir.


Bu dağılıma göre 1924 Ağustos’u itibariyle Selanik limanından daha önce gelenlerle birlikte mübadeleye tâbi 367.501 kişi ve mübadeleye tâbi olmayan 11.675 kişi çeşitli mıntıkalara sevk edilmişlerdir. 1924 Aralık ayı itibariyle ise yine Selanik’te toplanmış olan 25.000 kişinin Türkiye’de iskân bölgeleri tespit edilmiş, vasıflarına göre dağılımı raporla vekalete bildirilmiştir. Buna göre, Bursa vilayetine çiftçi ve ipekçi 5.000, Tekirdağ vilayetine ziraatçı, bağcı ve tütüncü 7.000, İzmit vilayetine Vodina’dan gelen ipekçi 1.500, Gelibolu vilayetine bağcı, çiftçi ve tütüncü 5.500, Çanakkale vilayetine çiftçi 2.000, Kütahya vilayetine Vodina’lı bağcı ve zanaatkâr 1.500, İstanbul’un Kartal kazasına çiftçi ve bahçıvan, Pınarbaşı kazasına da oduncu, kömürcü ve bahçıvan olmak üzere 2.500 ve toplam olarak da 25.000 nüfus mübadil iskân edilmiştir.579 Selanik’te ihrac iskelelerinde toplanan muhacirler iskân bölgelerine göre taşınmış, çıkacakları limanlar belirlenmiş, köyler bu anlamda gruplara ayrılmıştır. Buna ilişkin olarak Mübadele mâr ve skân Vekaleti, Balıkesir vilayetine gönderdiği bir yazıda Selanik’in Gevgili kazasına bağlı köylerinden Eğribucak, Hasan Bey, Davutlu ve Koşamarlı köylerinin Balıkesir bölgesine iskân edileceklerini bildirmiştir.580


Mübadelenin başlamasıyla beraber gelen mübadillerin bir kısmı stanbul ve çevresinde iskân olunmuştur. Merkez ve kazalara dağılan mübadillerin bir kısmı kalıcı, bir kısmı da geçici olarak iskâna tâbi tutulmuştur. Mübadele suretiyle gelip stanbul ve çevresinde 3.036 ve daha sonra 1.423 kişi olmak üzere 16 Temmuz 1925 tarihinde 4.615 hânede 17. 913 nüfus mübadil yerleştirilmiştir. Bunlardan 1.351 hâneden 5.140 nüfus, Türk-Yunan Mübadele Mukavelenâmesi’yle gelmiştir. Mübadele suretiyle gelenlerden 3.192 hânede 12.773 nüfus stanbul ve çevresinde, 72 hâne de Küçükçekmece’de geçici olarak
579
580
BCA: 272.11/20.102.16
BCA: 272.12/51.116.17

yerleştirilmiştir. İstanbul’a gelen mübadiller vilayet itibarıyla dağıtılmış, Beyoğlu’ndakilerin bir kısmı köylere yerleştirilmiş, bunlara ev ve arazi verilmiştir. stanbul ve diğer bölgelerde Mübadele mâr ve skân Vekaleti iki türlü iskân şekli kullanmıştır; Mübadele anlaşmasından önce gelenler geçici, anlaşma ile gelenler de kalıcı iskân olmuştur.581

3.2.2.1. Samsun Bölgesi

Mübadele anlaşması gereği göçün en yoğun olduğu bölgelerden olan Samsun’da iskân işlemlerinde karşılaşılan en önemli sorun konut ihtiyacı olmuştur. Bölgedeki emvâl-i metrûkun yakılmış olması, Rum mübadillerin iskelelerde yığılmış olması hem taşıma işinde hem de iskân yerlerinde sorun kaynağı olmuştur. Bölge dahilinde olan Amasya, Tokat gibi şehirlerde iskân olunmak istemeyen mübadiller ya Samsun’a ya da diğer bölgelerdeki akrabâsının yanına kaçmıştır. Samsun bölgesi Amasya, Tokat, Giresun, Ordu, Sinop ve Karahisar-ı Şarkî kazalarını da içermektedir. Drama ve Kavala civarındaki tütüncü mübadillerden 30.000 civarında bir nüfusun yerleştirilmesi plânlanan582 Samsun ve havalisi mıntıkası; Canik sancağının Bafra, Çarşamba, Terme kazaları ile Kavak ve Alaçam nahiyeleri, Sinop sancağının Gerze, Boyabad, Ayancık kazaları ile Yenicuma, Turhan, Osmancık ve Türkeli nahiyeleri, Giresun sancağının Tirebolu ve Görele kazaları ile Keşan, Akköy, Piraziz, Çotak ve Çarşamba nahiyeleri, Ordu sancağının Fatsa ve Ünye kazaları ile Bolaman, Perşembe, Ulubey, Aybastı ve Karakuş nahiyeleri, Lazistan sancağının Kurrâ-ı Sagır, Mayadere, Karadere, Arkamış, Hemşin, Arhavi, Kemalpaşa ve Viçe nahiyeleri, Bolu sancağının Düzce, Gerede, Göynük ve Mudurnu kazaları ile Akça şehir ile Mengen nahiyeleri, Zonguldak sancağının Devrek, Bartın ve Ereğli kazaları, Kastamonu vilayetinin İnebolu kazası ile Trabzon vilayetinin Vakfıkebir, Sürmene, Akçaabat, Of ve Maçka kazaları ile Yomra, Tonya ve Şarlı nahiyelerinden oluşmaktadır.583
581
582
583
Akşam, 16 Temmuz 1925
skân Tarihçesi, s.18.
BCA: 272.12/20.102.17

Kayalar, Karaferye, Vodine, Katrin, Alasonya, Lankaza, Demirhisar, Yenice-i Vardar, Karacaabad ve Gevgili’nin Yunanistan’da kalan köylerinden 3.000 tütüncü, 25.000 çiftçi ve bağcı ile 15.000 zeytinci nüfus yerleştirilmiş584 olan mıntıkada Karadeniz kıyısında olmayan Amasya sancağının; merkez, Merzifon, Köprü, Ladik, Havza, Gümüşhacıköy ve ncesu kazaları ile Aziziye, Pazar, Çolakdere, Karaca Abdal, Kara Halil, Gümüş Madeni, Saraycık, Hamamözü, Ortaköy nahiyeleri, Tokat Sancağının; merkez, Reşadiye, Artukova, Erbaa, Zile ve Niksar kazaları ile Pazar, Turhal, Beşru, Kızılca, Çiftek, Alaca nahiyeleri, Karahisar-ı Şarkî sancağının merkez, Kul Hisar, Mesudiye, Alucra ve Suşehri kazaları ve Naibler, Sis, Orta, Sensuvar, Aranış nahiyeleri, Gümüşhane sancağının; merkez, Torul, Kelkit ve Şiran kazaları ile Kumaş, Yağmurdere, Kürtün, Koşi nahiyelerinden oluşmuştur. skân bölgeleri çeşitli kazaları da içerdiğinden Samsun bölgesine Yozgat, Çorum, Çankırı, Sivas ve Kastamonu vilayetleri de dahil edilmiştir. Yozgat sancağının; merkez, Akdağ Madeni, Boğazlıyan ve Devecidağ kazaları ile Sorgan, Kızılca Koca, Selametli, Kara
Mağara, Akdağ ve Eski nahiyeleri, Çankırı sancağının; merkez, Ilgaz ve Çerkeş kazaları ile Şabanözü, Karacaviran, Orta, Ovacık, Mecidiye ve Bayındır nahiyeleri, Çorum sancağının; merkez, Hüseyinabad, Osmancık, Sungurlu, skilip ve Mecidiye kazaları ile Kargı nahiyesi, Kastamonu vilayetinin; Taşköprü ve Tosya kazaları ile Gökçe Ağaç nahiyesi, Sivas vilayetinin; merkez, Aziziye, Yıldızeli, Hafik, Zara, Divriği, Darende, Kangal ve Gürün kazaları ile Ulaş, Şakirbeğli, Viranşehir, Marbekir, Tuğlar, Pazaryeri, Gemerek, Deli lyas, Emlâk, Çırçır, Direkli, Balcalı, Kapana, Mamuğa, Araniye, Karaca Viran, Kulcalı, Kesme, Ayvalık, Balaban, Kavak, Bahçe, Deliktaş, Alacahan, Göksüviran ve Karadoruk nahiyeleri iskân bölgesi olarak tespit edilen bölge dahilinde bulunmaktadır.

3.2.2.1.1. Samsun

Mübadillerin indirme ve bindirme iskelelerinden olan Samsun, yoğun göç akışından fazlasıyla etkilenmiştir. Bölgeye Makedonya’dan büyük kafilelerle mübadil iskân olmuştur. Samsun’a gelen mübadil ailelere hemen ev, tarla, bağ ve
584
İskân Tarihçesi, s.18.

dükkândan tevziât yapılmış ise de, yaşanan yoğun göçlerden dolayı yaşanan kargaşa ortamında firar vakaları da yaşanmıştır. Özellikle Terme gibi iklimi çetin olan kazalar ve civarında iskân olunmak istemeyen aileler genellikle firar etmişlerdir. Yaşanan bu vakalar sebebiyle vekalet bazı bölgeleri iskân mıntıkasından çıkarmıştır. Birinci mıntıka dahilindeki Samsun’da İskân Defterleri’ne göre 1924 yılı itibariyle Kavala’nın; Hüseyinbey köyü, İbrahim Paşa, Ahmediye, Selimiye, Kadı Ahmed, Hamidiye, Yeni Mahalle, Halil Bey ve Kadı Mahallesi; Drama’nın; Hamidiye, Devrişbali, Namazgâh, Drama sancağının; Sarışaban kazasının Muratlı, Karacalar, Yeniköy, Koçoğulları, Uzun Kuyu, Kozanlı, Sepetçiler, Uzunköprü, Karacakoyun, Baroğlu, Nedirli; Selanik sancağının; Mesudhan, Çayır Mahallesi, Yedi kale, Zihni paşa, Hacı Mustafa, Hacı smail ve Drama’nın Kayalar ve Siroz gibi mahalle ve köylerinden gelen Samsun’da karaya çıkan mübadillerin 4.934’ünün burada iskânı kararlaştırılmış ise de, firar ve izinli gidenlerle beraber 2.074’ü erkek, 1.834’ü kadın olmak üzere toplam 3.908 kişi şehir dahilinde iskân olunmuştur.585 Mübadele işlemlerinin sonuna kadar geçen sürede Toprak ve skân Genel Müdürlüğü’nün verilerine göre toplam 23.454 mübadil iskân edilmiştir. 586 Küçük kafileler hâlinde gelen mübadillerde bölgede dağınık olarak iskân olunmuştur. Mesela stanbul’da toplanmış olan Drama mübadillerinden tütüncü ve çiftçi 88 nüfus ile 27 hânede 146 kişi stanbul altıncı Mıntıka skân ve âşe Müdiriyeti vasıtasıyla bölgede iskân edilmiştir.587

1925 Temmuz tarihli ve 16564/71 numaralı Dâhiliye Vekaleti’nin telgrafına cevap olarak tetkiki bitirilmiş olan Samsun vilayetine ait kayıtlarla ilgili bilgiler 15 Ağustos 1925 tarihinde bir rapor hâlinde sunulmuştur.588 Bu rapora göre Samsun vilayetinde mübadeleye gayritâbi şahıslardan kalmış olan 7.500 Lira kıymetinde bir adet dokuma fabrikası, 58.500 Lira kıymetinde 157 parça dükkân ve mağaza, 61.400 Lira kıymetinde 170 hâne ve 2.500 Lira kıymetinde 43 parça

585
586
Nedim İPEK, Mübadele ve Samsun, Ankara 2000,Türk Tarih Kurumu yayını, s.83.
Cevat GERAY, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin skânı (1923-1961),
Ankara 1962, s. Ek:Tablo 5.
587
588
BCA: 272.11/17.73.21; 272.11/17.37.17
BCA: 272.11/21.107.23

arsa, 800 Lira kıymetinde 15 adet sebze bahçesi, 3.230 Lira kıymetinde 181 parçada 837 dönüm ziraata müsait arazi, 1915 yılından beri kayıtlı olan ve kullanılan 5.000 Lira kıymetli 129 parça arazi mevcut bulunmuştur. İskâna uygun 170 hâne muhacir idaresince Vilayât-ı Şarkiyye mültecilerine tahsis olunmuştur.

Mübadeleye tâbi Rumların metrûk gayrimenkulünden muhacirine tevzî olunan miktarından başka milli emlâkin idaresinde 200 hâne ile 300 kadar dükkân ve mağaza mevcut olup bunların kıymeti 100.000 Lira olarak tahmin edilmiştir.

Samsun merkez kazasında Rumlardan kalan ne kadar arazi olduğu Samsun iskân idaresince yıl itibariyle tespit olunmadığından Samsun ve civarındaki limanlarda bekleyen Rumların taşınması için hemen vapur bulunmasını isteyen Hâriciye Vekaleti bu Rumların yerine Midilli’den Müslümanların iskânını uygun bulduğunu icra Vekilliği’ne bildirmiştir.589

Samsun’un kazalarından Bafra’da 1924 yılı itibariyle iskân olunan 7.797 göçmenin 6.279’u mübadil olarak tespit edilmiş, 1926 Şubat’ında bu mübadillerden 5.615’i müstakil bir eve yerleştirilmiştir. Alaçam merkezde de Sarışaban, Kavala, Kayalar, Drama ve Selanik çevresinden gelen 482 kişi yerleştirilmiştir.590 Kazada Rum ve Ermeni emvâl-i metrûkesinden muhacirîne henüz tevzî olunmamış 25 hâne, 125 dönüm bahçe, 49.940 dönüm arazi olduğu gibi henüz muhacir iskân edilmemiş olan 41 adet köy bulunmaktadır. Bu köylerin hâneleri isyan esnasında yanmış ve Rum ahâlisi mübadeleye tâbi tutulmuş olduğundan tapu kayıtları ve arazi miktarı temin edilememiştir. Çarşamba kazasında 381 hânede 1.424 nüfus mübadil tamamen yerleştirilmiştir. Bunlardan başka emvâl-i metrûkeden Kışlar Romanı köyünde 14, Ordubaşı köyünde 2 hâne ve arazi-i metrûkâttan çeşitli köylerde 59 hâne bulunmaktaysa da bunların bir kısmı vakıfa ait arazi üzerinde kurulmuş ve bir kısmı da mülk olarak kaydedilmiştir. emvâl-i gayrimenkulden kaza dahilinde 9.857 dönüm arazi tespit edilmiş ise de, bunlardan yaklaşık 800 dönüm arazi ziraata uygun bulunmuştur.

Terme’de ise mübadeleye tâbi ve gayritâbi şahıslara ait kaza ve köylerde 22 hâne, 2 mağaza, 1 dükkân ve 5.493 dönüm arazi bulunmuşsa da kazanın kötü iklim

589
590
BCA: 30.10/123.873.5
PEK, a.g.e., s.88.

şartları kazaya gelecek mübadillerin yaşamalarını imkânsız kılacağı591 gerekçesiyle vekalet tarafından iskân işlemi uygulanmamıştır.


