Yrd. Doç. Dr. Bayram Akça
|
|
ÖZET
Türkiye ile Yunanistan arasındaki önemli anlaşmazlık konularından biri olan Türk - Rum Nüfus Mübadelesi Meselesi 30 Ocak 1923 tarihinde tarafların karşılıklı olarak imzaladıkları sözleşme ve protokol ile çözülmüştür. Bundan hemen sonra Türkiye gerekli hukuki düzenleme ve hazırlıkları yaparak değişik Balkan ülkelerinden muhacirlerin gelmesine ve farklı illerde yerleşmelerine izin verdi. Bu makalede, bu çerçevede Muğla Vilayetine gelen muhacirler incelenmektedir. Anahtar Kelimeler Lozan Barış Antlaşması, Muğla Vilayeti, Muhacirler, Balkan Ülkeleri, Türkiye Cumhuriyeti. ABSTRACT One of the disagreements between Turkey and Greece, the Türk - the Byzantines exchange of populations was solved reciprocally signed with the contract and protocol dted 30 January 1923. Aftenvith, Turkey allo-wed for the immigration and inhabitation of refugees from various Balkan states with the necessary lawful preparations. in this article, it is studied that the immigrated refugees to the Muğla region. Key Words Lausanne Treaty, Muğla, Refugees, Balkan States, Turkish Republic. Giriş Balkan Savaşları’ndan hemen sonra Anadolu’nun Ege sahillerinde oturan Rumlar, bu savaşta topraklarını genişleten Yunanistan’a kendi istekleri ile göç etmeye başladı .Yunanistan bu olayı Avrupa kamuoyunda Türkiye aleyhine bir propaganda malzemesi olarak kullanmak isteyince Türkiye, bunu engellemek için İngiltere’nin aracılığıyla Yunanistan ile bir mübadele anlaşması imzaladı. Ancak, 1914 yılında I. Dünya Savaşı’nın başlaması ile bu anlaşma uygulanamadı.1 Anadolu’da Milli Mücadele’nin kazanılması ve 11 Ekim 1912 tarihinde Mudanya Mütarekesi’nin imzalanmasından sonra tekrar Ege Bölgesi’nden ve İstanbul’dan çok sayıda Rum Yunanistan’a göç etti. Bu mübadele konusunda hem Türkiye hem de Yunanistan hemfikirdi. Ancak, her iki taraf da kimlerin hangi şartlarda mübadeleye tabi tutulacağı konusunda bazı fikir ayrılıklarına sahipti. Bunlardan birisi de İstanbul’daki Rumların durumunun ne olacağı idi2. Nihayet taraflar Lozan’da toplanan Lozan Barış Konferansı’nda, 30 Ocak 1923 tarihinde bu mübadele konusunda bir görüş birliğine vararak “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” imzaladı. Bu sözleşme de 23 Ağustos 1923 tarihinde 342 nolu kanun ile TBMM de tasdik edilerek yürürlüğe girdi.3 Türk ve Rum ahalinin mübadelesine dair sözleşmenin 11. Maddesi mübadele işlemlerinin düzenli bir şekilde yürütülmesi için bir komisyon kurulmasını içermekteydi. Bunun üzerine.Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti tarafından TBMM’nin 28.08.1923 tarihli oturumunda mübadele işlemlerini yürütecek “Muhtelif Komisyon” adlı bir komisyonun kurulması kararlaştırıldı.4 Lozan da imzalanan Türk ve Yunan ahalinin mübadelesine dair sözleşmenin 11. Maddesi gereğince kurulan “Muhtelif Komisyon”un yanında bir de Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti tarafından “Mübadele İmar ve İskân Vekaleti” ihdas edildi. Hükümetin bu vekaleti kurmaktaki amacı; mübadele suretiyle getirilecek kişilerin nakil ve iskânlarını, bunlardan muhtaç olanların iaşelerinin bir süre teminini, iskân mıntıkalarının tespitini ve ülkenin harap olan yerlerinin imar edilmesini sağlamaktı.5 Hükümet 17 Temmuz 1923 tarihinde yayınladığı kararname ile de mübadil olarak gelecek halkın iskân bölgelerine nasıl gidecekleri, muhtaç olanların iaşelerinin nasıl karşılanacağı konuları üzerinde durdu ve ülkeyi de 8 iskân bölgesine ayırdı. Kararnamenin ekinde verilen tabloda; iskân bölgeleri ve buralara nerelerden gelen mübadillerin