7th INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BALKAN HISTORY STUDIES
Migrations to and from Balkans
(from Ottoman Empire to Republic of Turkey)
(September 18-21, 2019, Edirne / Turkey)
TAM METİN BİLDİRİ KİTABI / PROCEEDING
Cilt / Volume I
VII. ULUSLARARASI BALKAN TARİHİ ARAŞTIRMALARI SEMPOZYUMU
Balkanlar’a ve Balkanlar’dan Göçler (Osmanlı’dan Cumhuriyet’e)
(18-21 Eylül 2019, Edirne / Türkiye)
Yayın Koordinatörü/ Broadcaste Coordinator• Yaşar HIZ
Yayın Yönetmeni / Broadcaste Director • Eda ALTUNEL
Editörler / Edited by • Prof. Dr. Zafer GÖLEN & Doç. Dr. Abidin TEMİZER
Kapak Tasarım / Cover Design • Su TASARIM
İç Tasarım / Interior • Gürkan GÖÇER
Birinci Basım / First Edition• © Aralık/ December 2019
ISBN: 978-625-7958-17-2
© copyright
Bu kitabın yayın hakkı UBTAK (Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Komitesi)’a aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.
All rights reserved by UBTAK (International Committee of Balkan History Studies). No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the publisher’s permission.
Yayıncı / Publisher Gece Kitaplığı
Adres /Adress: Kızılay Mah. Fevzi Çakmak 1. Sokak Ümit Apt No: 22/A Çankaya/ ANKARA
Tel / Phone: +90 312 384 80 40
web: www.gecekitapligi.com e-mail: gecekitapligi@gmail.com
Baskı & Cilt / Printing & Binding
Gece Akademi
Sertifika No: 42539
ÖN SÖZ / PREFACE
Tarih ve matematik bilimleri görünüşte pek yan yana gelemezler. Ancak söz konusu göç olduğunda matematiksel bir denklem kurmakta bir beis yoktur. Tarih=göç dersek yanlış bir denklem kurmuş olmayız. Zira insanlar yaradılıştan itibaren sürekli hareket halinde olmuşlardır. Milyonlarca insan doğdukları yerlerden başka yerlerde öldüler. Milyonlarca insan tüm yaşamını bilmedikleri topraklarda sürdürdüler ya da sürdürmeye zorlandılar. Gerek Türklerin gerekse Balkan milletlerinin tarihi bu durumun somut göstergesinden başka bir şey değildir. 2000 yıl evvel Orta Asya’nın geniş bozkırlarında yaşayan Türkler bugün ana yurtlarından binlerce km uzakta Anadolu’yu yurt tutmuşlardır. Bununla da yetinmeyip milyonlarcası Avrupa’da yaşamayı tercih etmiştir. Balkan milletlilerinin Karadeniz’in kuzeyinde başlayan macerası ise bugün yoğunlukla Adriyatik ve Tuna Havzası’nda devam ediyor.
Gerek Türklerin gerekse Balkan milletlerinin Doğu’dan Batı’ya yürüyüşleri esnasında Balkan toprakları önemli yer tutar. Kültürün, dinin, milletlerin geçiş, birleşme ve ayrışma noktası yarımada için bu olağan bir durumdur. Burada kim kimdir belli olmadığı gibi, kimin kimden ayrılacağı da belli değildir. Bu gerçeği bir kez de 2019 yazında Budva’da konakladığımız Hotel Oliva’nın sahibi Branco’nun ağzından duymak bizi hiç şaşırtmadı. Konuşurken Branco bize, “Türk kim? Karadağlı kim? Ben Türk, siz Karadağlı” dedi ve ekledi “Biz istesek de istemesek de ortak geçmişimiz bu”. Evet, ortak geçmiş onun dediğiydi. Ancak gerçek bu kadar romantik mi? Tabi ki hayır. İnsanları birbirinden ayırmak güç olsa da bu oluyor, en çok da Balkanlar’da oluyor. Barnco’nun dediğinin aksine insanlar egemenlik için, irade için, yiyecek için, din için, düşünce için oradan oraya
sürüklenmeye devam ediyor. VII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu (UBTAS)’nun bu yılki konusu tam da budur. Sayıları milyonları bulan göçmenler geride binlerce hatıra, iz ve acı bırakarak savrulmaya devam ediyor. Göç Balkanlar’da yaşamla o kadar iç içe geçmiştir ki neredeyse ailesinden göç hikâyesi olmayan tek bir kişi dahi yoktur.
