Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı (Bahar 2007, s.73-89)
ÇANAKKALE MERKEZE GELEN SELANİK MÜBÂDİLLERİ
THE TURKISH MIGRANTS SETTLED IN CANAKKALE CAME FROM THESSALONIKI
Cengiz PARLAK
Öğretim Görevlisi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi
Çanakkale’ye Selanik ve civarı başta olmak üzere Girit, Limni ve Midilli adalarından mübâdil ve muhacirler getirilip yerleştirilmiştir . İskân bölgeleri içerisinde ikinci bölgede bulunan Çanakkale’de Rumlardan kalan emvâl-i metruke de bulunmaktaydı. Çanakkale’de Türk Hükümeti herhangi bir mübâdil veya muhacir köyü kurmadığı için gelecek olan mübâdil ve muhacirler bu “emvâl-i metruke”den yararlanacaklardı. Çanakkale bölgesinde firar eden ve kaybolan Rumlardan kalan emvali metruke hakkında Toprak İskân Genel Müdürlüğü’nde 1924 yılına ait bir belgedeki bilgiler şu şekildedir :
“Rum nüfus : Erkek 9.565, Kadın 9.056
Hane : adet: 1.996, toplam değeri: 226.463 lira
Han : adet: 1, toplam değeri: 800 lira
Dükkan : adet: 391, toplam değeri: 34.891 lira
Fırın : adet: 44, toplam değeri: 8.547 lira
Mağaza : adet: 158, toplam değeri: 25.831 lira
Değirmen : adet: 5, toplam değeri: 946 lira
Muhtelif malî : adet: 96, toplam değeri: 9.846 lira
Bağ : adet: 3.574, toplam değeri: 33.938 lira
Arsa : adet: 412, toplam değeri: 28.273 lira
Zeytinlik : adet: 343, toplam değeri: 15.468 lira
Bahçe : adet: 4, toplam değeri: 6.446 lira”
Yine aynı genel müdürlüğe ait 1927 tarihli bir belgeye göre, Çanakkale’de mübâdeleye tabi “emvali metruke”de iskân olunabilecek göçmen hane sayısı 1.739 ve buna karşılıkta göçmen nüfusu 4.856 kişiydi . Çanakkale’deki emval-i metruke’ye, Selanik ve civarından gelen mübâdiller yerleştirilmişlerdi.
Selanik şehri mübâdele esnasında bölgenin en önemli merkezi konumunda olup çevre kaza ve köylerden Türk mübâdillerin toplandığı irkap iskelesi durumundaydı. 1923 sonu ve 1924 yılının ilk aylarında Selanik’te on bini aşkın mübâdil toplanmış durumdaydı. Mübâdillerin Anadolu’ya nakledilmeleri hava şartları nedeniyle gecikmelere uğramaktaydı. Yaşanan gecikmeler, mübâdillerin hem havaların kötü gidişatından etkilenmelerine hem de Yunanistan’ın haksız davranışlarına maruz kalmalarına sebep oluyordu . Türk hükümeti olumsuzlukları gidermeye çalışmış ve mübâdillerin bir an evvel Anadolu topraklarına getirilmeleri için vapurları Selanik iskelesine göndererek mübâdilleri iskan edilecekleri bölgelerine ulaştırmaya başlamıştır.
Ekim 1923’te göreve başlayan Selanik mübâdele heyeti , mübâdillerin göç işlemleri ve taşınmaları konusunda oldukça zorluk çekmiştir . Mayıs 1923’te başlaması planlanan mübâdelenin her iki ülkenin yaşadıkları çeşitli siyasal, sosyal ve ekonomik sorunlar nedeniyle başlayamadığı ve ancak 1923 yılı kasım ayının ortalarında başladığı görülmektedir . Gazete haberlerine göre 1923 Kasım ayı içerisinde Selanik ve Girit’in Hanya şehrinden mübâdillerin gelecekleri bildirilmektedir . 1923 yılının Kasım ayında fiilen taşıma işlemlerinin başlamasıyla büyük miktarda mübâdil yıl sonuna kadar Selanik, Kavala ve Girit irkap iskelelerinden Anadolu’ya getirilmişti . Yine aynı iskelelerden 1924 yılının Ekim ayına kadar özellikle Ocak, Şubat, Mart, Nisan ve Mayıs aylarında çeşitli miktarlarda mübâdil ve muhacirler Anadolu’nun ihraç iskelelerine getirilmiş ve iskân bölgelerine yerleştirilmiştir .