yerleştirileceği açıklandı. Adı geçen tabloda; Zeytüncü, Drama, Kavala ve Selanik’ten gelecek 64.000 Türk’ün bir kısmı Menteşe Bölgesi’ne iskân edileceği belirtiliyordu.6 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti 11 Kasım 1925 tarihinde de Yunanistan’da faydalandıkları malları bulunan mübadillerin problemleri ile ilgilenmek için Maliye Vekaleti bünyesinde “ Gayri Mübadil Komisyonu “kurdu.7 Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti mübadillerin çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak için de bir takım tedbirler aldı. Buna göre göçmenlerin şevki hemen hemen tamamıyla Seyr-i Sefain idaresine ait vapurlarla yapıldı. Türkiye’den hareket eden bu vapurlar Selanik, Hanya, Kandiye, Girit v.b. yerlerden göçmenleri aldı. İzmir ve İstanbul gibi iskelesi olan şehirlere indirdi.8 1- Bodrum İlçesi’ne Gelen Muhacirler Dış ülkelerden gelen ve Muğla İline bağlı Bodrum İlçesi’nde iskana tabi tutulan mübadil ve mültecilere ait çizelge9: Burada tablo vardır. Bodrum İlçesi’ne gelen yukarıdaki çizelgede belirtilen mübadiller; Bodrum İlçesi Merkezi’ndeki Atik Mahallesi, Kumbahçe Mahallesi, Karabağ Mahallesi, Cedit Mahallesi, Çarşı Mahallesi, Peksimet Mahallesi ile Akçaalan Köyü, Karakaya Köyü, Görece Köyü, Dirmil Köyü, Muski Köyü, Yahşi Köyü , Peksimet Köyü ve Kavakboğazı Mevki, Kızılburun Mevki, Peksimet-Kadıkalesi Mevki, Karakaya-Çukurbük Mevki, Çiftlik-Yalı Mevki, Mihridağ Mevki, Kovacık Boğazı Mevki ve Kefaloka Mev-kine iskân edildi. Bu mübadillere iskân edildikten sonra da Lozan Barış Konferansı’nda 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” gereğince Bodrum’dan Yunanistan’a gönderilen Rumlardan Bodrum’da kalan dükkan, hane, sebze bahçesi, tarla, kışlak, otlak, meyhane, incirlik, fırın ve zeytin tarlaları verildi. 10 Yukarıdaki Bodrum İlçesi ile ilgili çizelge ve altında yer alan bilgilerden anlaşılacağı üzere; 1923 yılında Yunanistan ile Türkiye arasında imzalanan “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” den sonra Muğla’nın Bodrum İlçesi’ne 1925 ile 1931 yılları arasında Yunanistan ve Yugoslavya gibi Balkan Ülkeleri’nin değişik yerlerinden mülteci sıfatıyla 270 aile ve bunların oluşturduğu 1140 kişi iskân edildi. Bu aileler geldikleri yerlerdeki iskân yerleri, geçim alanları ve meslek gruplarına göre Bodrum’da tarımsal ve şehirsel olmak üzere iki gruba ayrıldılar. Bunlardan 167 aile ve bunların oluşturduğu 767 kişi tarımsal amaçla yukanda belirtilen Bodrum İlçesi’ne bağlı köylere iskân edildiler ve kendilerine de geçimlerini sağlamaları amacıyla yukanda belirtilen yerlerden 1923 yılında imzalanan Mübadele Antlaşması gereğince Yunanistan’a gönderilen Rumlardan kalma bağ, bahçe, tarla, otlak, incirlik ve zeytin bahçeleri verildi. Bunlann dışında kalan 103 aile ve bunlann oluşturduğu 363 kişi de Bodrum şehir merkezinde iskân edildiler ve geçimlerini sağlamaları amacıyla kendileri de burada mübadeleye tabi tutulan Rumlardan kalan hane, dükkan, fınn, meyhane gibi emtialar verildi. 2- Muğla İli - Merkez İlçeye Gelen Muhacirler Dış Ülkelerden Gelen ve Muğla İli Merkez İlçesi’nde İskana Tabi Tutulan Mübadil ve Mültecilere Ait Çizelge11: Burada tablo vardır. Muğla İli’nin Merkez İlçesi’ne gelen yukarıdaki çizelgede belirtilen mübadiller İlçenin Merkezi’ndeki; Rum Mahallesi, Orta Mahallesi, Cumhuriyet Mahallesi ile Bozüyük Nahiyesi, Ahiköy, Bencik Köyü, Cazgırlar Köyü, Eskihisar Köyü, Nar Harımı Mevkii, Çeşmeönü Mevkii ve Necikler Mevkiine iskân edildi. Bu mübadillere iskân edildikten sonra da Lozan Barış Konferansı’nda 