2 cilt olarak hazırlanan bu kitapta birbirinden kıymetli alanında uzman akademisyenler tarafından VII. UBTAS’a sunulan bildirilerin tam metinleri yer almaktadır. Bu bildirilerde insanla göçün harman olduğu Balkanlar’da göçün mahiyeti, geçmişi ve insanlar üzerindeki etkisi incelenmiştir.
UBTAS’ın düzenlenmesinde emeği geçen UBTAK (Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Komitesi) üyeleri her yıl geleneksel olarak UBTAK Balkan Tarihine Katkı Ödülü ile UBTAK Balkan Tarihine Hizmet Ödülü vermektedir. UBTAK 2019 yılında Balkan Tarihine Katkı Ödülü’’nü Prof. Dr. İlber Ortaylı’ya; UBTAK Balkan Tarihine Hizmet Ödülü’nü ise Dr. Öğr. Üyesi Bülent Akyay’a vermeyi uygun gömüştür. Ödüller sempozyumun açılışında Trakya Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erhan Tabakoğlu tarafından İlber Ortaylı’ya; Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Adem Korkmaz tarafından Dr. Öğretim Üyesi Bülent Akyay’a takdim edilmiştir.
VII. UBTAS’ın düzenlenmesinde değerli katkılarda bulunan Trakya Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erhan Tabakoğlu’na; Burdur Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Adem Korkmaz’a; Tuzla Üniversitesi Rektörü Nermina Hadžigrahić’e; Osijek Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Vlado Guberac’a; Türk Tarih Kurumu Başkanı Prof. Dr. Refik Turan’a; TİKA Başkan Vekili Serdar Kayalar’a; TİKA Başkan Yardımcısı Prof. Dr.
Birol Çetin’e teşekkür ederiz. Olağanüstü çabaları ile sempozyumun her aşamasında katkıda bulunarak sempozyumun başarılı bir şekilde gerçekleşmesine vesile olan Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Müdürü Dr. Öğr. Üyesi Bülent Akyay’a teşekkürü borç biliriz.
Prof. Dr. Zafer Gölen & Doç. Dr. Abidin Temizer
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
1950-1951 YILINDA BULGARİSTAN’DAN ANADOLU’YA YAPILAN GÖÇLER VE MARAŞ’A İSKÂN EDİLEN GÖÇMENLER
...................................................................................... 181
HÜKÜMET POLİTİKALARI VE GÖÇ / GOVERNMENT
POLICIES AND MIGRATIONS 194
18. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA RUSYA
İMPARATORLUĞU’NUN GÖÇ POLİTİKASI VE BULGARLAR 195
KARADAĞ-OSMANLI SAVAŞI VE DALMAÇYA’DA GARIBALDI MESELESI (1861-1863) 245
BULGARİSTAN’DA TÜRKLERE UYGULANAN ASİMİLASYON POLİTİKALARI VE ANAVATANA GÖÇ 283
MÜBADELE / POPULATION EXCHANGE 342
TASFİYE TALEPNAMELERİNE GÖRE MÜBADİLLERİN VAKIFLARI VE ORTAK ARAZİLERİ HAKKINDA BAZI TESPİTLER (KAYALAR KAZASI ÖRNEĞİ 1923-1924) 343
MÜBADELENİN DİKENLİ YOLLARINDA MÜBADELE İNSANLARI
...................................................................................... 389
TASFİYE TALEPNAMELERİNE GÖRE BURDUR’A YERLEŞTİRİLEN MÜBADİLLERİN GERİDE BIRAKTIKLARI MAL VARLIKLARI.. 423