Çanakkale merkeze Selanik ve civarından gelen mübâdillerin varış tarihleri hakkında Göçmen Esas Defteri’nde iki tarih gösterilmektedir. Kılkış’tan gelen bir mübâdil ailesinin “İskan mahalline geldiği tarih” hanesinde 23 Kanûn-i sânî 1340 (23 Ocak 1924), Yenice-i Vardar mübâdilinin aynı hanesinde 21 Kanûn-i sânî 1340 (21 Ocak 1924) yazmaktadır . Bu iki farklı tarihin nedeni, gelen mübâdil ailelerin değişik kasaba ve köylerden Selanik irkap iskelesine gelmiş olmalarından başka, vapurlarda yeterince yer kalmayınca aynı bölgeye gidecek olan mübâdillerin başka vapurlar ile iskan bölgesine gönderilmesidir. Örneğin Gelibolu’ya Selanik’in Langaza kazasından gelecek olan mübâdillerin iki değişik vapurla ve farklı sayılarda gönderildiği görülmektedir. Gelişleri arasında 10 günlük bir farklılık vardır .
Yukarıdaki iki farklı tarihe rağmen, Çanakkale merkeze gelen Selanik mübâdillerinin varış tarihleri 1924 yılının Ocak ayı olarak görülmektedir. Diğer kasaba ve köylerden gelen mübâdiller için herhangi bir varış tarihi belirtilmemiştir. Gazete ve arşiv belgelerinde de Selanik mübâdillerinin Çanakkale merkeze varmaları hakkında haber ve belge bulunamadığından kesin bir sonuca varılamamaktadır. Göçmen Esas Defteri’ndeki kayıtlar, mübâdillerin nüfusları, aile sayıları, kaçar kişilik ailelerden oluştukları, meslekleri, kendilerine verilen ev, arsa, bağ, bahçe ve tarlalar hakkında sayısal bilgilerle, bazı ailelerin durumları hakkında açıklamalar içermektedir. Çanakkale’ye en fazla ailenin ve nüfusun geldiği yer Yenice-i Vardar’dır. Buradan Çanakkale merkeze 63 aile 253 nüfus gelmiştir. 55 aile ve 220 nüfus ile Florina ikinci sırada yer almaktadır. 11 aile 67 nüfus ile Kılkış, 14 aile 54 nüfus ile Selanik, 4 aile 16 nüfus ile Vodina, 2 aile 4 nüfus ile Kavala, birer aile üçer nüfus ile Drama ve Kayalar, birer aile ikişer nüfus ile de Karacaabat ve Toprak kasabaları Göçmen Esas Defteri’nde yer almaktadır.
En fazla aile ve nüfusa sahip olan Yenice-i Vardar mübâdillerinin arsa ve gayrimenkul alımında da sayıca üstünlükleri görülmektedir. Ayrıca 63 aile içerisinde 44 adet mesleği belirtilmemiş aile reisi olmasına rağmen, 17 rençper, 1 çiftçi ve 1 hoca bulunmaktadır. Ailelerin nüfusları ise, bir kişilik 2 aile, iki kişilik 9 aile, üç kişilik 17 aile, dört kişilik 15 aile, beş kişilik 7 aile, altı kişilik 9 aile, yedi kişilik 2 aile, sekiz kişilik ve on bir kişilik birer aile olarak deftere kaydedilmiştir. Yenice-i Vardar mübâdilleri Çanakkale merkezden, 4 adet bir odalı, 3 adet iki odalı ev ve oda sayısı belirtilmemiş fakat bizim görüşümüze göre tek oda olduğunu düşündüğümüz 53 adet daha ev almışlardır. 63 aile içerisinde sadece 4 aile ev alamamıştır. 3 aile de çift ev sahibi olarak belirtilmiştir . Çanakkale merkezin farklı yerlerinden ve değişik büyüklerde 351 tarla, 63 bağ ve 20 zeytinlik, Yenice-i Vardar mübâdillerine ekip biçmeleri ve üretici duruma geçmeleri için verilmiştir.