Tabloda birinci toplamda verilen bilgilere göre; 17 Şubat 1924 tarihi itibariyle Samsun dahilinde
Havza’ya Yunanistan’ın mübadeleye tâbi mahallerinden 90 hânede 341 mübadil gelmiştir. Bunlardan 17 hânede 57 mübadile emlâk ve arazi verilerek iskânları yapılmış, 73 hânede 287 mübadil de henüz iskân edilmemiştir. Bunlardan Çukur köyüne yerleştirilen ailelere ellişer kile, Güzçamı köyündeki iki hâneye yüz on dört kile ve Şeritdar köyündeki hânelere de yeterli miktarda tohumluk verilmiştir.592 İkinci toplamda verilen

591
592
BCA: 272.11/21.107.23
BCA: 272.11/17.77.6

Yunanistan’ın mübadeleye tâbi olmayan mahallerinden ise 124 hânede 487 gayrimübadil gelmiş bunların 59 hânesinde 204 nüfusu emlâk arazi verilerek, iskân edilmiş, 75 hânede 283 kişisi de hiçbir şey verilmeden ve iskân edilmeden bekletilmiştir. Bu gayrimübadillerden 40 hânesi Uzun Köprü’nün köylerine, 92 hânesi de Havza’nın köylerine sevk edilmiştir. Havza’nın Abalar köyüne sevk edilen gayrimübadillere ellişer olmak üzere 150 kile tohumluk verilmiştir.

3.2.2.1.2. Amasya

Amasya, Müslüman ahâlisinin çoğunun harîkzede olduğu bir vilayettir. Rum çeteleri ile yoğun çatışmaların yaşandığı bölgede şehir ve kasabalardaki evlerin büyük bir kısmı yakılmıştır. Evleri yanan Müslüman ahâli var olan evlere yerleşerek işgal etmiş, yarı yıkılmış veya yanmış olan evlerin de aksamını yağmalamıştır. Bu sebeple Samsun bölgesine bağlı Amasya’ya, 1924 yılında 5.081 göçmen sevk edilmiş, şehirde barınma sorunu olduğundan bunların önemli bir kısmı köylere yerleştirilmiş, şehirde bulunan Vilayât-ı Şarkiyye Mültecileri de
bu sebeple Samsun’a sevk edilmiştir.593 Makedonya’nın hemen hemen bütün bölgelerinden gelen Müslümanların yerleştiği Amasya’da, Elazığ ve Gümüşhane gibi civar yerlerde yerleşmek istemeyen Kayalar mübadilleri şehir ve köylere yerleştirilmiştir.594 Amasya’ya bağlı Havza kazası merkezi ve Aydoğdu,
Tekkekıran, Hacıdede, Koyun, Tahna, Karacaviranâbâd ve Kocaoğlu köylerinde 1.060 mübadil yerleştirilmiştir.595 Amasya merkezde hânelerin az olması merkezde iskânı zorlaştırmıştır. Merkezde 1924 yılı Şubat ayı itibariyle mübadiller için iskâna hazır hâne adedi 46’dır. Amasya ve çevresinde hâne
sıkıntısı çekildiği gibi iskân bölgelerinin hızla gelişebilmesi ve iskân sırasında kullanılması için vasıflı elemana ihtiyaç duyulmuş, bunun için Vekaletten Dülger, Taşçı, Marangoz, Makinist, Duvarcı, Demirci, Tuğlacı, Çömlekçi istenmiştir.596

593
594
595
596
BCA: 272.12/ 45.77.22.(2)
YALÇIN, a.g.e., s.207-209.
PEK, a.g.e., s.74.
BCA: 272.10/2.13.2

Amasya Muhacirîn daresi’nden alınan defterden597 anlaşıldığı üzere Amasya ile merkez kazası Kerastı’da 204 hânede 8.740 muhacir iskân edilmiş ve yukarıda belirtildiği üzere Amasya merkezden muhacirîn iskânına elverişli arazi olup olmadığı gösterilmemiştir. Ladik kazasına 382 mübadil muhacir gelmiş ise de bunlar köylere yerleşmek istememiş, kasabada tamamen mübadillerin iskânına yetecek hâne bulunmadığından, mübadillerden 97 nüfus kaza dışına gitmiş, 285 nüfusun da yıl itibariyle iskânları yapılmamıştır. Kaza genelinde 38 köyde 8.573 dönüm Rumlardan, 331 dönüm Ermenilerden olmak üzere geriye toplam 8.904 dönüm arazi kaldığı tapu kayıtlarında yazılmıştır. Havza kazasına bu güne kadar 456 hânede 1.638 nüfus muhacir gelmiştir. Bunlardan Kıran ve Aydoğdu köylerindeki muhacirînden 120 hânesinin iskânları yıl itibariyle yaptırılmamış,
fakat kendilerine arazi dağıtımı yapılmıştır. Bu arada Genel Harp’te mültecî sıfatıyla bu kazaya gelen 129 nüfustan 80’i geri dönmek istememiş, kaza içinde bulundukları yerlerde yerleşmeyi istemiş, kalan 49 nüfus ise geri dönmeyi kabul etmiştir. Balkan Harbi’nden sonra Rumeli’den mübadeleye tâbi ve gayritâbi mahallerden gelen muhacirlerden 5 hânede 16 nüfus kasabada, 3 hânede 11 nüfus da köylerde iskân olunmuştur. Bundan başka emvâl-ı metrûkeden 2 hâne, 1 mektep, 1 bahçe, 1 han, 14 dükkân, 1 kahvehâne, 1 fırın, 2 fabrika, 2 kara değirmen ile köylerde iskâna elverişli 16.486 dönüm arazi kaydedilmiştir.

Yine aynı deftere göre, Amasya’nın diğer kazalarından Merzifon’da arazi ve emvâl-ı metrûkeden iskâna uygun 1.520 hâne ve 501 dükkân, kaza ve köylerde 33 değirmen mevcut olup çalıştırılabilir durumda bir fabrika, 16 kara değirmen ve 10 değirmen ocağı kalmıştır. Kaza ve köylerde ziraata uygun tarla, bağ, bahçe ve çiftlik toplam 1.895 parçadan ibaret ise de dönüm olarak miktarı bilinmemektedir. Kazaya 220 hânede 901 nüfus mübadil gelmiş, bu mübadiller 12 köyde yerleştirilmiş ve müstahsil bir hâle getirilmiştir. Ilısu Kazası’nın Abacı köyünde 16, Rum nahiyesinde de Ermenilerden toplam 17 hâne ve 1500 dönümü geçen arazi tespit edilmiştir. Vezir köprü kazasına gönderilen 118 hânede 429 nüfus Kayalar köyünde, 4 hânede 21 nüfus merkez köyde, 116 hânede 450 nüfus Nefs-i Köprü kazasında, 76 hânede 239 Ersındık köyünde iskân edilmişlerdir.

597
BCA: 272.11/21.107.23

Vezirköprü kazasında 3.500 dönüm arazi, 9 hâne Rum ve 6600 dönüm arazi, 25 dükkân ve 8 hâne-i metrûk vardır. Gümüşhacıköy’de birçok bölgede de yaşandığı üzere buraya gelen mübadillerin başka yerde bulunan ailelerinin yanına göçü sorunu yaşanmıştır. Gümüşhacıköy’e mübadeleye tâbi olarak 278 hânede 1.199
nüfus muhacir gelmiş, bunlardan 9 hânede 36 nüfus çeşitli yerlere nakledilmiş, 22 hânede 100 nüfus ise iskân bölgelerini terk ile Samsun havalisine gitmişlerdir. 26 hânede 136 nüfus Akdağmadeni’ndeki iskân yerlerini
terk ederek Gümüşhacıköy’üne gelmişlerdir. Genel harp esnasında kazaya iltica edip geri dönmek istemeyen 130 hâne muhacirîni yerlerinde iskân edilmişlerdir.

Rumeli’nden mübadeleye tâbi olmayıp mahallerinden Balkan Harbi sonrasında göç etmiş olan 72 hâne Boşnak muhacirîni de Rum emvâl-i metrûkesinde iskân edilmiştir. Mıntıkaya yerleştirilen mübadiller yapılan araç, gereç ve nakdi yardımlar ile müstahsil duruma getirilmiştir.

3.2.2.1.3. Tokat

Tokat’ta iskâna uygun arazi, bağ ve bahçe müsait ise de bölgede hâne yokluğu ve mübadillerin firarı sıkıntı yaratmıştır. Her ne kadar bölgeye gelen mübadiller parçalanmadan iskân edilmiş ise de, ailelerin çoğunluğu akrabâ yanına gitmeyi seçmiştir. Bu firarların yine Samsun mıntıkası içinde olması sebebiyle vekalet bu tür göçleri kabul etmek zorunda kalmıştır. Bu sebeple Tokat’ta da en büyük problem, mübadillerin iskân bölgelerinde durmamaları olmuştur. Tokat vilayetine 1924 Nisanı itibariyle 4.438 mübadil sevk edilmiş, bu rakam aynı yılın Ağustos ayında 6.800’ü bulmuştur. Bu mübadillerden 5.000’i yerleştirilmiş, kalanı da geçici olarak Müslümanların evlerine yerleştirilmiştir.598 Mübadiller küçük kafileler hâlinde de gelerek bölgeye iskân edilmişlerdir. Mesela Kayalar mübadillerinden olan Bekir Sıtkı ve arkadaşları aileleriyle beraber Niksar’da599
Makedonya’nın Kırcova kazası ahâlisinden olan Hasan oğlu Destan, Mehmet oğlu Rıfat ve muhtar oğlu Ramazan da aileleriyle birlikte Tokat’ta600 bulunan emvâl-i metrûkeye iskân edilmişlerdir. Ayrıca Tokat ve kazalarında iskân edilmeleri

598
599
600
PEK, a.g.e., s.81.
BCA: 272.12/44.69.2
BCA: 272.12/45.74.9

gerekirken burada kalmak istemeyerek başka yere giden mübadillere de izin verilmiştir. Mesela Niksar’da iskân kararı alınan Kayalar mübadillerinden Mehmet ve Salih oğlu Abdullah Bafra’da bulunan Mehmet oğlu Abdurrahman’ın yanına gitmek istemiş, bu isteği üzerine Bafra’da iskân olunmasına izin verilmiştir.601 Tokat’ta mübadele sonu itibariyle 1.630 ailede 6.209 kişi tamamen iskân edilmiştir.602 Vilayet merkez kazasından iskâna müsait ne kadar arazi ve hâne olduğuna dair bir rapor hazırlanmamış ise de Zile kazasında 3.673 dönüm tarla, 1.500 dönüm bağ, 8 dönüm bahçe, 5181 dönüm arazi, 28 hâne Ermeni ile 9
dönüm bağ, bahçe ile 13 hâne arsa, dükkân Rum emvâl-i metrûkun bulunduğu Emlâk-ı Milliye memurluğunun cetvelinde kayıtlıdır.

Elde ettiğimiz belgelere göre Tokat’ın kazalarında en çok mübadil iskânı Erbaa’da olmuştur. Erbaa kazasında 566 hânede 2.081 nüfus iskân edilmiş, ayrıca kazada mübadeleye tâbi Rum mübadillerden oluşan 18 köydeki hânenin tamamı terk edilmiştir. Ziraat yapmaya uygun bahçe ve arazinin ortalama 25.000 dönümden ibaret olduğu tespit edilmiştir. Diğer kazalardan Artukova kazasında 99 hânede 346 nüfus iskân olunmuş, kazada Rum ve Ermeni emvâl-i metrûkesinden 35 ila 40 bin dönüm arazinin mevcut olduğu kaymakamlığın
tezkiresinden anlaşılmıştır. Reşadiye kazasında ise 29 hânede 108 nüfus yerleştirilmiştir. Kazada muhacirler için ayrılandan başka Rum ve Ermeni emvâl-i metrûkesi olarak 764 parçada 4063 dönüm arazi tespit edilmiş, hepsinin ayrı ayrı kıymetleri asgari 2,5 azami 250 Lira olarak belirlenmiştir. Tokat’a bağlı büyük kazalardan Niksar kazasında da, Ermeni emvâl-i metrûkundan yıl itibariyle 7213 dönüm arazi, 233 parça arsa ve bahçe mevcut olduğu Emlâk-ı Milliye Memurluğu’nun raporundan anlaşılmıştır. Kazada 422 hânede 1.672 nüfus
mübadile hazırlanan başka Rum arazisinin miktarı tespit edilmemiştir.603

3.2.2.1.4. Giresun

Giresun’da da şehir ve kasabalarda evlerin çoğunun yakılıp yıkılmış olması iskânda yaşanan en önemli sorun olmuştur. Zaten vapurların indirme ve

601
602
603
BCA: 272.12/45.72.11
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
BCA: 272.11/21.107.23

bindirme iskelesi olan şehre yığılan mübadiller birkaç aile bir evde sıkışık bir şekilde ikâmet etmiştir. Fındık bahçelerinin, evlerin yakılıp yıkılmış olması, tarlaların bozulması toprakların adil dağıtımını da zorlaştırmıştır. Bir köye iskân edilen mübadil ailelere uzakta yerlerde tarla, bahçe verilmesi itirazlara sebep olmuştur. Giresun mübadillerin indirildiği iskelelerden biri olduğu için sürekli olarak değişen yapıda mübadil nüfusuna sahip olmuştur. Mübadelenin resmen başlamasıyla vapurlar yoğun mübadil ikmaline başlamış, elde ettiğimiz ilk kayıtta Ankara vapuru 1924 Mart’ında 1.594 mübadil Giresun’a indirilmiştir.604 1924 Haziran’ında da Altay vapuru ile 39 erkek, 39 kadın olmak üzere 78 Kayalarlı, 707’si erkek, 618’i kadın olmak üzere 1.325 Kozanalı getirilmiş, aynı yıl içinde Giresun’a Makedonya ve Garbî Trakya’nın kaza ve köylerinden toplam 327, 1925-1927 yılları arasında da yaşları 12’den küçük 91 ve 12’den büyük 227 mübadil yerleştirilmiştir.605 1927 yılı itibariyle Dâhiliye Vekaleti’ne gönderilmek üzere kaleme alınan rapora göre606 ise Giresun vilayeti dahilinde 181 aile ile toplam 653 nüfus muhacir bulunmaktadır. Bunlardan Balkan Harbi’nden sonra gelen 123 nüfuslu 45 aile merkez kazada, 7 nüfuslu bir aile de Görele’de, Birinci
Dünya Savaşı’ndan sonra gelen 13 nüfuslu 2 aile merkez kazada ve 5 nüfuslu bir aile Tireboluda, Kafkas mültecilerinden 8 nüfuslu 2 aile ile diğer 5 aile merkez kazada bulunmaktadır.