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” gereğince Muğla Merkez İlçe’den Yunanistan’a gönderilen Rumlardan Muğla’da kalan dükkan, hane, sebze bahçesi, tarla, bağ, fırın ve zeytin tarlaları verildi.12 Yukarıdaki Muğla-Merkez İlçe ile ilgili çizelge ve altında yer alan bilgilerden anlaşılacağı üzere; 1923 yılında Yunanistan ile Türkiye arasında imzalanan “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” Antlaşmasından sonra Muğla Merkez İlçe’ye Yunanistan Yugoslavya ve Bulgaristan gibi Balkan Ülkeleri’nin değişik yerlerinden 84 aile ve bunların oluşturduğu 349 kişi gelmiştir. 1924 ile 1929 yılları arasında gelen bu aileler, geldikleri yerlerdeki iskân yerleri, geçim alanları ve mesleklerine göre tarımsal ve şehirsel olmak üzere iki gruba ayrılmışlardır. Tarımsal gruba ayrılan 61 aile önce yukarıda belirtilen köylere iskân edildiler ve kendilerine de tarımla geçinebilecekleri şekilde tarla, bağ, bahçe, zeytinlik ve sebze bahçeleri verildi. Bunların dışında kalan 23 aileye ise şehir merkezinde 1923 nüfus mübadelesi antlaşması gereğince Muğla’yı terk eden Rumlardan kalan dükkan, fırın, değirmen gibi emtialar verildi. Bu muhacirler Menteşe (Muğla) Vilayeti’nin Merkez İlçesi’ne bağlı değişik yerlere iskân edildikten sonra zaman zaman bunların sorunları ile ilgili olarak Menteşe (Muğla) Vilayet makamı ile Ankara’daki İskân Vekaleti arasında yazışmalar gündeme geldi. İşte bunlardan birisi Menteşe Vilayeti’nden Ankara’daki İskan Vekaleti’ne gönderilen 9 Mart 1924 tarihli bir telgraftır. Bu telgrafta; doğrudan doğruya vekaleti celilenin emriyle Kavala’dan Gökâbat (Gökova) Limanı’na gönderilen göçmenlerden Kavala, Tikveş ve Langaza muhacirlerinden olup Muğla’nın Cazgırlar Köyü’ne iskân edilen ahalinin bir kısmının Malarya hastalığından muzdarip olduğu, bu yüzden bu güne kadar bunların arasından 17 kişinin vefat ettiği, Sıhhiye Müdüriyeti’nden para yardımı yapılabildiği cihetle bu köyde oturanlara kinin dağıtımı yapıldığı, ancak köyün etrafının bataklıkla çevrili olduğundan dağıtılan kininin bir faydasının olmadığı, bunların haklarında alınacak kararın köyü teftiş eden valinin işaretine atfen Menteşe İskân Müdüriyeti tarafından verileceği, ve bilmuharebe vilâyet dahilinde bunların bir başka yere nakil ve iskânlarının imkânsız olmakla beraber dağlık mıntıka ahalisinden olan bu insanların burada oturmak istemediği, hayatlarını kurtarmak için vekâlet emriyle Trakya’da Tekfurdağı’na (Tekirdağ) nakledilmiş olan hemşehrilerinin yanına gitmek istedikleri ve kendilerine verilen araziyi de işletemedikleri bildirildi. Yukarıda belirtilen tahrirat “Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti”nce 22 Mart 1924 tarihinde değerlendirilmiş ve Muğla’ya şu cevap yazılmıştır; “Muhacirinin bataklıkta bulunması nedeniyle kendilerine yapılan tedavinin daima neticesiz kalacağının anlaşıldığı ve muhacirinin dağlık mıntıka ahalisinden olması nedeniyle de bunların gerekli yerlere göç etmelerine izin verilmesi gerektiği kararına varılmış ve bu kararın Muğla İskân Müdüriyeti’ne bildirilmesi kararlaştırılmıştır”.13 3- Muğla İli - Milas İlçesi’ne Gelen Muhacirler Dış ülkelerden gelen ve Muğla İli Milas İlçesi’nde iskâna tabi tutulan mübadil ve mültecilere ait çizelge14: Burada tablo vardır. Muğla İli’nin Milas îlçesi’ne gelen yukarıdaki çizelgede belirtilen mübadiller Milas İlçesi Merkezi’ndeki; Gazipaşa Mahallesi, Selimiye Mahallesi ve Firuzpaşa Mahallesi ile Varvil Köyü, Kafça Köyü, Takça Köyü, Yeniköy, Servin Köyü, Yaka Köyü, Ören, Kemer, Yusufça, Akbalık, Karakaya, Çalılık, İnce Kızılarmut, Değirmen, Gencik, Yel