55 aile ile ikinci sırayı alan Florina mübâdilleri arasında 34 adet mesleği belirtilmemiş aile reisi vardır. Bunların yanı sıra 8 rençper, 2 çiftçi, 5 tütüncü, 1 memur, 1 çoban, 1 kalburcu, 1 dülger, 1 kunduracı ve bir de aşçı bulunmaktadır. İki kişilik 9 aile, üç kişilik 13 aile, dört kişilik 13 aile, beş kişilik 11 aile, altı kişilik 7 aile ve yedi kişilik 2 aile ile, ailelerin nüfusları kaydedilmiştir. Florina mübâdilleri 1 adet bir odalı, 1 adet iki odalı ve oda sayısı belli olmayan 51 adet ev almışlardır. 1 aile de çift ev almıştır. 3 aile ise hiçbir çeşit hane alamamıştır. Florina mübâdillerine 316 tarla, 51 bağ ve 30 zeytinlik verilmiştir.
67 nüfus ile üçüncü sırada yer alan Kılkış’dan 3 rençper, 2 çiftçi, 2 arabacı, 3 demirci ve bir de mesleği belirtilmemiş 11 aile gelmiştir. Ailelerin nüfusları, iki, üç, dört, yedi ve dokuz kişilik birer aile ile beş, altı ve on kişilik ikişer olarak kayıtlarda görülmektedir. Bu ailelerden 3 tanesi iki odalı, 7 tanesi ise oda sayısı belli olmayan evler almışlardı. Bir aile de ev alamamış görünüyordu. İyi, orta ve aşağı derecelerde 28 tarla, 1 zeytinlik ve 1 bağ Kılkış mübâdillerine dağıtılmıştır.
Selanik merkezden gelenler, 14 aile 54 nüfus ile dördüncü sırada yer almaktadır. Mesleklere göre dağılımlarında, 6 mesleği belirtilmemiş ile hepsinden birer adet olmak üzere rençper, çiftçi, marangoz, kunduracı, tüccar, aşçı, eshab-ı emlak ve kahveci bulunmaktadır. İki ve üç kişilik üçer aile, dört kişilik 4 aile, beş kişilik 2 aile ile altı ve yedi kişilik birer aile deftere kaydedilmiştir. Ailelerden hepsi ev almış görünmektedir. Bunlardan ikisi 2 odalı, biri 3 odalı ve on biri de oda sayısı belli olmayan evler almışlardı. Arazi dağıtımında ise 25 tarla, 3 bağ, 1 zeytinlik ve 2 sebze bahçesi mübâdillere verilmiştir.
Beşinci sırada yer alan Vodina’dan 4 aile 16 nüfus gelmiştir. Aileler rençper, çiftçi ve 2 adet bakkal olarak görünmektedir. Ailelerin nüfusları, iki ve dört kişilik birer aile, beş kişilik 2 aile olarak deftere yazılmıştır. Bir aile 2 odalı, 2 aile de oda sayısı belli olmayan evler almışlardı. Bir aile ise ev alamamıştır. Vodina mübâdillerine sadece 11 adet tarla verilmiş görünüyordu. Bağ ve diğer arazi çeşitleri verilmemişti.
Kavala mübâdilleri 4 nüfus 2 aile olarak Çanakkale’ye gelmişler ve bu ailelerden biri aşçı, diğerinin ise mesleği belirtilmemiştir. Bir aile 1 kişi, diğer aile ise üç kişiden oluşmaktadır. İki ailenin birine 2 odalı diğerine ise 1 odalı ev verilmiştir. Fakat her iki aile de arazi alamamıştır.
Drama’dan ve Kayalar’dan birer aile ve üçer nüfus gelmiştir. Drama’dan gelen aileye 1 ev, Kayalar’dan gelen aileye ise beş odalı 1 ev verilmiştir. Her iki aileye arazi taksimi yapılmamış ve meslekleri de belirtilmemiştir.
Toprak ve Karacaabat’tan birer aile ve ikişer nüfus gelmiştir. Toprak’tan gelenin mesleği semerci olup 2 odalı bir ev ve Karacaabat’tan gelenin ise mesleği belirtilmemiş olup bir ev almıştır. Her iki aile de hiçbir arazi alamamışlardı.