İkinci bölümde ifade edildiği gibi Samsun bölgesinde bulunan Giresun’da da birçok emvâl-i metrûke isyanlar sırasında yakılmış, tarla ve bahçeler bozulmuştur. Giresun merkezde iskân-ı âdî ile Rum metrûkesinden 165
hâne, 8 dükkân ve bir kahvehâne, 1.975 dönüm tarla ve 7.166 dönüm Fındık bahçesi, Görele’de Ermeni metrûkesinden bir hâne ve 90 dönüm Fındık bahçesi ve Tirebolu’da birer hâne verilmiştir. Bu taksimde 50 ocak fındık veren bahçede bir çift, bir fundalık kabul edilmiştir. Muhacirler henüz nüfusa kayıt edilmemiş,
çoğunluğu Bulancak’ta ihtiyaçtan fazla ev olmasına rağmen üç aile muhacir bir hâneye yerleştirilmiştir. Tepeköy ve Bulancak’ta arazi tevziâtında adil bir dağıtım yapılamamış, köyden uzak yerlerde arazi verildiğinden burada münakaşalara

604
605
606
BCA: 272.01/19.93.8
PEK, a.g.e., s.77.
BCA: 272.12/51.113.3

sebebiyet verilmiştir. Kuşkaya’da hâne verilirken iki hâne bırakılmış, Tepeköy’de de fındık bahçelerinin dağıtımında sorun yaşanmıştır.607 Geray’a göre ise, Giresun merkezde mübadelenin sonuna kadar toplam 216 aileden 832 kişi mübadil yerleştirilmiştir.

3.2.2.1.5. Ordu
Samsun bölgesinde bir diğer yer de, Ordu’da önemli bir sorun yaşanmamıştır. Şehir ve çevresinde iskânı kararlaştırılan mübadillere hâne, tarla, bahçeleri hemen verilmiş iskânları yapılmıştır. Mübadillerin az olması, Vilayât-ı Şarkiyye mültecisinin olmaması mübadillere emvâl-i metrûkenin dağıtımını kolaylaştırmıştır. Ordu’da nispeten daha az mübadil iskân olunmuştur. Ordu’da mübadelenin sonu itibariyle toplam 332 ailede 1.438 kişi yerleştirilmiştir.608 Ordu iline ait skân Defterleri’ne göre 1924 yılı itibariyle 1.679 göçmen sevk edilmiş,
bunlardan 158 erkek, 169 kadın Ordu merkezde, 289 kişi merkez köylerde ve 801 kişi de Fatsa’da yerleştirilmiştir.609 1927 yılı itibariyle ise Ordu merkez kazasında 104 hânede 410 nüfus mübadil, Fatsa kasabasında 32 mübadil aile, Ünye’de 375 mübadil, 2 gayrimübadil iskân edilmiştir.610 20 Ağustos 1925 tarihli iskan müfettişlerinin raporuna göre Ordu merkez kazada Rumlardan metrûk Yolalan, Gürze ve Erdolan köylerinde hâne inşa edilmek suretiyle iskân yapılabileceği ve yine Ermenilerden kalan üç köyde de
312 dönüm arazi olduğu ve hayvan yetiştirmeye uygun olduğu bildirilmiş, Gölköy kazasının iskâna uygun olduğu tespit edilmiştir.611 1927 yılı itibariyle Ordu merkezde mübadillere 1.621 dönüm tarla 2.399 dönüm fındık bahçesi 12 dükkân ve mağaza, 2 fırın, bir kahvehâne tevzî olunmuştur. Arazi eksik alanlara buna
karşılık 227 dönüm daha arazi verilerek Kasım ayı sonuna kadar iskân muamelesi tamamen bitirilmiştir. 4 hânede 35 nüfuslu gayrimübadile ise 32 dönüm tarla 25 dönüm fındık bahçesi verilerek iskân edilmiştir. Merkez kazada Vilayât-ı
607
608
609
610
611
BCA: 272.12/51.113.3
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
PEK, a.g.e., s.75.
BCA: 272.12/51.114.8
BCA: 272.12/46.49.1.(1)
174
Şarkiyye mültecisi yoktur. Ordu merkez kazasında 360 hâne, 197 mağaza, bir dükkân, 235 arsa varsa da harap ve tamire muhtaç olduğundan, 8.950 dönüm tarla ve 1.450 dönüm fındık bahçesi çoğunluğu köylerde ve muhtelif mahallerde olduğundan tevzî yapılmamıştır.

Fatsa kasabasında mübadillere hâne verilmiş ayrıca 16 dükkân, 1 değirmen, 1 mağaza, 1.305 dönüm fındık bahçesi, 141 dönüm tarla dağıtılmıştır. 3 gayrimübadil aileye 2 hâne, 2 dükkân, 40 dönüm arazi verilmiştir. Yıl itibariyle kazada üç mübadil aile de henüz iskân emri gelmediğinden bulundukları yerde iskân edilmiştir. Ünye kazasında 102 hânede 375 nüfus mübadil, 2 hâne gayrimübadil ve 3 hâne Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi iskân edilmiştir. Mübadillere 102 hâne verilmiş henüz iskân edilmeyen dört hâne mülteciye de emlâk-ı metrûkeden hâne verilerek iskân edilmiştir. Ünye kazasında mübadillere 102 hâne, 1 dükkân, 6.978 dönüm tarla ve 336 dönüm fındıklık tevzî edilmiştir.

Fatsa’da 3 mübadil, Ünye’de 4 mülteci iskân olunmamıştır. skân-ı âdîden noksan arazi verilmiş olanlara, arazisi mahkeme marifetiyle satılanlara altı kıtada 154 dönüm fındıklık ve 15 kıtada 166 dönüm tarla verilmiştir. Yıl itibariyle Ordu’da emlâk-ı metrûkeden 360 hâne, bir dükkân, 3 fırın, 235 arsa, 197 mağaza, 8.950
dönüm tarla, Ünye’de 69 hâne, 32 dükkân, 3 fırın, 22 mağaza, 9.355 dönüm tarla ve 11 dönüm fındıklık hâlen tevzî edilmemiştir.

3.2.2.1.6. Sinop ve Karahisar-ı Şarkî

Sinop’ta da Giresun’da olduğu üzere mübadillerin şehrin iskelesinde yığılmaları sorun olmuştur. Sinop ve civarında nispeten az olan Rum mübadiller ve Yunanistan’dan kafilelerle iskeleye çıkan Türk mübadiller kargaşanın büyümesine sebep olmuştur. Vekalet bu sebeple Sinop iskelesine mübadil getiren gemilerin ikinci bir yazıyı beklemeden hemen Rumları almasını böylece sıkışıklığın giderilmesini amaçlamıştır. Yunanistan’dan gelen mübadillerin karaya çıkış bölgelerinden olması sebebiyle Sinop’ta bölgeye gelen mübadil sayısı ile
iskân olunan mübadil sayısı arasında farklılıklar bulunmaktadır. Mübadelenin başlamasından itibaren Sinop bölgesindeki Rumlardan boşalan yerlere iskân için mübadiller getirilmeye başlanmıştır. skân işinin yapılması esnasında hemen hâne bulunması için Rumların gönderilmesine çalışılmış, Kavala, Lankaza ve
175
Naslıç’tan gelen mübadiller iskân için Sinop’ta toplanmıştır. 1.547 Rum göçmenin bir an önce taşınması gereğini 1924 Mayıs’ında Mübadele mâr ve skân Vekaleti Atina’daki Türk Murahhası Heyetine bildirmiş, sevkıyâtın gecikmesi üzerine Kayalar mübadilleriyle beraber gelecek olanların da iskânı için Karahisar-ı Şarki’de ve Trabzon’da bulunan Rumlar ile beraber Sinop’ta toplanmış olan Rumların taşınması için vapur istenmiştir.612 Hilâl-i Ahmer doktoru Haydar Bey’in raporuna göre, vilayet idaresi burada iskân edilmek üzere 2.500 civarında zanaatkâr ve balıkçı istemiş, ancak bölgeye Sarışaban’lı varlıklı çiftçi aileler gönderilmiştir.613 1927 yılında Sinop merkezde 225, merkez köylerde de 437 mübadil, Gerze’de 195, Ayancık’ta 2 mübadil iskân edilmiştir.614 Geray’a göre mübadelenin bitirilmesi itibariyle vilayet dahilinde 225 ailede 920 mübadil iskân edilmiştir.615

1927 yılı itibariyle Sinop merkez vilayette iskân edilen 225 mübadile 45 hâne, 8 dükkân, 904 dönüm arazi, 900 zeytinlik verilmiştir. Ayrıca 60 nüfus mübadil de 8 hâneye yerleştirilmiştir. Merkez köylerinde 102 hânede iskân olunan 437 mübadile 4.073 dönüm arazi 800 kiralık hâne tevzî edilmiştir. Gerze kazasında 45 hânede iskân edilen 195 mübadile 784 dönüm arazi, 3 dükkân, 194 zeytin, 107 kiralık mesken verilmiş, Ayancık kazasında da bir hânede iki nüfus mübadile 60 dönüm arazi verilmiştir. Merkez vilayet mıntıkasında 36 hânede
iskân edilen Yugoslavya milletinden mübadil varsa da bunlar göçleri ile ilgili belgeleri gösteremediklerinden iskânları kabul edilmemiştir. Rum mübadillerden mesken ve arazi kalan Gerze kazasında 4.500 dönüm ekilebilir arazi, Boyabad kazasında biraz tamir ile iskâna hazır hâle getirilebilir durumda 10 hâne ve 423
dönüm arazi, Ayancık’ta kiralık olmak üzere biraz tamir ile kullanılır hâle gelebilir 10 hâne ve 1.227 dönüm arazi tespit edilmiştir. Yıl itibariyle Gerze’de 11 gayrimübadil, Boyabad’da 5 gayrimübadil iskân edilmemiştir. Ayrıca Ayancık’ta
612
613
614
615
BCA: 272.11/18.83.25
PEK, a.g.e., s.71.
BCA: 272.12/51.114.8
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
176

10 dükkân, 1.227 dönüm tarla, Boyabad’da 10 dükkân, 423 dönüm tarla ve Gerze’de 4.500 dönüm tarla tevzî edilmemiştir.616 Karahisar-ı Şarkî vilayetinde gelen mübadiller toplamda 1.425 ailede 5.617 kişidir.617 1924 Haziran’ı itibariyle vilayet’e 4.625 mübadil sevk edilmiştir.

Aynı yılın Temmuzu’na kadar 2.535 büyük ve 653 küçük nüfustan oluşan göçmen kafileleri köylere dağıtılmıştır.618 Mübadillerin taşınması esnasında Karahisar-ı Şarkî’de Selanik Kayalar kazasından gelen mübadiller için burada toplanmış olan 2.000 civarındaki Rum’un hiç olmazsa bin civarındaki nüfusunun nakli istenmiş, bu nakliyat Sinop’ta toplanan Rum nüfus ile yapılmıştır.619 Merkez kazada 631 mübadil, 2 mülteci, Suşehri’nde 607 mübadil, 44 mülteci, Alucra’da 33 mübadil, 3 mülteci olmak üzere 1.271 mübadil, 49 mülteci iskân olunmuştur. Karahisar-ı Şarkî’de 217 mübadil, 41 mülteci, Suşehri’nde 5 mülteci, Mesudiye’de 83 mülteci olmak üzere toplam 217 mübadil ve 129 mülteci 1924 yılı itibariyle iskân olunmamıştır.620
skân olunan bu nüfusa Karahisar-ı Şarkî’de 20 hâne, 6 dükkân, 25.318 dönüm tarla ve 48 dönüm bahçe, Suşehri’nde 651 hâne, 43.315 dönüm tarla ve 600 dönüm bahçe, Alucra’da 36 hâne ve 1.336 dönüm tarla olmak üzere 707 hâne, 6 dükkân 69.969 dönüm tarla ve 648 bahçe tevzî edilmiştir. Bunlardan başka
Karahisar-ı Şarkî’de 2 hâne, 2 arsa, 5 mağaza, Suşehri’nde 11.900 dönüm tarla, Kulhisar’da 19 hâne, 2.954 dönüm tarla, Alucra’da 5 hâne, 14 dükkân, 1 han, 2 değirmen, 1 fırın, 2.111 dönüm tarla, Mesudiye’de 13.000 dönüm tarla olmak üzere 26 hâne, 14 dükkân, bir han, 2 değirmen, bir fırın, 5 mağaza, 2 arsa, ve
29.965 dönüm tarla tevzî olunmamıştır. Vilayete gelmiş olan 83 hâne ve 426 nüfuslu İran mültecisi iskân talebinde bulunmadıkları için bunlara hâne ve arazi tevziâtında bulunulmamıştır.
616
617
618
619
620
BCA: 272.12/51.114.8
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
PEK, a.g.e., s.81.
BCA: 272.11/18.83.25
BCA: 272.12/51.114.8
177

3.2.2.2. Denizli, Aydın, Manisa ve Muğla Bölgesi

Bölge dahilinde bulunan Afyon ve Denizli mıntıkasında yaşanan en önemli sorun firarlar ve konut azlığı olmuştur. Her ne kadar Denizli ve Afyon’da Rum mübadilin az olması iskânın kolay olmasını sağlamış ise de, aileler bölgede durmamıştır. Manisa, Aydın ve zmir’de ise evler, bahçeler ve dükkânların yakılmış olması konut sorununa sebep olmuştur. Harîkzedeler ve Vilayât-ı Şarkiyye mültecileri kasaba ve köylerde kalan evleri işgal etmişlerdir. Bu durum üzerine vekalet numune köyler inşası ve tamirât sözleşmeleri gibi desteklerle konut sorununa çözüm aranmıştır. Drama, Kavala ve Selanik havalisinden 4.000 tütüncü, 20.000 bağcı ve çiftçi ile 40.000 zeytinci yerleştirilmesi kararlaştırılan bölgeye Grabena, Naslıç, Kesriye, Kavala, Siroz, Drama ve Florina’dan da mübadil gelmiştir.621 İzmir, Manisa, Menteşe ve Denizli çevresinden oluşan bu mıntıkada
mübadeleye tâbi olan yerler; zmir sancağının merkez, Nif, Karaburun, Kuşadası, Çeşme, Tire, Ödemiş, Urla, Bayındır, Seferihisar ve Bergama kazaları ile Seydiköy, Torbalı, Bornova, Değirmendere, Kızılcadağ, Bozgan, Küçükbahçe, Selçuk, Davudlu, Alaçatı, Barbaros, Hatay, Perge, Kalasun, Balaban yolu, Gülbahçe, Foça-i cedid, Aliağa çiftliği, Kaz tepe, Dikili, Çandarlı, Ayazmend, Reşadiye, Kurtluk, Mescid ve Meşelik nahiyeleri, Aydın sancağının merkez, Nazilli, Bozdoğan, Söke, Çine ve Karacasu kazaları ile Eminâbâd, Sarıca, Kuyucak, Sultanhisar, Yeni Pazar, Akköy, Bağarası ve Dumancı nahiyesi, Manisa (Saruhan) sancağının merkez, Turgutlu, Alaşehir, Kula, Akçaşehir, Salihli, Gördes, Demirci, Eşme, Kırkağaç ve Soma kazaları ile Palamut, Dağmarmara, İneköy, Selendi, Gölmarmara, Adala, Borlu, Güre ve Gelenbe nahiyeleri, Karasi
sancağının Sındırgı kazası ve Gölçük nahiyesi, Denizli sancağının merkez, Tavas, Buldan, Sarayköy, Çal ve Şarkî Karaağaç kazaları ile Honaz, Kale-i Tavas, Gönen, Baklan ve İzle nahiyeleri, Muğla sancağının merkez, Milas, Fethiye, Köyceğiz, Bodrum ve Marmaris kazaları ile Ula, Bozüyük, Diğerâbâd, Kavaklıdere, Ören, Güllük, Kadırga, Selimiye, Kaya, Eşen, Üzümlü, Dalaman, Karaâbâd, Bozburun, Reşadiye ve Süleymaniye nahiyeleri, Kütahya sancağının Uşak, Gediz, 621
İskân Tarihçesi, s.18; YALÇIN, a.g.e., s. 225.
178