SEMPOZYUMDAN FOTOĞRAFLAR / PHOTOS FROM
THE SYMPOSIUM 440
KURULLAR / BOARDS
Düzenleyen Kurumlar / Organizing Institutions Burdur Mehmet Akıf Ersoy University, Turkey Trakya University, Turkey
Tuzla University, Bosnia and Herzegovina
Josip Juraj Strossmayer University in Osijek, Croatia
Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA), Turkey
Turkish Historical Society, Turkey
Trakya University Balkan Research Institute, Turkey
Düzenleme Kurulu Başkanı / President of Organizing Committee Prof. Dr. Hasan BABACAN, Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Düzenleme Kurulu / Organizing Committee
Prof. Birol ÇETİN, Ph.D., TİKA, TURKEY
Prof. Božidar JEZERNIK, Ph.D., Ljubljana University, Slovenıa Prof. Damir MATANOVIĆ, Ph.D., Osijek University, Croatia Prof. Ekrem ČAUŠEVIĆ, Ph.D., Zagreb University, Croatia Prof. Ema MILJKOVIĆ, Ph.D., Belgrade University, Serbia Prof. Kenan MORTAN, Ph.D., EISTI, Paris, France
Prof. Šerbo RASTODER, Ph.D., Montenegro Univ., Montenegro
Prof. Türkan ERDOĞAN, Ph.D., Pamukkale University, Turkey
Prof. Zafer GÖLEN, Ph.D., Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Assoc. Prof.Abidin TEMİZER, Ph.D., Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Assoc. Prof. Nihada DELIBEGOVIĆ DŽANIĆ, Ph.D., Tuzla University, Bosnia and Herzegovina
Assoc. Prof. Zübeyde GÜNEŞ YAĞCI, Ph.D., University, Turkey
Asst. Prof. Bülent AKYAY, Ph.D., Trakya University, Turkey
Bilim ve Hakem Kurulu / Science and Referee Committee Prof. Abdullah SOYKAN, Ph.D., BALIKESIR University, Turkey Prof. Alaattin AKÖZ, Ph.D., Selçuk University, Turkey
Prof. Alena ĆATOVIĆ, Ph.D., Sarajevo University, Bosnia and Herzegovina
Prof. Aleksandar KADIJEVIĆ, Ph.D., Belgrade University, Serbia Prof. Anisora POPA, Ph.D., Danurea de Jos University, Romanıa Prof. Birol ÇETİN, Ph.D., TİKA, Turkey
Prof. Božidar JEZERNIK, Ph.D., Ljubljana University, Slovenia Prof. Damiır MATANOVIĆ, Ph.D., Osijek University, Croatia
Prof. Drazan KOZAK, Ph.D., Osijek University, Croatia Prof. Ekrem ČAUSECIČ, Ph.D., Zagreb University, Croatia Prof. Ema MILKOVIĆ, Ph.D., Belgrade University, Serbia
Prof. Hüseyin MUŞMAL, Ph.D., Karamanoğlu Mehmetbey University, Turkey
Prof. İbrahim YILMAZÇELİK, Ph.D., Fırat University, Turkey
Prof. İlker ALP, Ph.D., Trakya University, Turkey
Prof. Izet ŠABOTIĆ, Ph.D., Tuzla University, Bosnia and Herzegovina Prof. Maria DJINDJIC, Ph.D., Belgrade University, Serbia
Prof. Mehmet Alı ÜNAL, Ph.D., Pamukkale University, Turkey
Prof. Mehmet İNBAŞI, Ph.D., Ercıyes University, Turkey
Prof. Mehmet YAVUZ ERLER, Ph.D., Ondokuz Mayis University, Turkey
Prof. Metin AYIŞIĞI, Ph.D., Van Yuzuncu Yil University, Turkey Prof. Necdet HAYTA, Ph.D., Gazi University, Turkey