Selanik ve bölgesinden gelen mübâdillerin sayılarla ilgili durumu yukarıda anlatıldığı şekildedir. Toplamda 624 nüfus, 153 aile Selanik mübâdili, Mübâdil Esas Defterine göre Çanakkale merkeze gelmişti. Bu mübâdillere 146 ev, 731 tarla, 118 bağ, 52 zeytinlik ve 1 sebze bahçesi verilmişti. Ailelerden bazıları ev, bazıları ise arazi alamamış olarak görünmektedir .
Mübâdillerin çoğunun beş bölgeden geldiği fark edilmektedir. Yenice-i Vardar, Florina, Kılkış, Selanik merkez ve Vodina. Diğer ailelerin az olarak gelmesi, Çanakkale bölgesinin iklimi, zirai ve ticari faaliyetleri açısından bu bölgelere yakın olmaması ile açıklanabilir. Yine de mübâdiller arasında firar olayları da görülmektedir.
Anadolu genelinde olduğu gibi Çanakkale’ye gelen Selanik mübâdilleri arasında da iskân bölgesini terk edenler olmuştu. Bunlar deftere işlenmiş olup aileler hakkında firar açıklaması yapılmıştır. Gerçekleşen firar olaylarında herhangi bir tarih belirtilmemiş sadece ailenin bilgilerinin yazıldığı sütun ve satırda açıklamalar yapılmıştır.
İlk olarak vereceğimiz firar olayında, 10 kişilik ailesiyle Selanik Kılkış’tan gelen arabacı Faik Osman’ın İzmir’de firarda olduğu görülmektedir. Ailesi içerisinde karısı, annesi, kız kardeşleri, erkek kardeşi ve onların eşleri bulunmaktadır. Kendisinin karısıyla ya da tek başına mı firarda olduğu bilinmemektedir .
Selanik merkezden gelen ve 6 nüfuslu ailesi bulunan Ali oğlu Celil’in kendisinin İzmir’de olduğu belirtilmiştir . Selanik Karacaabat mübâdillerinden İdris oğlu İbrahim ve karısının “Firar” olduğu ve bu aileye sadece hane verildiği defterde görülmektedir . Kunduracı ve Selanik merkez mübâdillerinden Hasan Yusuf oğlu Mehmet, toplam 5 kişilik aile nüfusuyla İzmir’de bulunmaktadır . Selanik Vodina mübâdillerinden Yusuf bin Ömer biraderi ile Çanakkale merkezde iki tarla almış fakat ev alamamıştı. Defterin açıklamalar kısmında “Firar ve mahallî ikâmeti meçhul” şeklinde bir not düşülmüştü . 18 ve 15 yaşlarındaki bu iki kardeşin başka bir şehir veya kasabadaki yakınlarının yanlarına gittikleri düşünülebilir.
Kılkış mübâdillerinden arabacı Hüseyin bin Ahmet toplam üç kişilik ailesiyle (eşi ve oğlu) firar etmiştir. Ancak yerleri belirtilmemiştir . Fakat Toprak mübâdillerinden Ahmet İdris ve eşinin Çanakkale merkezi terk ettikleri ve
İstanbul’da oldukları defterde belirtilmiştir .
Yenice-i Vardar’dan gelen rençper Hüseyin Pehlivanoğlu Molla Ahmet, yanında eşi, kızı ve gelini ile Çanakkale merkezde iskân edilip hane, bağ ve tarla almış görünmektedir. Fakat açıklamalar kısmında “İzmir’in Ahmetler nahiyesindeler” şeklinde bir nota ilaveten “Kendisinin firar olmasından yerine gelini Saffet Hanım geçmiştir” diye bir not daha düşülmüştür . Bu durumda, Molla Ahmet ya tek başına ya da karısı ve kızı ile İzmir’in Ahmetler nahiyesine gitmişti. Her iki durumda da yerine gelini malları almış olarak geçmiştir.