Simav ve Tavşanlı kazaları ile Banaz, Ulubey, Karahallu, Şabhâne ve Dağardı nahiyeleri, Afyon Karahisar sancağının Sandıklı, Çivril ve Dinar kazaları ile Baladlı nahiyesinden oluşmaktadır.622

3.2.2.2.1. Manisa

Yunan ordusunun çekilmesi esnasında taş üstünde taş bırakılmayan Manisa, Aydın vilayeti dahilindeki en sorunlu bölge olmuştur. Bölgede kalan Rum ve Ermeniler, Yunan orduları ile beraber çekilmeleri esnasında bütün evlerini yakmış, bağları bozmuş ve ateşe vermiştir. Vekalet, mübadillerin bölgeye iskânı sırasında fuzulî işgaller, harîkzedeler, mülteciler ve bunların yağmaları ile uğraşmıştır. Alelacele bir hanede iskân olan mübadiller bozulmuş tarla ve bahçelerle baş başa kalmıştır. Vekalet bu sorunu numune köyler inşası ve tarım
aleti tohumluk gibi yardımlara çözmeye çalışmıştır. Manisa’da 3.662 hânede 15.468 mübadil iskân edilmiştir. 1926 Kasımı’na kadar Manisa vilayetine bağlı Turgutlu kazasında, 388 aile mübadil, 120 aile gayrimübadil, 5 aile mülteci, Alaşehir’de 219 aile mübadil, 75 gayrimübadil, 6 aile mülteci, Kırkağaç’ta 875 aile mübadil, 170 gayrimübadil 2 aile mülteci, Soma’da 398 aile mübadil, 60 aile gayrimübadil, 7 aile mülteci, Akhisar’da 867 aile mübadil, 180 aile gayrimübadil, 20 aile mülteci, Kula’da ve merkez vilayet kazasında 465 aile mübadil, 450 aile gayrimübadil, 30 aile mülteci olarak toplam 8.847 aile mübadil ve 1.075 gayrimübadil ve 80 aile mülteci iskân edilmiştir. skân bölgelerinden biri olan Manisa vilayeti ve çevresinde iskân muameleleri Manisa valisinin raporuna göre, 1928 yılı sonu itibariyle tamamlanmıştır.623

Manisa vilayetinin genelinde bu mübadillere toplamda 2.349 ev, 155 dükkân, 423 arsa, 45.572 dönüm tarla, 22.893 dönüm bağ ve 798 dönüm bahçe verilmiştir.624 1926 yılı itibariyle Manisa’nın kazalarında ise, Turgutlu kazasında 28 hâne, 4 dükkân 5.100 dönüm bağ, 450 dönüm bahçe, 3.600 dönüm tarla, 600
adet zeytin ve Alaşehir’de 18 hâne, 15 dükkân, 200 arsa, 3.100 dönüm bağ, 115 dönüm bahçe, 1.500 dönüm tarla 900 adet zeytin, Kırkağaç kazasında 400 hâne 1
622
623
624
BCA: 272..12/20.102..17
BCA: 272.12/52.117.4
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
179
dükkân 1 fırın, 4 arsa, 2 değirmen, 450 dönüm bağ, 103 dönüm bahçe, 5.500 dönüm tarla, 15.000 adet zeytin, Soma’da 150 hâne, 10 dükkân, 2 mağaza, 2 değirmen, 450 dönüm bağ, 300 dönüm bahçe18.000 dönüm tarla, 20.000 adet zeytinlik, Salihli’de 38 hâne, 2 dükkân, 1 fırın, 3 arsa, 1 değirmen 20.000 dönüm
bağ, 38 dönüm bahçe, 4.400 dönüm tarla, 300 adet zeytinlik, Akhisar’da 900 hâne, 12 dükkân, 2 kahve hâne, 2 fırın, 2 mağaza, 1155 arsa, 1yağ hâne, 1 değirmen, 70 dönüm bağ, 366 dönüm bahçe, 12.600 dönüm tarla, 10.300 dönüm zeytinlik, Kula’da 8 hâne 300 dönüm tarla, Merkez vilayette 2.644 hâne, 37
dükkân, 5 mağaza, 2 kahve hâne, 7 fırın, 2 yağ hâne, 1 fabrika, 6 değirmen, 4.050 dönüm bağ, 2.250 dönüm bahçe, 30.400 dönüm tarla, 50.946 ağaç zeytin, 1.000 dönüm mera verilerek 1926 yılı itibariyle toplam 4.186 hâne, 85 dükkân, 48 kahve hâne, 10 mağaza, 1 han, 11 fırın, 15 hamam, 3 yağhâne, 1 fabrika, 22 değirmen,
44.800 dönüm bağ, 3.172 dönüm bahçe, 87.700 dönüm tarla, 106.146 adet zeytinlik, 10.000 dönüm mera verilmiştir.625

Manisa’ya gelen mübadillerden bir kısmı evlere yerleştirilmek üzere tamamen iskân olmuştur. Yine 1926 yılında Balkan Harbi’nden sonra gelenlerden Turgutlu’da 310 aile mübadil, 200 aile gayrimübadil, 10 aile mülteci, Alaşehir’de 200 aile mübadil, 100 gayrimübadil, 15 mülteci, Kırkağaç’ta 400 mübadil, 300
gayrimübadil, 10 aile mülteci, Soma’da 300 mübadil, 150 gayrimübadil, 5 mülteci, Salihli’de 500 mübadil, 200 gayrimübadil, 10 mülteci, Akhisar’da 1.000 mübadil, 600 gayrimübadil, 20 mülteci, Kula’da 10 mülteci, merkez vilayetin ve köylerinin 3000 mübadil, 700 gayrimübadil, 1200 mülteci ve Lozan muahedesinden sonra gelenler 5.700 aile mübadil, 2.250 aile gayrimübadil, 200 aile mülteci iskân olunmamıştır. Ayrıca Alaşehir’de muhacirlerin yerleştirilmesi için baraka inşası yoluna gidilmiş, bunun için de vekaletten yardım istemiştir.626
Manisa’nın kazalarında 1926 yılı itibariyle henüz dağıtımı yapılmamış emvâl-i metrûke de bulunmaktadır. Bu emvâlden Turgutlu’da 300 aileye 3 değirmen, 200 dönüm bağ, 1500 dönüm tarla 300 ağaç zeytin, Alaşehir’de 400 aileye 200 dönüm bağ, 3000 dönüm tarla, 500 ağaç zeytin, Kırkağaç’ta 10

625
626
BCA: 272.12/52.117.4
BCA: 272.11/16.68.10.(10)
180

dükkân, 100 Aileye 300 dönüm bağ, 1000 dönüm tarla, 1510 ağaç zeytin, Soma’da 510 aileye 20 dükkân, 1 değirmen, 400 dönüm bağ, 1000 dönüm tarla, 1000 adet zeytin, Salihli’de 50 aileye 1000 dönüm bağ, 2000 dönüm tarla, 300 adet zeytin, Akhisar’da 10 hâne 1000 dönüm bağ, 2000 dönüm tarla, 1000 adet zeytin ağacı, 2850 dönüm mera, Kula’da 40 hâne, 20 dükkân, 200 dönüm bağ, 700 dönüm tarla, Merkez vilayet ve köylerinde 5 hâne, 7 dükkân, 1 mağaza, 3 bahçe, 1 fabrika, 1 değirmen, 600 dönüm bağ, 21.500 dönüm tarla, 11.400 zeytin, 30.500 dönüm mera, Demirci ile Eşme kazalarının muhtelif köylerinde 6000 dönüm tarla mevcuttur. Muhacirlerin burada şimdiye kadar iskân edilmemesinin sebebi, çoğunluğunun yardıma muhtaç olmamaları, incelemeleri biten köylerin raporlarda bildirilmemesidir.

4 Kasım 1926 tarihli rapora göre Manisa’ya gelen Vilayât-ı Şarkiyye mültecileri, iskân talep etmemeleri ve memleketlerine dönmekte ısrar etmeleri yüzünden ayrıca hâne sayısının da yetersizliğinden dolayı iskân edilememiştir. 9

Ocak 1927 itibariyle 5.700 mübadil, 2250 gayrimübadil muhacirînin iskân edilmeleriyle şahsi müracaatlarına göre bin aile kadarı iskân edilmiştir. Bu muhacirlerin Balkan Harbi’nden Lozan Antlaşması’na kadar geçen süre zarfında gelenlerden olduklarından bunların iskânları kanuni olmamıştır. Ancak masraflarını karşılayabilenlerin iskânlarına 1927 yılı Mayıs ayına kadar izin verilmiştir. Lozan Antlaşması’ndan sonra gelen muhacirlerden iskâna tâbi tutulmayan muhacir kalmamış, Balkan Harbi’nden sonra gelmiş mübadiller ve
gayrimübadillerden henüz iskân olmayanların tamamen iskânları için yıl içinde bitirilmeye çalışılmıştır.

3.2.2.2.2. Denizli ve Afyon

skân mıntıkası itibariyle Denizli ve Afyon Rum nüfusun nispeten az olduğu şehirlerdir. Rumlar genelde şehir ve kasabalarda olduğundan ve fazla tahrip edilmediğinden dağıtımı kolay olmuştur. Her iki şehirde de yaşanan konut sıkıntısı vekalet tarafından barakalar getirtilerek çözülmeye çalışılmıştır. skân muamelesi gören bütün mübadillere tavziât yapılmış ise de, mübadillerin çoğunluğu firara ederek özellikle zmir ve civarında bulunan akrabâ yanına gitmiştir. Denizli ve çevresine Kavala, Grabena, Drama ve Florina civarından 181 gelen mübadiller iskân edilmiştir. Kavala ve Grebena civarından mübadeleye tâbi tutulan mübadiller Denizli merkezde,627 yine Grebena’nın Hisarlı ve Veraşno köylüleri Honaz’da,628 Florina’dan gelen mübadillerin Sarayköy merkez’e629 ve Drama’lı mübadillerde Çal’da630 iskâna tâbi tutulmuştur. Denizli vilayetinde
toplam olarak 400 hânede 1.740 mübadil iskân edilmiş, 193 ev, 141 dükkân, 14.511 dönüm tarla verilmiştir.631 Ancak hem ulaşılabildiğimiz arşiv kayıtlarında, hem de diğer verilerden elde ettiğimiz tam iskân olunan mübadil sayısında farklar bulunmaktadır. Bu farkta iskân edilmesi için gönderilen fakat bölgede durmayarak başka yerlere giden mübadillerin etkisinin olduğu muhakkaktır. Bu sebeple yıl itibariyle iskân sonuçlarını vermekteyiz. 1926 itibariyle632 Denizli ve kazalarında, toplam 528 mübadil, 82 gayrimübadil ve 62 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi olmak üzere merkezde 416 mübadil, 66 gayrimübadil ve 10 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Sarayköy kazasında 74 mübadil, 16 gayrimübadil ve 52 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Çivril’de 35 mübadil, Garbî Karaağaç’ta 3 mübadil iskân edilmiştir.

1926 yılı itibariyle iskânları yapılan bu mübadillere Denizli merkezde 320 hâne, 25 dükkân, bir değirmen, 2 fırın ve 6 mağaza ile 890 dönü tarla, 154 dönüm bağ, 1.658 dönüm bahçe, Sarayköy kazasında 78 hâne, 2 dükkân ile 177 dönüm tarla, 84 dönüm bağ, 198 dönüm bahçe ve 334 dönüm zeytinlik, Çivril’de 2 hâne ve bir dükkân ile 750 dönüm tarla, Garbî Karaağaç’ta 3 hâne ve 100 dönüm tarla, olmak üzere 403 hâne, 28 dükkân, bir değirmen, 2 fırın, 6 mağaza ile 1.317 dönüm tarla, 238 dönüm bağ, 1.856 dönüm bahçe ile 334 dönüm zeytinlik verilmiştir.

1926 yılı itibariyle Denizli ve kazalarında iskân hakkı bulunan mübadil, gayrimübadil ve mültecilerin hepsi iskân olunmuştur. Ancak arazi tevzî komisyonlarının yevmiyelerinde yaşanan gecikmeler, tevzî edilen arazilere kıymet
627
628
629
630
BCA: 272.11/19.91.8;272.11/19.91.18
BCA: 272.11/54.133.23; YALÇIN, a.g.e., s.179,256.
BCA: 272.12/50.104.5
Ayfer ÖZÇEL K, “Denizli’de Mübadillerin skânı”, Mustafa Kafalı Armağanı, Ankara 2002,
s.398-399.
631
632
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
BCA: 272.12/51.114.8
182

biçilememesi, vilayet dahilindeki mübadil, gayrimübadil ve mültecilerin yardıma muhtaç olup olmadıklarının belirlenememesine sebep olmuştur. Denizli vali vekilinin 11 Kasım 1926 tarihli raporuna göre, Denizli’de 22 gayrimübadil, Çivril’de 14 gayrimübadil olmak üzere 36 kişi arazi ve hâne tevziâtı bitirilmediğinden bulundukları yerde iskân olunmuştur. Ayrıca Denizli’de 12 hâne Vilayât-ı Şarkiyye mültecisinin nereden ve ne zaman geldikleri tespit edilemediğinden evvelce bulundukları yerde tutulmuş ancak arazi verilmemiştir. Bununla birlikte Denizli’de 10 dükkân, 4 değirmen, 2 fabrika ve 4 mağaza, Sarayköy’de 8 dükkân bir değirmen, bir fırın ile 317 dönüm tarla, Garbî Karaağaç’ta bir dükkân, 2 değirmen ile 10.553 dönüm tarla, Tavas’ta 2 dükkân ile 2.150 dönüm tarla ve 67 dönüm bağ, Çal’da 7 hâne, 5 dükkân, bir değirmen ile 655 dönüm tarla, 18 dönüm bağ ve 16 dönüm bahçe, Çivril’de 12.000 dönüm ve Buldan’da 904 dönüm tarla yıl itibariyle tevzî olunmamıştır. Merkezde bulunan mübadillere hemen arazi dağıtılmış, Sarayköy ve Çivril kazalarında bulunan
mübadillere tevzî edilecek arazi ile Şamlu çiftliğinin dağıtımının tamamlanması için gerekli 1.000 Liranın havalesiyle 1926 yılı Kasım’ı sonuna kadar iskân işleri sona ermesi vali vekilince bildirilmiştir.

