Lozan Antlaşması (1923) uyarınca mübadele söz konusu olunca Türkiye' deki Rum nüfus (İstanbul hariç) Yunanistan'a, Yunanistan'daki Türk nüfusun ise (Batı Trakya hariç) Türkiye'ye göç ve iskanları sağlanmıştır. Mübadil adı verilen bu göçmenlerin yerleştirildikleri yerler arasında Fatsa Kazası da vardır. Fatsa'ya yerleştirilen mübadillerin sayısı 801 kişidir. Mübadillerden yaşayan kimse kalmamıştır. Onların soyundan gelip mübadele konusunda düzenli ve sıhhatli bilgi toplayanlar da yok değildir; bunlardan biri de Yusuf BUL'dur. (Doğum 1925) Bul'un anlattığına göre mübadele şu şekilde gerçekleşmiştir.:
"1923 senesinin Mayıs ayı içerisinde Selanik'in Serez Kazası'ndan hareketle Kavala Limanı'ndan Gül Cemal Vapuru ile İstanbul'a gelmişlerdir. İstanbul'da Veli Ağa Çayırı'nda bir hafta dinlendikten sonra bir başka gemi ile Fatsa'ya gelmişlerdir. Fatsa'ya gelen hane sayısı 770'tir. Fakat bu haneler normal hane değil bir veya iki kişiden oluşan hanelerdir. Mübadiller geldiklerinde içlerinde 15 yaşını doldurmuş iki delikanlı ile 55 yaşının üzerinde ihtiyarlar ve özellikle kadın ve çocuklar vardı. Bu insanlar şehre uyum sağlayamamışlardır. Nedeni ise buğday ve tütün yetiştiriciliğine alışkın olan mübadiller, mısır ve kendir üretimine alışamamışlardır. Büyük bir bölümü Samsun'a gitmiş, burada yer bulamadıklarından Amasya ve Tokat'a çıkmışlardır. Yolculukları esnasında eşkıyalar tarafından soyulmuşlardır. Perşembe Yaylası'ndan hareketle tekrar Fatsa'ya gelmişler, bu yol esnasında Çiçek Hastalığı ve Veba'ya tutulan nüfusun 1/5 i helak olmuştur.
Fatsa'ya geldiklerinde ise iskan haklarını kaybettiklerini öğrenmişler, bunu yanında kendilerine ayrılan yerler talan olmuştur. Samsun'a gitmeyip Fatsa'da kalanlar ise (Ömer Hoca, Horoz Osman) merkez mahallede çok iyi yerler tutmuşlardır. 770 hanenin 60 tanesi şehre yerleşmiş diğerleri ise yüksek köylere çıkmışlardır. Yerleştikleri köylerin adları şunlardır. : Kumru, Derbent Köyü (Kaya Mah.), Yaylacık, Kiremitli (Elmalı), Çokdeğirmen, Kayabaşı, Alanköy ve Gebekse (Ortaca ). Mübadiller, Rumların bıraktıkları el sanatlarını devam ettirmişlerdir. Mobilyacılık, Kalaycılık, Bakırcılık ve Terzilik başlıca mesleklerindendir. Mübadillerin ancak yüzde 30'u Fatsa'da kalmıştır. Bunun nedeni ise toprağın yetersizliği ve nüfusun artmasıdır."
KAYNAK VE DEVAMI: http://fatsatso.tobb.org.tr/dokumanlar/fatsatarihce.doc