Lotu Hüseyin oğlu Mehmet eşi ve iki oğlu ile Florina’dan Çanakkale merkeze gelmiş fakat oğullarından birinin firarda olduğu açıklamalarda belirtilmişti . Yenice-i Vardar’dan gelen Hasan Köle oğlu Ramazan eşi ve oğlu ile firardadır . Florina mübâdillerinden Seyit oğlu İsmail’in eşi ile İzmir’e kaçtıkları belirtilmiştir . Hiçbir mal almayan Florina mübâdillerinden Süleyman kerimesi Gülistan’ın, toplam üç kişilik ailesiyle İzmir’de firarda oldukları açıklanmıştır .
Hane, bağ, zeytinlik ve tarla alan Yenice-i Vardar mübâdillerinden Kerim oğlu Hasan oğlu Arif ve toplam yedi kişilik ailesi İzmir’in Ahmetler nahiyesine firar etmişlerdir . Nereye firar ettikleri belli olmayan mübâdiller arasında Florinalı Karanfil oğlu Ramazan ve eşi de bulunmaktadır . Yine Florina mübâdillerinden Halim oğlu Hayrettin eşi, iki oğlu ve kızı ile Çanakkale’ye gelmiş fakat eşi firar etmiştir. Nereye gittiği de tam olarak bilinmemektedir . Florina mübâdillerinden olan bir başka ailede de, Çoban Bekir oğlu Ali’nin karısı İzmir’e firar etmiştir . Florinalı bir başka mübâdil aile ise, ailecek firar etmişlerdir. Nereye gittikleri belli değildir . Eşi Bergama’ya kaçan Yaşar oğlu Süleyman Florina mübâdillerinden bir başkasıdır . Ayrıca Yaşar oğlu Süleyman’ın kardeşi olduğu görülen Yaşar oğlu Hasan’ın eşi de Bergama’ya kaçmıştır . Florina mübâdillerinden Halim oğlu Kamil’in oğlunun İzmir’e firar ettiği defterde belirtilmiştir .
Yukarıda açıkladığımız toplam 20 firar olayında, aileler içerisinden birey olarak kaçanların olduğu gibi, ailecek iskân yerlerini terk edenlerde bulunmaktadır. İskân müdürlüğü bu gibi firar olaylarını da deftere işleyerek mübâdil ailelerin nüfusları ve durumlarını kontrol altına almayı düşünmüştür. Çünkü boşalan ev ve arazilerin, herhangi bir taşınır mal alamamış diğer mübâdil veya muhacirlere verilmesi durumu ortaya çıkmıştı. Mübâdiller hakkında bilgiler ne kadar iyi tutulur ise, isteklere o derece yeterli cevaplar verilebilmektedir.
Selanik mübâdillerinden olan Mürşide Hanım, geldiği yerdeki metrukatına karşılık verilen mallardan başka Çanakkale-Küçükkuyu’dan da zeytinlik talep etmektedir. Bundan dolayı Çanakkale İskân Müdürlüğü, İskân Müdüriyeti Umumiyesine başvurarak zeytinlik verilip verilemeyeceğini sormuş ve “uygun” cevabını almıştır . Her mübâdil bu uygun cevabını alamıyordu. Bazı iskân mıntıkalarında yeterince tarla, bağ veya işlenecek arazi olmadığı neden gösterilerek, ek talepte bulunan mübâdil veya muhacirlere olumlu cevap verilmiyordu. Fakat buna rağmen geldiği yerde evi ve arazisi olan her mübâdile karşılığı olan ev ve arazi dağıtımı yapılıyordu.
Sonuç olarak Çanakkale merkeze gelmiş olan Selanik mübâdillerinin yeterli derecede mal edindikleri görülmektedir. Ancak geldikleri yerde düzenli bir hayat içerisinde olduklarından dolayı, onlar açısından yeni topraklarına alışmak zor bir durumdur. Bu sebeple aldıkları topraklar yeterli gelse de, önceki topraklarından aldıkları verimi alamadıklarını, yeni topraklarının kendileri için verimsiz olduklarını düşünmektedirler. Mübadiller ve muhacirler, yeni geldikleri yerleri ilk başlarda sevmeyebilir ve buralardan firar edebilirler. Selanik ve civarından mübadele kapsamında Çanakkale merkeze gelen mübadiller arasında da firar olayları olmasına rağmen, mübadillerin çoğu, yavaş yavaş yeni hayatlarına uyum sağlamışlardır.
KAYNAK: http://www.yusufturhan.com/tarih/1684.html