Prof. Nenad MOACANIN, Ph.D., Zagreb University, Croatia Prof. Redzep ŠKRIJELJ, Ph.D., NovıiPazar State Unıv., Serbia Prof. Robert RAPONJA, Ph.D., University Of Osijek, Croatia
Prof. Sabina BAKŠIĆ, Ph.D., Sarajevo University, Bosnia and Herzegovina
Prof. Sibel TURAN, Ph.D., Trakya University, Turkey
Prof. Šerbo RASTODER, Ph.D., Montenegro University, Montenegro
Prof. Türkan ERDOĞAN, Ph.D., Pamukkale University, Turkey Prof. Zehra GÖRE, Ph.D., Necmettin Erbakan University, Turkey Assoc. Prof. Bilgin ÇELİK, Dokuz Eylül University, Turkey
Assoc. Prof. Edina SPAGO CUNURIJA, Ph.D., Mostar Dzemal Bijedic Univ., Bosnia and Herzegovina
Assoc. Prof. Emina BERBIĆ KOLAR, Ph.D., University of Osijek, Croatia
Assoc. Prof. Hatice ORUÇ, Ph.D., ANKARA University, Turkey Assoc. Prof. İbrahim KAMİL, Ph.D., Trakya University, Turkey Assoc. Prof. İbrahim Kelağa AHMET, Ph.D., Trakya University, Turkey
Assoc. Prof. İbrahim SERBESTOĞLU, Ph.D., Ondokuz Mayis University, Turkey
Assoc. Prof. İsmail AVCI, Ph.D., Balıkesir University, Turkey
Assoc. Prof. Mirza DŽANIĆ, Ph.D., Tuzla Univ., Bosnia and Herzegovina
Assoc. Prof. Mucize ÜNLÜ, Ph.D., Ondokuz Mayis University, Turkey
Assoc. Prof. Naka NIKŠIĆ, Ph.D., Belgrade University, Serbia
Assoc. Prof. Nihada DELIBEGOVIĆ DŽANIĆ, Ph.D., Tuzla University, Bosnia and Herzegovina
Assoc. Prof. Ruhi İNAN, Ph.D., Balikesir University, Turkey
Assoc. Prof. Sanja BERBEROVIĆ, Ph.D., Tuzla University, Bosnia and Herzegovina
Assoc. Prof. Vedada BARAKOVIĆ, Ph.D., Tuzla University, Bosnia and Herzegovina
Asst. Prof. Alma ZERIC, Ph.D., Bıhac University, Bosnia and Herzegovina
Asst. Prof. Ayşegül KILIÇ, Ph.D., Trakya University, Turkey
Asst. Prof. Bülent AKYAY, Ph.D., Trakya University, Turkey
Asst. Prof. Camelia Elena CĂLIN, Ph.D., Golesti Museum, Romania Asst. Prof. Dimitar V. ATANASSOV, Ph.D., Sofya University, Bulgaria
Asst. Prof. Dušan MLACOVIČ, Ph.D., Ljubljana University, Slovenia Asst. Prof. Eyüp KUL, Ph.D., Recep Tayyıp Erdoğan University, Turkey
Asst. Prof. Ferhan KIRLIDÖKME MOLLAOĞLU, Ph.D., Trakya
University, Turkey
Asst. Prof. Jedrzej PASZKIEWICZ, Ph.D., Poznan Adam Mickiewicz University, Poland
Asst. Prof. Kader ÖZLEM, Ph.D., Uludağ University, Turkey
Asst. Prof. Marijan PREMOVIĆ, Ph.D., Montenegro University, Montenegro
Asst. Prof. Mümin ISOV, Ph.D., Trakya University, Turkey
Asst. Prof. Sabri Can SANNAV, Ph.D., Trakya University, Turkey Asst. Prof. Said OLGUN, Ph.D., Siirt University, Turkey
Asst. Prof. Vahit Cemil URHAN, Ph.D., Trakya University, Turkey Dr. Hasan BELLO, Ph.D., Albania History Institute, Albania
Dr. Kujtim NURO, Ph.D., Toronto, Canada
SECRETARIAT AND CONTACT