Değirmeni, Mezarlık, Çamlık,Varvil-Meşelik, Güllük, Kırkkız, Kozadere, Kovalık, Mezarlıkaltı, Mutafhanı Meydanı, Değirmendere, Kaymakkavağı, Derince, Eskipazar, Mezarlıkbaşı, Karacakaya, Bekirefendi, Hacı Ahmet Mezarlığı, Ahırcık Boğazı, Hacı Veli Kuyusu, Harmanlık, Kekelik, Kara-otlak, Tuzla Adası, Hisar, Bahçeyaka, Sarniç, Kızılalan ve Meşelik Mevkilerine iskân edildiler ve kendilerine de buralardan Dükkan, Hane, Sebze Bahçesi, Tarla, Bağ, Fırın ve Zeytin Tarlaları verildi.15 Yukarıda verilen Muğla İli’nin Milas İlçesi ile ilgili çizelge ve bilgilerin bir tahlili yapılacak olursa; 1924-1929 yılları arasında Milas İlçesi’ne mübadil ve gayri-mübadil sıfatıyla Yunanistan .Yugoslavya ve Arnavutluk gibi Balkan Ülkeleri’nin değişik yerlerinden 296 aile ve bunların oluşturduğu 884 kişi gelmiştir. Bu gelen aileler geldikleri yerlerdeki geçim sahaları ve meslek gruplarına göre tarımsal ve şehirsel olmak üzere iki gruba ayrıldılar. Bu gelen ailelerden 200 adeti tarımsal amaçla yukarıda belirtilen köylere iskân edildiler ve kendilerine de tarla, bağ, sebze bahçesi, ve zeytin tarlaları verildi. Bunların dışında kalan diğer aileler ise şehir merkezine iskân edildiler ve kendilerine de 1923 yılındaki mübadele antlaşma gereğince mübadeleye tabi Rumlardan kalan dükkan, hane gibi emtialar verildi. 29 Temmuz 1925 tarihinde, değişik Balkan ülkelerinden Anadolu’ya gelerek bir kısmının da Menteşe (Muğla) Vilayeti’nin değişik yerlerine iskân edilen muhacirlerin durumları ile ilgili olarak, Vilâyet İskân Memuru Talat Feyzi Bey tarafından hazırlanan bir rapor Menteşe Vilâyeti tarafından Dahiliye Vekâleti’ne gönderilmiştir.16 Bu raporda; 1-Milas Kazası’na Konice muhacirlerinin vardığı, Kuyucak Mevkii’nde 70 hane inşa edilmek suretiyle bunların buraya iskanının mümkün olabileceği konusu kaza kaymakamlığından bildirilmiş ise de belirtilen yerin mirî olduğu iddia olunduğundan bazı aksamalar dolayısıyla halen muhacir iskânına imkân görülmediğinden, mezkûr kazanın ise vaziyeti müsait olmadığı anlaşıldığından muhacirlerin Milas Merkezi’ndeki hanelere iskân edilmek ve civardaki bahçe ve arazi ile Milas’a 8-10 km mesafede olan Tuzabad arazisi verilmek suretiyle iskân ettirileceği ve bazıları cüzi tamir edilmek suretiyle 96 haneye muhacirinin iskân edileceği ve böylece de 70 hanenin inşasının tamamlanmış olacağı, bildirilmiştir. 2- Maliye İaşe Encümeni tarafından her 40 nüfustan 4 nüfusun iaşesinin kesildiği, belirtilmiştir. 3- Bodrum Kazası’ndaki muhacirlerin ellerindeki evrak-ı tarife gereğince henüz emval-ı tarife ve tahkikine teşebbüs edilmediği, irade-i tarik ve delâlet edecek bir memur bulunamadığından tehir edilmiş olmakla icap eden hususat ayrı ayrı kendilerine takdim kılındığı ve tahrirat kendine talimat verdikten sonra bir memurun istihdamı taht-ı vücup bulduğu ve bu durum 23 haziran 1925 tarihinde 562 no’lu tahrirat ile arz edildiği bildirilmiştir. Gerek Bodrum’da gerekse muhacirinin evleri ayrı ayrı gezilerek nüfuslarında fazlalık görülenleri ve haneleri yıkık, harap ve gayri muvafık bulunanları tesbit edilmiştir. 