Afyon ve çevresinde ise mübadil, gayrimübadil ve mültecilerin toplamında Afyon’da 2.010, Bolvadin’de 30 ve Sandıklı’da 2 kişi olmak üzere 2.042 kişi iskân için sevk edilmiştir. skân için sevk edilen nüfusa Afyon’da 201
hâne, 16 dükkân, bir mağaza, 1.750 dönüm tarla, 69 dönüm bağ ve 11 dönüm bahçe, Bolvadin’de 24 hâne, 1.108 dönüm tarla ve Sandıklı’da 170 dönüm tarla verilmiştir. 1926 yılı itibariyle Afyon’da güney mültecilerinden 8 hâne iskân için baş vurmuşlar oturdukları yerde iskân edilmişlerdir. Bolvadin’de mültecilerden 13 hâne iskân olmak istemediklerinden iskânları yapılmamıştır. Afyon Valisi Ethem Bey’in raporuna göre,633 Afyon’da 20 hâne ve muhtelif köylerde ve ayrı ayrı olmak üzere 800 dönüm tarla, ve gerekli hâllerde kullanılmak ve şahsi başvurularda kullanılmak üzere Kolordu garnizonundan temin edilen yerler ve 10 civarında harap hâne iskân için hazır bulundurulmuştur. Geray’a göre, Afyon’da
633
BCA: 272.12/51.114.8
183
mübadele sonu itibariyle 109 hâneden 358 kişi iskân edilmiş, bunlara 74 ev, 3.472 dönüm tarla, 58 dönüm bahçe verilmiştir.634

3.2.2.2.3. Muğla

Mübadele yapılacağının duyulduğu zaman Rodos, stanköy, Girit ve
hatta Midilli adasından kendi imkânlarıyla Muğla sahillerine çıkan mübadiller
Türkler gibi Rumlar da aynı şartlarda adalara çıkmıştır. Muğla’da yaşanan en
büyük sorun bu mübadillerin firarları olmuştur. Muğla merkez, Milas, Marmaris,
Bodrum, Fethiye ve Köyceğiz’i kapsayan bölgenin iskânı ile ilgilenecek olan
Mübadele, mâr ve skân Komisyonu, 15 Ocak 1924’te Kaymakam başkanlığında
hükümet görevlileri ve eşraftan oluşan azalarıyla beraber göreve başlamıştır.635
Muğla’ya gelen 3.382 mübadil göçmen, yoğun olarak Bodrum, Milas, Fethiye ve
merkezde iskân edilmiştir.636 Buna göre; Bodrum’a stanköy’den 1928-1931
yılları arasında 158 hâneden 673 kişi, Rodos’tan 17 hâneden 63 kişi, Girit’ten 88
hâneden 379 kişi ve Gümülcine’den bir hânede dört kişi ile 264 hâneden toplam
1.119 kişi iskân edilmiş, bunlardan 164 hâneden 752 kişi tarım bölgelerine, 100
hâneden 367 kişi ise şehir merkezine yerleştirilmiştir.
stanköy’den gelen
mübadillerden 99 hâneden 453 kişi tarıma uygun yerlere, 59 hâneden 220 kişi
şehre, Rodos’tan gelen 6 hâneden 25 kişi tarım bölgesine, 11 hâneden 38 kişi
şehre, Girit’ten gelen 58 hâneden 270 kişi tarım bölgesine, 28 hâneden 104 kişi
şehre ve Gümülcine’den gelen bir hâneden dört kişi tarıma uygun yerlere
yerleştirilmiştir. Ayrıca Muğla genelinde terk edilmiş olan evlerin tamirinde
çalıştırılmak üzere usta olanların bölgeye iskanlarının yapılması istenmiştir.637
Köyceğiz ve Marmaris bölgesine fazlaca bir göçmen yerleştirildiğini
görmemekteyiz. Çünkü bu bölgelerin arazilerinin büyük bir kısmı özel mülkiyet
ve vakıf arazileridir. Muğla bölgesinde Osmanlı döneminden kalma yaklaşık 60
634
635
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
Ümmügülsüm CANDEĞER, Lozan Ahâli Mübadelesi Çerçevesinde Yunanistan ve
Adalardan Muğla’ya Gelen Türk Göçmenlerin skânı (1923-1930)”, Muğla 2003, Muğla
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, s.42.
Bayram AKÇA, “Lozan Barış Antlaşması’ndan Sonra Muğla Vilayetine Gelen Muhacirlerin
skânı” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi , C.XVII,(Kasım-2001) Sayı: 51’den ayrı basım,
s.787-789.
636
184
civarında vakıf bulunmaktadır. Bundan dolayı tarım arazilerine göçmen fazlaca
yerleştirilememiştir.638 Muğla’da Rum’ların yoğun yaşadığı bölge Fethiye’dir.
Ancak Köyceğiz ve Marmaris bölgesindeki gibi bu bölgenin de arazisi vakıf
arazilerini kapsamaktadır. Buna rağmen gayrimüslimlerin terk ettiği mallar,
antlaşma gereği gelen göçmenlere verileceğinden dolayı bu bölgeye de
başlangıçta Rodos’tan 250 hâne yerleştirilmesi kararlaştırılmıştır. Ancak 27
Haziran 1926 yılında Fethiye’de meydana gelen depremde metrûk malların büyük
bir kısmı harap olmuş, bunlardan 1928 yılında ancak 10 hâne göçmenlere
verilmiştir.639 Geray’a göre mübadelenin son bulması itibariyle bölgede toplamda
647 ailede 2.401 mübadil iskân edilmiş, bunlara 641 ev, 99 dükkân, 27.040
dönüm tarla ve 89 dönüm bahçe verilmiştir. 640
Muğla merkez kazada da, 1924-1929 yılları arasında 25 hânede 93 kişi
tarıma uygun yerlerde, üç hânede altı kişi şehirde olmak üzere 28 hânede 98 kişi
iskân edilmiştir. Merkezi Yunanistan’dan gelen 25 hânede 80 kişinin 22 hânede
79’u tarım bölgesine bir hâneden bir kişi de şehre, stanköy’den gelen iki hânede
on kişi ve Midilli’den gelen bir hâneden üç kişi tarım bölgelerine, Sakız’dan gelen
bir hâneden bir kişi ile Rodos’tan gelen bir hâneden dört kişi şehre
yerleştirilmiştir. Tarım bölgelerine yerleşenler yoğun olarak Yatağan’a bağlı
Cazgırlar, Bencik ve yakın köylere yerleştirilmiştir.641 Milas kazasında ise,
Adalardan Rodos’tan 3 hânede 11 kişi, Midilli’den 2 hâneden 10 kişi, Girit’ten 9
hâneden 39 kişi, stanköy’den 53 hâneden 208 kişi ile Yunanistan ana karasında,
Selanik’ten 5 hâneden 27 kişi, Yanya’dan 123 hâneden 486 kişi, Kavala’dan 11
hâneden 42 kişi, Drama’dan 2 hâneden 5 kişi, Grebene’den 1 hâneden 4,
Üsküp’ten 20 hâneden 63 kişi, Priştina’dan 3 hâneden 8, Girye ve Tikveş’te 1’er
hâneden 2’şer, Manastır, Razlık ve Sırat’tan 1’er hâneden 4’er, Osmaniye ve
stip’ten 1’er hâneden 3’er, Köprülü’den 2 hâneden 8 ve Kırcaova’dan 1 hâneden
5 kişi olmak üzere toplam 535 hâneden 2.165 kişinin 308 hâneden 1.638’i tarım
637
638
639
640
641
BCA: 272.11/16.70.4.(4)
CANDEĞER, a.g.t., s.52-53.
BCA: 272.12/57.150.1
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
BCA: 272.11/16.70.4
185
alanlarında, 153 hâneden 533’ü şehirde iskân edilmiştir. Yoğun olarak
stanköy’den gelenlerden olmak üzere adalardan gelen ailelerden 24 hânede 82
kişi şehirlere yerleşmişken Yunanistan’dan gelen hâneden 18 hânede 78 kişi şehre
yerleşmiştir.642
Muğla ve kazalarına muhtelif tarihlerde mübadiller hem Türk vapurları
ile hem de kendi imkânlarıyla tuttukları kayıklarla gelmiş, ancak bunların bir
kısmı firar gibi sebeplerle bölgeye yerleşememişlerdir. 1922-1923 yıllarında
Bodrum kazasına Girit’e bağlı Kandiye’den 976 muhacir gelmiş ancak bunların
770 kişisinin bir kısmı firar bir kısmı vefat etmiş veya taahhütnâme vererek
akrabâsının yanına yerleşmiştir. Bunlardan başka vekaletin kararıyla da kazaya
gelerek yerleşen muhacirlerde olmuştur. Bodrum kazasına yerleşmeyen 770
nüfusun 396’sı vekaletin gönderdiği talimatnâme ve zmir skân Komisyonu’nun
yeni talimatnâmesi gereğince Kemal Paşa kazasında iskân edilmiş, 15’i 29 mart
1924, 4’ü 12 Mayıs 1924 tarihlerinde yine zmir skân Müdiriyeti’nce çekilen
telgrafnâme gereğince iskân edilmiş, 16’sı muhtelif tarihlerde firar etmiş ve 6’sı
da vefat etmiştir. kalan 206 mübadile kendi vasıtalarıyla gelen 20 kişi ile firar
ederek kazaya gelen 25 kişiye zmir müdiriyeti kararıyla gelen 22 kişi eklenerek
toplam 273 mübadil iskân olunmuştur. Vekalet kararıyla gelen mübadillerden ikisi
Söke’ye
firar etmiş, ayrıca bu
dönemde
gelen 401
nüfusta
Tire’ye
yerleştirilmiştir.643 Mübadillerin dağıtımı sırasında ihtiyaçla da göz önünde
bulundurulmuştur. Mesela zmir skân ve mâr Müdiriyeti’ne yazılan bir yazıyla
Muğla’da bulunan emvâl-i metrûkenin hem tamir edilmesi hem de bina inşası için
bölgeye gelen mübadillerden yapı ustası olanların gönderilmesi istenmiştir.644
3.2.2.2.4. Aydın
Aydın ve civarı kasaba ve köylerde Rum köylerinin çoğu boşaltılmış
ancak evlerin neredeyse tamamı yakılıp yıkılmıştır. Yunan ordusuyla beraber
kaçmak zorunda kalan Rumlar götüremedikleri eşyalarını evlerinin içinde toplayıp
642
643
644
AKÇA, a.g.m., s.787-789.
BCA: 272.11/19.90.17
BCA: 272.11/16.70.4
186
yakmışlardır.645 Emvâl-i metrûkun hâli iskân işindeki en büyük sorun olmuştur.
Firarların da yaşandığı bölgede sağlam olan emvâl-i metrûke hemen iskân edilen
mübadiller küçük kafileler hâlinde dağıtılmıştır. Bu durum bölgede iskân işlerini
zorlaştırmıştır. Arşivde yaptığımız çalışmada da Aydın genelinde Nazilli, Çine ve
Gülyalı kazaları ile bunlara bağlı köy ve nahiyeler ile ilgili bilgilere ulaşılmıştır.
Aydın’ın Nazilli kazasında merkez kazada Rumeli’nin Grabene kazasından 60
nüfuslu 16 aile, Florina kazasından 43 nüfuslu 9 aile, Pravişte kazasından 24
nüfuslu ve Kavala’dan 19 nüfuslu 5’er, Limni adasından 12 nüfuslu 4, Selanik’in
Yenice-i Vardar kazasından 2 nüfuslu 1, Kayalar kazasından 20 nüfuslu 6,
Vodina’dan 2 nüfuslu 1, Selanik merkezden 13 nüfuslu 4, Serez’den 12 nüfuslu 3,
Kılkış’tan 5 nüfuslu 1, Yanya’dan 13 nüfuslu 4, Serkeçe’den 10 nüfuslu 3,
Demirhisar’dan 3 nüfuslu 1 ile adalardan Midilli’den 2 nüfuslu 1 ve Girit-
Kandiye’den 15 nüfuslu 3 aile mübadil ile Kozana’dan 9 nüfuslu 4, Dedeağaç’tan
9 nüfuslu 2, Petriç’ten 7 nüfuslu 2, Karacaova’dan 5 nüfuslu 2, stanbulî