Assoc. Prof. Abidin TEMIZER, Ph.D., Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Asst. Prof. Bülent AKYAY, Ph.D., Trakya University, Turkey
E-Maıl: ubtasbalkan@gmail.com
Web Design
Inst. Hüseyin KARAOĞLU, Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Inst. Gürkan GÖÇER, Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
MÜBADELE / POPULATION EXCHANGE
TASFİYE TALEPNAMELERİNE GÖRE MÜBADİLLERİN VAKIFLARI VE ORTAK ARAZİLERİ HAKKINDA BAZI TESPİTLER (KAYALAR KAZASI ÖRNEĞİ 1923-1924)
Some Detection About Waqfs and Common Lands of Refugees According to Elimination Requests (A Sample of Kayalar District 1923-1924)
Gürsoy ŞAHİN
Öz: Türk ve Yunan hükümetleri tarafından 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan’da imzalanan “Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol” kapsamında mübadillerin yanlarında götürebileceği yahut geride bırakacağı mallar, bunların tasfiyesi ve kıymetlerinin belirlenmesine dair esaslar “Mübadele Sözleşmesi”ne göre belirlenmişti. Buna göre mübadiller her türlü taşınabilir mallarını beraberlerinde götürmekte serbestti. Ancak götürülmesi mümkün olmayan taşınabilir veya gayrimenkuller için farklı esaslar geçerliydi. Bu meyanda taşınmaz mallar için mal sahibi mübadilin gözü önünde bir tasfiye talepnamesi düzenlenmekteydi.
Anlaşmaya göre mübadillerin din ve hayır kurumları ile şehir ve köylerdeki ortak kullanım özelliğine sahip taşınmaz mallarının bedeli, arazinin bulunduğu ülke hükümetinin borcu olarak kaydedilmekte idi. Bu sebepten mübadele kapsamındaki bölgelerde bir kişiye ait olan malların tespitinin yapılması yanında bütün toplumun faydalanması için tesis edilmiş cami ve mektep gibi vakıf eserleriyle orman, baltalık, otlak, çayır gibi ortak kullanıma ait yerlerle ilgi de tasfiye talepnameleri düzenlenmişti. Bu tasfiye talepnameleri vakıf ve ortak arazilerin
⦁ (Prof. Dr.); Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Afyonkarahisar, Türkiye. E-mail: ⦁ gsahin@aku.edu.tr
1923-1924 yıllarındaki durumunun ortaya konulması açısından büyük önem taşımaktadır.
Bu çalışmanın temel amacı tasfiye talepnamelerine göre mübadele sürecinde Manastır vilayetinin Kozana livasına bağlı Kayalar kazasının merkez ve köylerinde Müslüman ahali tarafından terk edilen vakıf eserleri ve ortak kullanıma mahsus arazilerin durumlarını ortaya koymaktır. Bu kapsamda Kayalar kazasındaki cami, mescid ve mektep gibi vakıf eserlerinin 1923- 1924 yıllarındaki durumları irdelenerek kıymetlerinin belirlenmesi konusunda tespitlerde bulunulmaya çalışılmıştır. Keza yine kazanın çeşitli köylerinde ahalinin ortak kullanımına tahsis edilmiş baltalık, orman, otlak, çeşme, dere, çayır gibi arazilerle ilgili kayıtlar da değerlendirilmiştir.