5- Şimdiye kadar cüzdanı verilmeyen Milas ve Bodrum muhacirlerine cüzdanları verilmiş iş bu rapor takdim kılındığı belirtilmiştir. Vilâyet dahiline iskân edilen muhacirlerle ilgili olarak Menteşe (Muğla) Vilayet makamı ile Ankara’daki Dahiliye Vekâleti arasındaki bir başka yazışma da, 13 Ağustos 1925 tarih ve 16828/120 numaralı, Menteşe (Muğla) Vilâyeti’nden Dahiliye Vekâleti’ne gönderilen bir telgraftır. Bu telgrafta; vilâyet dahilinde 67 hanede 394 nüfustan ibaret vilâyet-i şarkiye mültecisi mevcut olup bunlara şimdiye kadar 6 hane 242 dönüm incir bahçesi ve 550 dönüm tarla dağıtımı yapıldığı bildirilmiştir.17 Sonuç Lozan Barış görüşmeleri sırasında Türkiye ile Yunanistan arasındaki en önemli anlaşmazlıklardan birisi Türk-Rum Nüfus Mübadelesi meselesi oldu. Fakat 30 Ocak 1923 tarihinde tarafların “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine Dair Sözleşme ve Protokol” adlı bir anlaşma imzalaması ile bu mesele çözüldü. Bu anlaşmadan hemen sonra Türkiye gerekli hukuki düzenleme ve hazırlıkları yaparak değişik Balkan ülkelerinden muhacirlerin gelmesine ve değişik vilâyetlere iskân edilmesine izin verdi. Bunun sonucu olarak Menteşe (Muğla) Vilâyeti’ne de 650 aile ve bunların oluşturduğu 2373 kişi iskân edildi. Bu gelen muhacirlerden 270 aile ve bunların oluşturduğu 1140 kişi Bodrum İlçesi’ne, 84 aile ve bunların oluşturduğu 349 kişi Merkez İlçe’ye ve 296 aile ve bunların oluşturduğu 884 kişi de Milas İlçesi’ne iskân edildiler. KAYNAKLAR a-Arşivler Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla -Bodrum I.II ve III No’lu İskân Esas Defteri Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla -Merkez İlçe I ve II. Nolu İskân Tevzi Defteri Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Milas İskân Esas Defteri Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272.11.20.98.6 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272.12.45.74.37 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272.12.45.78.12 b-Kitap ve Makaleler 1- Ramazan Tosun, Türk-Rum Nüfus Mübadelesi ve Kayseri’deki Rumlar, Niğde, 1998 2- Nurettin Gülmez, Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu’da Yeni Gün, Ankara, 1999 3- Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), İstanbul, 1995 4- Kemal An, “1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması sonrası İzmir’de Emval-i Metruke ve Mübadil Göçmenler”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VI , S.18, Temmuz 1990, s.635 1 Ramazan Tosun, Türk-Rum Nüfus Mübadelesi ve Kayseri’deki Rumlar, Niğde, 1998, s.63 2 Nurettin Gülmez, Kurtuluş Savaşı’nda Anadolu’da Yeni Gün, Ankara, 1999, s.189-192, Tosun, a.g.e, s.63-64 3 Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), İstanbul, 1995, s.l 4 Tosun, a.g.e, s. 75-76 5 Kemal Arı, “1923 Türk-Rum Mübadele Anlaşması sonrası İzmir’de Emval-i Metruke ve Mübadil Göçmenler”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C.VI, s.18, Temmuz 1990, s.635 6 Tosun, a.g.e, s. 85-86 7 Tosun, a.g.e, s. 87 8 Tosun, a.g.e, s. 88 9 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Bodrum I. II ve III. Nolu İskan Esas Defteri. 10 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Bodrum 1. II ve III No’lu İskan Esas Defteri. 11 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Merkez İlçe I ve II. No’lu İskan Tevzi Defteri. 12 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Merkez İlçe I ve II. Nolu İskan Tevzi Defteri. 13 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272.11.20.98.6 14 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Milas İskân Esas Defteri. 15 Köy Hizmetleri Muğla İl Müdürlüğü Arşivi, Muğla-Milas İskân Esas Defteri. 16 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi. 272.12.45.74.37 17 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, 272.12.45.78.12 |
||
|
---------------------- * Muğla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Görevlisi - - ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 51, Cilt: XVII, Kasım 2001 http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=251 |