adasından 3 nüfuslu 1, Pirlepe’den 7 nüfuslu 2, Gümülcine’den 4 nüfuslu 1,
Priştine’den 4 nüfuslu 1 olmak üzere toplam da 255 nüfuslu 69 aile mübadil ve 48
nüfuslu 15 aile gayrimübadil iskân edilmiştir.646 Bu ailelere 310 dönüm tarla, 285
dönüm bahçe, 838 zeytin, 39 hâne, 30 kıta arsa ve 6 dükkân verilmiştir.
Nazilli kazasına bağlı Eryaz kasabasında da Zilhova’dan 2 nüfuslu 1
mübadil aile ve Kozana’dan 24 nüfuslu 6 aile yerleştirilmiş, bunlara da 278
dönüm tarla ve 1 hâne verilmiştir. Çine nahiyesi merkezine Rumeli’nin Grabine
kazasından 114 nüfuslu 26, Zilhova kazasından 20 nüfuslu 5, Avrethisar
kazasından 3 nüfuslu 1, Yenice-i Vardar kazasından 5 nüfuslu 1, Kayalar
kazasından 3 nüfuslu 1, Sakız adasından 3 nüfuslu 1, Petriç kazasından 3 nüfuslu
1, Kozana kazasından 24 nüfuslu 7, Dedeağaç kazasından 3 nüfuslu 1,
Karacaova’dan 2 nüfuslu 1 ve Tikveş kazasından 2 nüfuslu 1 olmak üzere toplam
183 nüfus ve 46 aile mübadil ve gayrimübadil iskân edilmiştir. Bu ailelere 528
dönüm tarla, 247 dönüm bahçe, 1.500 zeytin, 15 hâne, 31 hâne arsası, 19 baraka
verilmiştir. Küçük nahiyesinde ise, Selanik merkez Yüncüler kasabasından 5
nüfuslu 1, Yenice vardar kazasından 2 nüfuslu 1, Vodina’dan 3 nüfuslu 1 mübadil
645
AMBELAS, a.g.e.,s.127-130
187
aile ile, Kozana’dan 42 nüfuslu 12, Petriç kazasından 2 nüfuslu 1, Gülyalı
kazasından 6 nüfuslu 1, Köprülü kasabasından 4 nüfuslu 1, skeçe’den 9 nüfuslu
3, Mustafa Paşa kazasından 3 nüfuslu 1 gayrimübadil aile olmak üzere toplam 22
aile ile 76 nüfus iskân edilmiş ve bunlara 245 dönüm tarla, 5 dönüm bahçe, 18
zeytin, 3 kıta hâne, 2 kıta hâne arsası verilmiştir.
Nazilli kazasına bağlı Sultanhisar nahiyesinde de Rumeli’nin Grabine
kazasından 20 nüfuslu 4, Kozana’dan 2 nüfuslu 1, Kumanova kasabasından 4
nüfuslu 1, Priştine’den 4 nüfuslu 1, Dedeağaç’tan 2 nüfuslu 1 aile iskân edilmiş
bunlara da 20 dönüm tarla, 69 dönüm bahçe, 570 zeytin, 1 hâne, 3 hâne arsası, 1
mağaza verilmiştir. Sultanhisar nahiyesine bağlı Halvetli köyünde de Grabine
kazasından 12 nüfuslu 3 aile mübadil ile Kozana’dan 4 nüfuslu 1 gayrimübadil
aile iskân edilmiş bunlara 20 dönüm tarla, 41 dönüm bahçe, 228 zeytin, 2 hâne ve
2 hâne arsası verilmiştir. Aynı nahiyenin Eskihisar köyünde de Grabine’den 4
nüfuslu 1 aile, 6 dönüm tarla, 150 zeytin, 1 hâne verilerek, Malkoç köyünde de
Kozana’dan 8 nüfuslu 1 aile de 8 dönüm bahçe, 130 zeytin ve 1 hâne verilerek
iskân edilmiştir. Aydın vilayetinde 2.264 aile ve 8.312 mübadil iskân edilmiş,
bunlara 1.893 ev, 201 dükkân, 144 arsa, 97.256 dönüm tarla ve 12.466 dönüm
bahçe verilmiştir.647
3.2.2.3. Bursa ve Balıkesir Bölgesi
Bursa ve Balıkesir, Rum ve Ermeni nüfusun yoğun olarak yaşadığı
bölgelerden olmuştur. Ticari zenginlikleri Ayvalık ve Bursa gibi şehirleri çekim
merkezi yapmıştır. Bu sebeple iskân mevzuâtının en sık uygulandığı bölge
olmuştur. Bölge Osmanlı Devleti döneminde de Balkan Savaşları sonucunda
yurtlarını terk eden göçmenlerin iskân sahası olmuştur. Bölgede Yugoslav,
Arnavut, Boşnak gömenlerin yanı sıra Kafkas göçmenleri ve Vilayât-ı Şarkiyye
mültecileri de iskân olunmuştur.
Bursa ve Balıkesir bölgesi olarak tasnif edilmiş olan bölgede Çanakkale,
Edirne, Gelibolu, Çatalca, Bilecik, zmit ve Eskişehir’e bağlı köy, kaza ve
646
647
BCA: 272..11/22.115.1
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
188
kasabalardan da yerleşimler bulunmaktadır. Mübadele gereğince Midilli, Girit ve
diğer adalardan 30.000 çiftçi ve bağcı ile 20.000 zeytincinin yerleştirilmesi
plânlanan648 bölgede mübadeleye dahil yerler; Çanakkale sancağının Ezine,
Bayramiç ve Ayvacık kazaları ile Kumkale, Geyikli, Külahlı ve Küçükkuyu
nahiyeleri, Karesi sancağının Edremit, Ayvalık, Erdek ve Burhaniye kazaları ile
Ağuniye, Cunda, Marmara, Paşa limanı ve
mrozâbâd nahiyeleri, Edirne
vilayetinin Burgaz kazası ve Dikili, Çandarlı, Ayazmend nahiyeleri, Gelibolu
sancağının merkez, Eceâbâd, Keşan, psala, Şarköy ve Enez kazaları ile Yerlisu,
Mecidiye nahiyeleri, Bilecik sancağının merkez, Söğüt, negöl ve Yenişehir
kazaları ile Göl pazarı, Yarhisar, Osmaneli, Pazarcık, Küplü, Bozöyük, nönü,
Mihalgazi, Yenice ve Domaniç nahiyeleri, Çatalca sancağının merkez, Silivri ve
Büyük Çekmece kazaları ile Karacaköy nahiyesi, zmit sancağının merkez,
Yalova, Karamürsel, Geyve, Adapazarı, Kandıra ve znik kazaları ile Bahçecik,
Derbend, Akhisar, Taraklı, Karasu, Akyazı, Sapanca, Şahinler, Kaymaz ve
Akçaova nahiyeleri, Eskişehir sancağının merkez ve Mihalıççık kazası, stanbul
sancağının Küçük Çekmece, Gökyüze, Ömerli, Abdurrahman Gazi ve Şile
kazaları ile Mahmud Bey, Darıca, Mollafenari, Hasköprü, Mahmut Şevket Paşa,
Alaçalı, Ağva, Değirmen Hisarı, Kemerburgaz, Rumeli Feneri nahiyeleri, Karesi
sancağının Erdek, Bandırma ve Gönen kazaları ile Marmara, Paşa limanı, Edincik,
Manyas, Kapıdağı, Sarıköy nahiyeleri, Aksaray Sancağı’nın merkez ve Koçhisar
kazaları, Hüdavendigar Vilayetinin merkez, Gemlik, Orhangazi, Mudanya,
Kirmastı ve Orhangazi kazalarından oluşmaktadır.649
3.2.2.3.1. Bursa
Bursa Vilayeti’ne yoğun olarak Makedonya olmak üzere Yunanistan’ın
bütün bölgelerinden mübadil gelmiştir. Makedonya kazalarından olan Drama,
Vodina, Kılkış, Yenice Vardar, Sarışaban, Kozana, Lankaza, Serez, Kayalar,
Florina ve Girit bölgelerinden gelen göçmen akışı 1924 yılında daha yoğun
olmuştur. Lankaza’nın Sufa, Gırmıç, Çalı, Kavak, Yaykın, Nude, Pazarlı, Uğurlu,
Dündar ve Çirnal köyleri Müslüman ahâlisi, Drama’nın Ormanlı, Şipşa,
648
649
skân Tarihçesi, s.18.
BCA: 272..12/20.102..17
189
Mahallecik, Kurtalar, Raviga, Lişan, Pepeleç, Pirseçen, Nevrekop, aşağı ve yukarı
Hocalar ve Kırlar köyü Müslüman ahâlisi, Vodina’nın Karahamza, Mescidli,
Vinyane, Oslof ve Lipor köyleri, Serez’in Demirhisar, Kınalı, Argumutlu ve
Setepetke, Kılkış’ın Çokolova, Poroya, Çirnal, Davutça, Sendikli, Perhavlı ve
Harbır köyleri ile birlikte yine Florina, Karaferye, Kayalar ve Sarışaban gibi
Müslümanların yoğun olduğu yerlerden ve Girit’in Hanya ve Kandiye’ye bağlı
Melesis, Garipa, Abağlı, Kalafori ve Kalivşa köylerinden mübadiller Bursa ve
civarına iskân olunmuştur.650
Bursa vilayetinde mübadelenin başlamasıyla birlikte Mustafa Necati
Bey’in vilayetlerden istediği rapora göre Rumlardan kalan emvâl-i metrûke
raporla bildirilmiştir. Bursa valisinin vekalete gönderdiği 1924 Şubat’ında yazıda,
vilayet dahilinde Kılıç, Saraç, Çalkara, Muradlı, Hisarlık, Terkemiş, Kuldağı,
Demirhanlar, Marmaracık ve Reşadiye isimli Ermenilerden metrûk birçok köyün
yanında oturacak hiç hâne bulunmayan Rum köylerinin de bulunduğu
bildirilmiştir.651 Bu köylere şimdiye kadar mübadil nakledilmediği, Rum
köylerinde de tamir yoluna gidilmediği bildirilmiş, gelen mübadiller civardaki
slâm köylerine yerleştirilmiş, havaların müsait olduğu bir vakitte tamir işine
girilebileceği bildirilmiştir. Bursa vilayetinin negöl kazasında da iskân müsait
hâne bulunmamasına rağmen bu hânelerin iskâna uygun hâle getirilebilmesi için
119.250 Liraya gereksinim duyulmuştur. Kaza mıntıkasında bulunan Yenice
nahiyesi merkezinin 1.000 ve civardaki Ermeni köylerinin 500 hâneden ibaret
olması, verimli toprağı ve sulak arazisiyle tütün, mısır ve çeşitli hayvanât
yetiştirmek için şartların müsait olmasından dolayı tahsisâtın bir kısmı burası için
ayrılmış, 7.000 ile 8.000 kişilik tütüncü nüfusun yerleştirilmesi plânlanmıştır.
Bursa valisinin bu yazısı üzerine Vekaletin gönderdiği cevapta; bölge
ormanlarında inşaat için gerekli ağacın, köylerde gerekli amele ve ustanın
bulunması en az 5.000 nüfusun iskânının sağlanması istenmiş ve gerekli tahsisât
verilmiştir.
650
651
KAPLANOĞLU, a.g.e.,s.59-69.
BCA: 272.11/17.77.9
190
Beşinci iskân mıntıkası dahilinde skân Müdiriyeti’nin 18 Ocak 1924
tarihli raporuna göre Bursa ve civarında Siroz’dan 7, Vodin’den 12, Kavala’dan
20, Selanik’ten 14, Girit’ten 4, Karacaova’dan 4, Filorina’dan 2, Gökbeli’nden 4,
Drama’dan 17, skeçe’den 2 kişi olmak üzere toplam 91 kişi 22 hânede iskân
edilmiştir.652 Yine Bursa ve çevresinde Vodina, Drama ve Giritli mübadiller
yerleştirilmiştir. 1924 Haziranı’nda iskân cetveline göre de Bursa merkez
köylerinde 9.563 nüfus iskân edilmiş, Bursa merkeze 1.549 kişilik nüfusa sahip
aileler gelmiş, bunlardan 762 nüfus, 157 hânede hemen iskân olunmuştur.
Merkeze bağlı köylerden Yaylacık’ta 407, Anahor’da 99, Dağ bayır’da 574, Kurd
Gölü’nde 1.154, negazi’de 364, Maladyon’da 260, Kurdlar-Gündoğan’da 879
kişi iskân edilmiş bunun 705 nüfus Kurdlar ahâlisi olup hânelerini kendileri
yapmıştır. Tepecik köyünde de, Ferhat Ağa kafilesinden 907 nüfus hânelerini
kendileri yapmak şartıyla iskân edilmiştir. Demirtaş köyünde 1.482, Suhkarlık
köyünde 1.648 ve Arpataş-Germiyan köylerinde 241 kişi vekalet emriyle yapılan
iktisadî hânelerde iskân olunmuştur.653


Bursa’da iskân işlemleri yoğun olarak merkez kazaya bağlı köylerde
olmuştur. Merkez kazada 1.040 hânede 1.233 aileden ibaret olan 4.345 nüfus
iskân edilmiştir. Merkez kazanın köylerinde ise yaklaşık 7.000 mübadil iskân
olmuştur.654 Bu köyler; Susığırlık, Yaylacık, rfaniye, Kilisan, Gündoğdu, Özlüce,
652
653
654
BCA: 272.11/19.94.12
BCA: 272.11/18.85.7
KAPLANOĞLU, a.g.e., s.86-87. yazar burada verdiği nüfus oranlarının bir kısmında rakamlar
arasında, mübadillerle yapılan mülakat ile tespit edildiğinden, tutarsızlık olabileceğini belirtmiştir.
191
Demirtaş, Çaylı, Tahtalı, Yunuseli, Görükle ve Apolyont’tur. Bursa ve
kazalarından en aza mübadil Mustafa Kemal Paşa’da iskân olmuştur. En yoğun
iskân faaliyeti köyleriyle beraber sayılan merkez kazadan sonra Mudanya’da
olmuştur. Ancak bu rakamlar mübadil ailelerin iskân bölgelerini terk ederek başka
yerlere gitmeleri sebebiyle kesin olmamıştır.
Bölgenin önemli merkezlerinden olan Mudanya, adalardan gelen
mübadillerin iskân edildiği bir merkez olmuştur. Mudanya’da Girit ve Drama’dan
vapurlar ile gelmiş olan mübadiller Mudanya merkezde 1.084 kişi olmak üzere,
köylerden Burgaz’da 47, Dereköy’de 1.318, Misabolu’da 216, Sındırgı’da 69,
Çiftlik’de 983 kişi iskân edilmiştir. Orhangazi kazasında 757 Vodinalı
mübadillerden 41 kişi Bursa’ya gönderilmiş, Gemlik kazasında Girit, Drama,
Vodina ve Yeniceli 1.448 mübadil iskân edilmiştir. Karacabey ve köylerinde ise
3.481 mübadil iskânı yapılmış merkezde 107, köylerden 100’er hâne inşa edilmek
suretiyle kizce ve Başköy’de 196, Çamlıca’da 232, Karaağaç’ta 133, Kara’da
125, Hisar’da 95, Kurşunlu’da 378, Mekrin’de 231, Karakoca’da 336, Çaşnigir’de
176, Canbaz’da 73, Sıralı’da 167, Germiger’de 107 ve Subaşı’da 125 kişi ile
Kurşunlu’da iskân edilen 378 kişinin sevk edilmesiyle iskân yapılmıştır. Mustafa
Kemal Paşa kazası ve çevresinde 1.203 kişi iskân edilmiş, merkezde 553 kişi
olmak üzere köylerden Akçapınar’da 200, Kumköy’de 300, Azadlı’da 150 kişi
iskân olunmuştur. skân olunanların haricinde Bursa ve civarında 445 kişi firar
veya vefat etmiş, 432 kişi pasaportuyla şehre gelmiş ve iskân istemiş, bunlardan
64 kişi de iskânı istemeyerek stanbul’a geri dönmüştür. 655
Kaplanoğlu’nun verdiği mübadil sayısı da bunlara yakındır. Buna göre,
Mudanya’da 1.716 hâneden 1.732 aileden oluşan toplam 6.463 mübadil,
M.Kemalpaşa’da 353 hâneye 380 aileden oluşan 1.254 mübadil, Karacabey’de
848 hâneye 871 aileden oluşan 3.368 mübadil, ve Gemlik’te 699 hâneye 722
aileden oluşan 3.645 mübadil iskân olmuştur.656 Bursa ve civarına yerleşen
mübadillerin önemli bir kısmı da yanan ve yağmalanan evleri kendi imkânlarıyla
tamir ederek yerleşmiştir. Bölgede bunun yanında numune köylere yapılmıştır.
655
656
BCA: 272.11/18.85.7
KAPLANOĞLU, a.g.e.,s.87, 105.
192
Devlet, tamirleri veya evleri göçmenler tarafından yapılan evlerin plânları
konusunda yardımcı olmuştur. Geray’a göre, Bursa vilayetinde mübadelenin sonu
itibariyle 7.082 aileden 31.658 mübadil iskân edilmiş, 5.317 ev, 719 dükkân, 1844
arsa, 150.221 dönüm tarla, 4.445 dönüm bağ ve 33.885 dönüm bahçe
verilmiştir.657
3.2.2.3.2. Balıkesir
Balıkesir’de mübadillerin en yoğun olduğu yer Midilli adasına yakınlığı
ve ticari önemi sebebiyle Ayvalık olmuştur. Balıkesir ve civarında kasaba ve
şehirlerde toplanan gayrimüslim nüfusun çoğunluğu ticaretle uğraşmış, kalan
çiftçi nüfus da büyük çiftliklerin sahibi olmuştur. Yunan ordusunun çekilmesiyle
yaşanan trajedi burada da yaşanmış, evler, bahçeler ve dükkânlar yakılmış, bu
sebeple en önemli sorun konut azlığı olmuştur. Balıkesir ve kazalarında genellikle
Midilli mübadilleri iskân edilmiştir. Ayvalık kazası Midilli ve Girit mübadillerinin
en yoğun iskân olduğu kazadır.658 Mübadelenin yapılacağına dair söylentilerin
duyulması itibariyle Yunan zulmünden aç ve çaresiz bir durumda kaçmak zorunda
kalan ve Midilli adasını kendi çabalarıyla terk ederek Ayvalığa çıkan mübadillerin
hemen iskânı için Ayvalık Muhacirîn Heyeti Başkanı Büyük Millet Meclisi’ne
yazdığı bir yazıyla iskânın gerekliliğini ifade etmiştir.659 1924 yılı itibariyle
Sındırgı kazasında 128 mübadeleye tâbi, 23 gayrimübadil, 2 “harîkzede” ve
“istilâzede” bulunmakta, 1.447 Müslüman 940 Rum yaşamaktadır.660 Balıkesir
Ayvalık kazasında 23.10.1923 tarihinde Midilli adasından gelen göçmenlerin
yerleştirilmesi, iâşelerinin sağlanması ve emvâl-i metrûkenin tamiri için gerekli
tahsisâtın verilmesi ve metrûk zeytinliklerin gelecek mübadillere bırakılması
konusunda Mübadele mâr ve skân Vekaleti’nden görüş istenmiş, vekalet de
mübadillerin kendi zeytinlerini toplayamadan göç etmelerinden dolayı terk
657
658
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
M. Şefik AKER, stiklâl Harbinde 57. Tümen ve Aydın Milli Cidali, C.I, stanbul 1937,
s.66-67; YALÇIN, a.g.e., s.270-273.
659
660
BCA: 272.10/16.63.6
BCA: 272.10/2.13.3
193
edilmiş zeytinlerin ve eğer yetişmiş ise bu yılki mahsulün mübadillere verilmesini
uygun görmüştür.661
Ayvalık kazası dahilinde bulunan emvâl-i metrûkenin ve zeytinliklerin
yıl itibariyle henüz dağıtılmaması sebebiyle yaşanan sıkıntılardan dolayı
mübadiller mağdur olmuş, 1924 Kasım’ında tevziâta başlayan mahalli memurlar
kış geldiği halde emvâl-i metrûke ve zeytinliklerin %20 tevziâtına başlanmasına
rağmen bitirilememiştir. Zeytinliklerin tevziâtı esnasında %20 tevziâtın %10
indirilmesi üzerine muhacirlerin ellerindeki mahsuller sorun hâline gelmiş, bu
durum zaten %20 oranda bile müstahsil duruma geçemeyen muhacirleri daha da
zor durumda bırakmıştır. Yaşanan bu zorluklardan ve zeytinliklerin bir türlü
muhacirlere dağıtılamamasından dolayı muhacirlerin yaşadığı mağduriyet Karesi
Mebusu Hamdullah Suphi Bey tarafından dile getirilmiştir. Hamdullah Suphi
Bey’in Meclis’te yaptığı, durumun vehâmetini bildiren konuşmadan sonra yapılan
tetkîklerde bir önceki yıl mahsul alınamadığından bu yıl yüz binlerce paralık
mahsulün eğer toplanmazsa zâyi olacağı, durumları iyi olan gayrimübadillerin bu
zeytinleri bir defada toplayabilecekleri ancak Ayvalık’ta toplanan 25.000
civarındaki muhacirînin aç ve hastalılarla boğuştuğu bildirilmiştir. Bu durumun
ortaya çıkmasından sonra zmir Valisi Rahmi Bey ve Halit Paşa tarafından
Bergama hududundaki 800.000 zeytin ağacının sahiplerinden alınarak bu 25.000
muhacirine dağıtılması kararı alınmıştır.662
Bir yıl sonra Ayvalık bölgesinde yapılan tetkiklerde muhacirlerin
durumunun iyi olduğu, gelen muhacirlerin arasında her türlü sanatkârın
olmasından dolayı kazadaki sanayi ve iktisadî faaliyetlerin eski hâlini almakta
olduğu, Ayvalık ve Bergama zeytinliklerinin iki kaza halkına kiralandığı
belirtilmiştir. Balıkesir’de de bazı mübadiller başka yerlere gitmek veya
akrabâsının yanına iskân olmak istemiştir. Mesela Balıkesir’de iskân edilmiş olan
Pirlepe mübadillerinden Nasuh oğlu smail’in isteği üzerine Biga’da iskânlarına
izin verilmiştir.663 Balıkesir vilayetinde 1924-1933 yılları arasında 7.541 aileden
661
662
663
BCA: 272.11/16.68.2
BCA: 272.11/19.93.19
BCA: 272.12/45.74.8
194
25.515 mübadil iskân edilmiş, bunlara da 7.018 ev, 1.583 dükkân, 956 arsa,
131.541 dönüm tarla, 606 dönüm bağ ve 906 dönüm bahçe verilmiştir.664
3.2.2.4 Antalya, Burdur ve Isparta Bölgesi
Antalya, Burdur ve Isparta bölgesinde Rum nüfusun az olması sebebiyle
mübadil iskânı da az olmuştur. Bölgeye Makedonya’nın çeşitli şehirlerinden
iskânlar olmuşsa da yoğunluk Girit’ten olmuştur. Bölgeye gelen mübadiller
tevziâtı yapılarak iskân olunmuştur. Preveze ve Yanya çevresinden 15.000 çiftçi
ve bağcı ile 40.000 zeytinci nüfus iskân edilmesi plânlanmış665 olan Antalya ve
havalisinden oluşan bölgede mübadeleye tâbi yerler; çel sancağının merkez, Mut,
Gülnar, Anamur ve Gazipaşa kazaları ile Mağda, Ayaş, Bolahanı, Sarıkavak,
Gilindre, Ovacık ve Anaypazarı nahiyeleri, Antalya sancağının merkez, Alanya,
Akseki, Elmalı, Kaş, Korkuteli ve Fenike kazaları ile Serik, Misillu, Göçer,
Kızılkaya, Timurtaş, Karahalil, Köprülü, bradı, Subaşı, Koza, Kalkan, Kızılca
dağ, Bozova, Kumluca ve Kozca nahiyeleri, Burdur sancağının merkez ve Tefenni
kazaları ile Kemer, Ağlakışla, Beyönü, Bucak, Uğurhan, Gölhisar, nahiyeleri,
Isparta sancağının merkez, Uluborlu, Eğirdir, Karaağaç ve Yalvaç kazaları ile
Atabey, Keçiborlu,
Senirkent,
Barla,
Pavlu,
Hal,
Afşar ve Ağuviran
nahiyelerinden oluşmaktadır.666
Bölge genel olarak Antalya, Burdur ve Isparta vilayetlerinden
oluşmaktadır.
skân bölgesi dahilinde Antalya ve çevresinde Grabine ve
civarından gelen mübadiller yerleştirilmiştir.667 Bölgeye 1923 Ocağından 30
Temmuz 1924’e kadar Preveze, Vodina ve Karaova’dan 1’er, Karaferye’den 183,
Kesriye’den 1.753, Lankaza’dan 7, Kozana’dan 17 ve Grabine’den 276 kişi yalnız
hâne verilerek, skeçe’den 8 ve Grabine’den 985 kişi hâne ve arazi verilerek668
ayrıca Selanik Tâli Komisyonu’nda bulunan Karaferye kasabasından da 3 aile 21
664
665
666
667
668
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
skân Tarihçesi, s.18
BCA: 272..12/20.102..17
BCA: 272.11/19.97.1
Grabneden 200 nüfusluk 50 hâne Vekaletçe inşa edilmiş evlere yerleştirilmiştir.
195
Şubat 1925 tarihinde yerleştirilmiştir.669 Vilayet dahilinde Grabine’den 34,
strumçi’den 1, Yanya’dan 2, Drama’dan 7, Selanik’ten 4, Filorina’dan 2 kişi
akrabâsının yanında kalmış,
strumçi’den 63 kişi de mübadeleye tâbi
olmadıklarından dolayı akrabâsı nezdinde geriye gönderilmiştir. Antalya
vilayetinde mevcut olan emvâl-i metrûkeye göre 1.685 kişi iskân edilebilmiş,
bunlar 140 kişi sanatkâr, 40 kişi de balıkçı olarak bildirilmiş, geriye kalan 1.000
kişiye yalnız arazi, 505 kişiye de yalnız hâne verilebilmiştir.
Antalya vilayeti kazalarından Finike’de 100 yapıcı, 15 terzi, 10 tezkireci,
10 bakırcı, 10 dökmeci, 10 kuyumcu ve 50 balıkçının iskân edilebileceği
bildirilmiştir. Elmalı kazasında 28 Temmuz 1924 tarihine kadar Vodine’den 60
kişi Preveze’den 90 kişi mübadil gelmiştir. Kazada mevcut emvâl-i metrûkeye
göre 32 hâneden 96 nüfus iskân edilebilmiş, mevcut şartlara göre çiftçi vasfındaki
276 nüfusun iskân edilebileceği bildirilmiştir. 670 Geray’a göre, Antalya vilayetine
1.087 ailede 4.015 mübadil iskân edilmiş, bunlara 1.033 ev, 228 dükkân, 106.750
dönüm tarla ve 939 dönüm bağ verilmiştir.671 Mübadele sürecinde Antalya’ya
gelen mübadillerden hepsi emvâl-i metrûke yerleştirerek iskân olunmuş evsiz
hiçbir mübadil kalmamıştır.672 Antalya valisinin 12.8.1925 tarihli Dahiliye
Vekaletine gönderdiği raporda, geçmişten bu yana birçok medeniyeti ve nüfusu
barındıran bölgenin bugün nüfusunun az olduğu ve iskâna uygun arazinin ancak
%10 olduğu rapor edilmiş, bunun değişmesi için uygun arazilerin istimlâk
edilerek köyler inşa edilmesi, çevre bölgelerden tarıma uygun arazinin yine
istimlâk edilerek ekilebilir hâle getirilmesi ve tarım alet ve gereçleri yardımı
yapılarak 5.000 hanede mübadil iskân olunabileceği bildirilmiştir.673
1927 yılı itibariyle Burdur merkezde olmak üzere 109 mübadil ve 44
gayrimübadil iskân edilmiştir. Mübadillere 107 hâne ve 359 dönüm bir evlek bağ
ve 39.820 dönüm ziraat yapılabilir hâne yeri, 3.180 dönüm tarla, 2 kahvehâne, 3
669
670
671
672
673
BCA: 272.12/44.69.11
BCA: 272.11/19.97.1
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5.
BCA: 272.11/19.92.6.(5)
BCA: 272.12/45.76.32; 272.12/48.95.33
196
dükkân, 2 değirmen verilmiştir. 44 gayrimübadile de 29 hâne, 660 dönüm tarla
verilmiştir. Tevziâtı yapılmayan 25 dükkân, 18 harap ardiye ve 2 değirmen yeri
Vilayât-ı Şarkiyye ve Bosnalı mültecilere misafirhâne olarak verilmiştir. Vilayât-ı
Şarkiyye mültecileri’nden 251 nüfusun hiçbirisi iskân edilmemiş, iskânları için
köylerde yeterli arazi ve emlâk bulunmuşsa da, iskânda kullanılabilecek bir
önemde olmadığından bu mültecilerin başka bir yere nakledilmesi uygun
görülmüştür.674 1924 Haziran’ında Grabine’nin Karifçe ahâlisinden 785 nüfus
muhacirin Isparta’ya iskân edildiği vekalete bildirilmiştir.675 Burdur vilayetine
102 aile, 380 mübadil iskân edilmiş, bunlara 98 ev, 8 dükkân, 2.403 dönüm tarla,
330 dönüm bağ ve 57 dönüm bahçe, Isparta vilayetinde ise 264 aile, 984 mübadil
iskân edilmiş, bunlara 254 ev, 39 dükkân, 6.281 dönüm tarla, 830 dönüm bağ ve
193 dönüm bahçe verilmiştir.676
3.2.2.5. Konya ve Aksaray Bölgesi
Konya mıntıkasına dahil olan Aksaray ve Mersin, mübadillerin yoğun
olduğu şehirlerdendir. Konya ve kazalarında da küçük ailelerin iskânı olmuştur.
Konya ve kazalarında yaşanan en önemli sorun firar olmuştur. Vekalet bu göç
isteğini kabul etmiştir. ndirme ve bindirme iskelesi olmasından dolayı Mersin’de
yoğun nüfus akışı yaşanmıştır. Burada mübadiller geçici iskân yerlerinde
tutulmuş, Yovanaki gibi çiftliklerde yapılan numune köylerde ve iktisadî
hanelerde iskân olunmuştur. Kesendre, Poliroz, Avrethisarı, Nevrekop ve
Sarışaban bölgesinden 20.000 tütüncü, 55.000 çiftçi ve bağcı ile 15.000 zeytinci
nüfusun yerleştirilmesi planlanmış677 olan bölgede mübadeleye tâbi yerler;
Çatalca, Tekfurdağı havalisi, Karaman ve Niğde’den oluşmakta, bölgede
Kırkkilise sancağının merkez, Babaeski, Vize, Demirköy ve Pınar Hisar kazaları
ile Üsküp, Yenidereköy, Karışdıran, Karacaoğlan, Pavlı, Sergen, Midye, ğne Ada
ve Karacadağ nahiyeleri, Tekfurdağı sancağının merkez, Mürefte, Çorlu, Malkara,
Saray ve Hayrabolu kazaları ile Banarlı, Gündüzlü, Naib, necik, Muradlı, Ereğli,
674
675
676
677
BCA: 272.12/51.114.8
BCA: 272.11/18.85.11
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5
skân Tarihçesi, s.18.
197
Germiyan, Şahin, Yürük, Sencab, Osmanlı, Çerkesköy, Susuzmüsellim ve
Dambaşlar nahiyeleri, Niğde sancağının merkez, Nevşehir, Ürgüp, Bor ve
Ulukışla kazaları ile Manyas, mertek, nahiyeleri, Kayseri sancağının merkez,
Develi, ncesu ve Bünyan kazaları ile Talas, Erkilet, Köztepe, Karahisar, Akkışla,
Sarıoğlan ve Sinanlı nahiyeleri, Konya vilayeti’nin merkez, Akşehir, Ilgın,
Karaman, Yenişehir, Seydişehir ve Ermenek kazaları ile Sille, Çumra, Dinek,
Akviran, Boyangeli, Doğan Hisar, Oğuzhan, Aladağ, Hadım, bradı, Aksaray,
Karaili, Soğanlı ve Karabekir nahiyeleri bulunmaktadır.678
3.2.2.5.1. Konya
Konya ve çevresinde Selanik dışında Kozana Lankaza gibi bölgelerden
gelen muhacirler de belirlenen iskân bölgelerine dağıtılmıştır. Bu bölgelerden biri
de Konya vilayeti ve Akşehir, Ilgın, Ereğli ve Kadınhanı kazalarıdır. 1924 yılı
içerisinde Lankaza, Selanik, Karaferye, Kozana gibi bölgelerden muhacirler
Konya ve çevresinde yerleştirilmiştir. Konya’da da bölgeye iskân olmak
istemeyen veya Konya’daki akrabâsının yanına gelmek isteyen mübadillerin
iskânına izin verilmiştir. Mesela Selanik Konsolosluğu’ndan aldıkları pasaport ile
Türkiye’ye gelen Mitroviçeli Yusuf oğlu Kâmil ile Priştineli Ademoğlu
Nezir’in679, Konya Sarayönü kazasının istasyon memuru Bahtiyar Efendi’nin
Sırbistan Seniçe kasabasındaki ailesinin,680 Manisa’da iskân olunan Priştine
muhacirlerinden Kerimoğlu Mustafa ile Melek oğlu Recep’in681 Konya’da
iskânına izin verilmiştir.
Konya vilayeti merkez kazasına 1924 Temmuz’u sonuna kadar gelen
toplam 141 hâneden 587 muhacir, 53 hâneden 200 nüfus Lankaza, 2 hâneden 10
nüfus Selanik, 3 hâneden 14 nüfus Karaferye, 9 hâneden 43 nüfus Kozana ve 74
hâneden 320 nüfus Sarıkeçi’den gelmiş, gelen muhacirlere yeni arazi dağıtımı
yapılmadığından sadece hâne verilmiş, ancak arazi verilmemiştir. Konya merkez
kazada Ermenilerden 129, Rumlardan 265 hâne kalmış, Rum hânelerinden
678
679
680
681
BCA: 272..12/20.102..17
BCA: 272.12/44.74.1
BCA: 272.12/44.71.11
BCA: 272.12/45.74.8
198
yaklaşık 135 hânenin tamire muhtaç durumda olduğu tespit edilmiştir. Bu
hânelerden 100’ü kesin iskân edilen muhacirlere verilmiş, 20’si Balkan
Harbi’nden gelenler tarafından, 36’sı mübadeleye tâbi olmayan muhacirler
tarafından, 41’i Vilayât-ı Şarkiyye mültecileri tarafından, 55’i resmi daireler
tarafından, 142’si de zâbit ve memurlar tarafından işgal edilmiş durumdadır.
Mevcut terkedilmiş emlâka göre 118 hâne çiftçi, 10 hâne bağcı, 2 hâne tütüncü,
63 hâne sanatkâr olmak üzere üretici duruma gelebilecek 193 hâne de 2000
nüfusun iskân edilebileceği rapor edilmiştir.
Konya vilayeti kazalarından Akşehir kazasına 30 temmuz 1924 tarihine
kadar 4 hâne 22 nüfus Selanik, 6 hâne 28 nüfus Karatay’dan, 8 hâne 47 nüfus
Demirhisar’an, 42 hane 100 nüfus Kalkış’tan, 87 hâne 304 nüfus Kozana’dan ve
10 hâne 46 nüfus Selanik mültecilerinden gelmek üzere toplam 157 hânede 547
nüfus hâne ve arazi verilerek iskân edilmiştir. Akşehir kazasında Ermeni ve
Rumlardan 304 hâne terk edilmiş, bunların 157’si kesin iskân olanlara verilmiş,
geriye kalanın 20’si Balkan Harbi’nden sonra gelenler tarafından, 50’si
gayrimübadiller tarafından, 125’i Vilayât-ı Şarkiyye mültecileri tarafından, 6’sı
resmi daireler tarafından, 42’si memurlar tarafından işgal edilmiş, hanelerin 7’si
kiralık geri kalanı da fuzulî işgal olarak belirlenmiştir. 244 dükkândan 3’ü
gayrimübadiller tarafından işletilmiş, 238’i kiralık kalmış ve bir değirmen de boş
olarak kaydedilmiştir. Kazada iskân olunan mübadillere 1.111 dönüm tarla, 854
dönüm bağ ve 136 dönüm bahçe verilmiştir.
Konya’nın diğer kazalarından olan Ereğli, Kadınhanı ve Ilgın’da iskân ve
emvâl-i metrûke dağıtımı yapılmıştır. Buna göre,682 Ereğli kazasına 8 Eylül 1924
tarihine kadar Kaliminis’ten 67 hâneden 333 nüfus, Girit’ten 16 hâneden 57
nüfus, Kozana’dan 7 hâneden 32 nüfus, Florina’dan 7 hâneden 34 nüfus olmak
üzere 97 hâneden 456 nüfus iskân edilmiştir. Bunlardan Florina’dan gelen 6 hâne
30 nüfus akrabâsının yanına yerleştirilmiş, toplam olarak geriye kalan nüfusa da
hâne ve arazi verilmiştir. Yıl itibariyle kazada mevcut olan emvâl-i metrûkeye
göre 162 hâne ve 325 nüfus iskâna uygun durumda bulunmuştur. Bunlardan 305
nüfus ve 158 hâneye arazi dağıtıma hazır olarak kaydedilmiştir. Kazada 14
682
BCA: 272.11/19.96.11
199
Mağaza, kiralık durumda 36 dükkân, 16.500 dönüm tarla, 26 dönüm bağ
bulunmuştur.
Kadınhanı kazasına da, 11 Nisan 1924 tarihine kadar Kalkış’tan 502 ve
Kozana’dan 87 nüfus olmak üzere 143 hâne gelmiştir. Bunlardan çiftçi, bağcı ve
tütüncü olarak 78 hâne ve 304 nüfus kesin olarak iskân edilmiştir. Vekalet
tarafından inşa edilen 65 iktisadî hânede de 282 nüfusun iskânı planlanmıştır.
Kazada 21 mağaza, 33 dükkân, 3832 dönüm tarla ve 92 dönüm bahçe
bulunmaktadır. Ilgın kazasına 28 Temmuz 1924 tarihine kadar 8 hâne 26 nüfus
Vodina’dan 32 hâne 132 nüfus, Kaliminis’ten 18 hâne 56 nüfus, Karacaova’dan
39 hâne 156 nüfus, Lankaza’dan 3 hâne 11 nüfus, Yenice’den ve 2 hâne 8 nüfus
Drama’dan olmak üzere 103 hânede 392 nüfus iskân edilmiştir. Genel olarak
bunlardan 57 hânede 228 nüfus hâne ve arazi verilerek, 24 hânede 96 nüfusta
sadece hâne verilerek kesin iskân edilmiştir. Kazada mevcut emvâl-i metrûkeye
göre 35 Dükkân, 1 Değirmen, 853 dönüm tarla, 16 dönüm bağ ve 16 dönüm bahçe
bulunmaktadır. 683
1926 yılı itibariyle Konya merkezde 492 hâne mübadil, 62 hâne
gayrimübadil ve 142 hâne Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Karaman kazasında 116
hâne mübadil, 75 hâne Vilayât-ı Şarkiyye mültecisinin 15 ailesi birer hânede iskân
edilmiştir. Ereğli kazasında 171 hâne mübadil ve 15 hâne Vilayât-ı Şarkiyye
mültecisi, Akşehir kazasında 350 hâne mübadil ve 100 hâne Vilayât-ı Şarkiyye
mültecisi ve Ilgın kazasında 62 hâne mübadil ve bin Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi
olmak üzere toplam 1.749 mübadil, 62 gayrimübadil ve 333 Vilayât-ı Şarkiyye
mültecisi iskân olunmuştur. 1926 yılında iskân edilen nüfusa Konya merkezde
127 dükkân, 12.260 dönüm tarla, 202 dönüm bağ ve 130 dönüm bahçe,
Karaman’da 131 hâne, 22 dükkân, 5.000 dönüm tarla, Ereğli’de 30 dükkân, 1.291
dönüm tarla, 35 dönüm bağ ve 25 dönüm bahçe, Akşehir kazasında 25 dükkân,
4.000 dönüm tarla, 100 dönüm bağ, 100 dönüm bahçe, Ilgın kazasında 14 dükkân,
bir değirmen, 2.017 dönüm tarla olmak üzere toplam 131 hâne, 218 dükkân, bir
değirmen, 23.568 dönüm tarla, 338 dönüm bağ ve 255 dönüm bahçe verilmiştir.
Konya ve çevresinde yıl itibariyle iskân olunmamak kaydıyla merkezde 150,
683
BCA: 272.11/19.96.11
200
Ereğli’de 32 kişi olmak üzere 182 gayrimübadil ve Karaman’da 60 Ereğli’de 14
ve Ilgın’da 15 kişi olmak üzere 89 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi bulunmaktadır.
1926 yılı itibariyle Ereğli’de 25.000 dönüm tarla tevzî edilmemiş durumdadır.684
Konya vilayetinde mübadele sonucunda 1.021 aile, 4.023 mübadil, 1.021 ev, 156
dükkân, 33.858 dönüm tarla, 32 dönüm bağ ve 492 dönüm bahçe verilmiştir.685
3.2.2.5.2. Aksaray ve Mersin
Konya bölgesi dahilinde değerlendirilen Aksaray ve Mersin’de de en
büyük sorun ev olmuştur. Mübadiller hemen geçici olarak iktisadî hanelere
yerleştirilmişler, tamirleri yapılan Rum ve Ermeni emvâl-i metrûkesine kalıcı
iskânları yapılmıştır. Aksaray’da 22 Eylül 1924 tarihine kadar Kozana, Gesriye,
Karaferye ve Girit muhacirlerinden oluşan 2.680 mübadil yerleştirilmiştir.686
Kozana’dan gelen mübadiller 584 hânede 2.406 nüfustan ibaret olmuş, bu nüfusun
2.328 kişiden oluşan 568 hânesine ev ve arazi verilmiş, 78 nüfustan oluşan 16
hânesine de yalnız ev verilerek iskân edilmiştir. Gesriye’den gelen 261 nüfusluk
52 hâneden oluşan mübadillere ev ve arazi verilerek tamamen iskân edilmiş,
Karaferye’den gelen 10 nüfuslu 3 hâneye ve Girit’ten gelen 3 nüfuslu 1 hâneye de
yalnızca ev verilerek iskânları tamamlanmıştır.
Aynı yıl itibariyle Aksaray’da bulunan Rumlar tarafından boşaltılmış 921
ve Ermeniler tarafından boşaltılmış, 36 olmak üzere toplam 957 hâne iskâna
uygun olarak tespit edilmiştir. Bu hânelerin 640 adeti Girit, Karaferye, Kozana ve
Gesriye’den gelen muhacirlere tahsis edilmiş, kalanlardan 3’ü mübadeleye
gayritâbi muhacirler tarafından, 18’i mülteciler tarafından, 1’i resmi daireler
tarafından, 6’sı zabitân ve memurlar tarafından işgal edilmiş durumdadır. Ayrıca
hânelerden 3’ü ahâli tarafından kiralanmış, 2’si fuzuli meşgul ve kalan 284’ü de
boş hâlde kaydedilmiştir. Ayrıca Aksaray’da tamire muhtaç durumda 79, harap
durumda 48 de hâne bulunmaktadır. skân edilen mübadillere kazada bulunan 167
dükkândan biri verilmiş, kalanı da boş bırakılmıştır. Arazilerden ise 21.143
684
685
686
BCA: 272.12/51.114.8
GERAY, a.g.e., Ek: Tablo 5
BCA: 272.11/19.95.7
201
dönüm arazinin 9.697 dönümü, 2.285 dönüm bağ ile 104 dönüm bahçenin tamamı
mübadillere dağıtılmış, ayrıca 16 mağaza ve bir fabrika boş olarak kaydedilmiştir.
Aksaray kazalarından Arabsun kazasında iskâna müsait bulunan 160
hânenin yanında 4 hâne zâbitler tarafından işgal edilmiş, 106 hâne de yıl itibariyle
boş bulunmuştur. Geriye kalan hânelerden 30’u tamire muhtaç, 100’ü de harap
vaziyette bırakılmıştır. Kazaya gelecek muhacirînin iskânı için 1 mağaza, 66
dükkân, 1 değirmen, 2 okul ile 952 dönüm tarla, 1.286 dönüm bağ ve 111 dönüm
bahçe bulunduğu tespit edilmiş, 106 hâne muhacirînin iskân olunabileceği
bildirilmiştir. Koçhisar kazasına Kozana’dan gelen 30 nüfuslu 4 aile
yerleştirilmiştir. Bunlara kazada bulunan iskân müsait 10 hâneden 4 hâne
verilmiş, kalan hânelerden de 2’si boş, 3’ü zâbitlerce 1’i de resmi dairelerce işgal
edilmiş durumdadır. Ayrıca yine kazada bulunan 3 fabrikadan 1’i, 42 dükkândan
da 3’ü verilmiştir.
Aksaray ve çevresinde 1926 yılı itibariyle687 merkeze bağlı 5 köyde 652
mübadil, 4 gayrimübadil ve 3 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Koçhisar kazasında 3
mübadil, 3 gayrimübadil ve 20 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Arabsun kazasında
154 mübadil, bir gayrimübadil ve 9 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi iskân edilmiştir.
Gülde köyünde doğudan gelerek yerleşmiş kişilerden 95 hâne çıkarılmış, Arabsun
kazasında iskân ettirilmişlerdir. skân dahilinde merkezde 560 hâne, 10 dükkân, 1
fırın, 13.664 dönüm tarla, 2.250 dönüm bağ ve 691 dönüm bahçe ve 30 dönüm
çayır, Arabsun’da 164 hâne 556 dönüm tarla, 1.256 dönüm bağ ve 143 dönüm
bahçe, Koçhisar kazasında 3 dükkân, 125 dönüm tarla tevzî edilmiştir.
Aksaray ve çevresinde yardıma muhtaç olmadıkları için henüz iskân
edilmemiş olarak merkezde mübadillerden 38 kişi, 24 hâne gayrimübadil, 51 hâne
Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi, Koçhisar’da 201 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi
bulunmaktadır Arabsun kazasında ise 23 hâne ve 10 dükkân tevzi edilmemiştir.
Aksaray valisinin 1927 tarihli raporunda köylerin hâne ve arazileri düzenlenirse
hâlen 20.000 kişilik bir kapasitesinin bulunduğu, muhacirlerin ziraata müsait
dağlar, ormanlık alanlar, yaylalar ve meralık alanlara sevki ile buralarda
687
BCA: 272.12/51.114.8
202
hayvancılık yaparak fenni süthânelerin açılıp işletilebileceği ifade edilmiştir.
Geray’a göre, Aksaray vilayetinde 1.076 aile ve 3.186 mübadil iskân edilmiş, bu
mübadillere 747 ev, 22 dükkân, 13.561 dönüm tarla, 2.178 dönüm bağ ve 2.273
dönüm bahçe verilmiştir.688
skân bölgelerinden olan Mersin’de 1926 yılı itibariyle merkez ve Tarsus
kazası ile birlikte 795 mübadil, 20 gayrimübadil ve 665 Vilayât-ı Şarkiyye
mültecisi iskân edilmiştir. Mübadil muhacirînden bir kısmı ile mültecilerin
çoğunluğu, 10 hâne Kıbrıs, 25 hâne Suriye ve diğer memleketten 6 hâne, mevcut
bulunan 330 hânede sıkışık bir şekilde iskân edilmişlerdir. Bununla birlikte
Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi 5 hânede haklarında iskânları ile ilgili bir komisyon
kararı olmadığından iskelede bulundukları yerde ikâmet ettirilmiştir. Mersin
merkezde 330 hâne, 44 dükkân, 14 depo, 28.079 dönüm tarla, 400 dönüm bahçe
ve 125 dönüm portakallık, Tarsus kazasında 342 hâne, 35 dükkân, 10 mağaza, 3
fırın ile 8.838 dönüm tarla, 1.075 dönüm bağ, 215 dönüm bahçe mübadillere
verilmiştir. Mersinde 20 mübadil ve 53 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi ile Tarsus
kazasında 5 mübadil ve 124 Vilayât-ı Şarkiyye mültecisi iskân edilmemiş, Tarsus
kazasında da 4.793 dönüm tarla yıl itibariyle tevzî olunmamıştır.689 Mübadele
işlemlerinin son bulması itibariyle Mersin dahilinde 803 aile ve 3.091 mübadil
iskân edilerek, bunlara 680 ev, 115 dükkân, 11 arsa, 23.264 dönüm tarla, 1.075
dönüm bağ ve 942 dönüm bahçe verilmiştir.690



KAYNAK: http://www.mediafire.com/?yjvloy1nkym