Çalışmanın temel kaynaklarını Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivinde bulunan tasfiye talepnameleri oluşturmuştur. Araştırmada Kayalar kazasına bağlı Anburye, Cuma, Durgutlar, Kanof, Karaağaç, Karmişe, Kozlu, Trepeşte, Voyvodina, Yapraklı köyleri ile Aşağı Kayalar Bala mahallesi ve İğneli köyü Bala mahallesine ait tasfiye talepnameleri dikkate alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: Manastır vilayeti, Kayalar kazası, Vakıf, Lozan, Mübadil, Tasfiye Talepnamesi.
Abstract: Within the scope of “The Agreement and Protocol concerning the Exchange of the Turkish and Greek Population” signed by the Turkish and Greek governments in Lausanne on 30 January 1923, the rules regarding the goods that refugees could take with them or the ones that they would live behind, and elimination and value determination of the goods were determined according to “The Exchange Agreement”. Accordingly, the refugees were free to take their any kind of movable property with them. However, different rules were valid for movable property or real estate that were not possible to take away. In this respect, a elimination requests of real estate was made in the presence of the refugee owning the property.
According to the agreement, the values of the refugees’ real estate belonging to the institutions of religion and charities and the ones having the property of common use in cities and villages were recorded as the debt of the government of the country where the land was situated. For this reason, together with the determination of the properties belonging to a person, requisitions were made for elimination of the waqf buildings including mosques and schools founded for the benefit of the whole society and common use areas including forests, copse, grasslands and meadow in the regions within the scope of the exchange. These elimination requests are of vital importance in terms of revealing the situation of waqf and common lands between the years 1923-1924.
The major aim of this study was to find out the states of waqfs buildings and common use lands abandoned by the Muslim community in the centre and villages of Kayalar district of the Kozana shire in Monastery province according to the elimination requests during the exchange period. In this scope, the study examined the states of buildings of waqfs such as mosque, masjid, and school in Kayalar district between the years 1923-1924, and it was tried to detect their values. It also investigated records related to lands such as copse, forest, grassland, fountain, stream and meadow assigned to common use of the community in various villages of the district.
The main sources of the study were the elimination requests in Republic Archive of the Directorate of the Presidential Public Records. In the study, the researcher paid attention to the requisitions for elimination belonging to Kozlu, Anburye, Trepeşte, Kanof, Voyvodina, Yapraklı, Durgutlar, Karaağaç, Cuma, Karmişe villages, and Aşağı Kayalar Bala settlement and Bala settlement of İğneli village of Kayalar district.
Keywords: Monastery province, Kayalar district, Waqf, Lausanne, Refugee, Elimination Requests.
Giriş
Türk ve Yunan hükümetleri tarafından 30 Ocak 1923 tarihinde Lozan’da imzalanan “Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol” kapsamında İstanbul hariç olmak üzere Türkiye’de yerleşik bulunan Rum-Ortodoks Türk uyrukları ile Batı Trakya dışındaki Yunanistan topraklarında yerleşmiş Müslüman Yunan uyruklarının 1 Mayıs 1923’ten itibaren zorunlu olarak mübadelesi gerçekleştirilecekti1. Sözleşme kapsamında Anadolu’da yaşayan 1.5 milyona yakın Rum-Ortodoks nüfus ile Yunanistan’da yaşayan 400.000’a yakın Müslüman yer değiştirecekti2. Ancak gerçekte göç planlanan tarihten önce başlamıştı3. Milli Mücadele döneminde özellikle Batı Anadolu, Trakya ve Samsun bölgelerindeki Rumlar, Türk komşularına her türlü baskı ve hakarette bulunmuş ancak 1922 yılında Başkomutanlık Meydan Muharebesinden sonra Yunanlıların Türkler karşısında aldıkları yenilgi üzerine Anadolu’dan
1 Kemal Arı, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923–1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995, s. 1; İbrahim Erdal, Mübadele (Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925), IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2012, s. 63.
2 Küçük Asya Araştırmaları Merkezi, Göç, Rumlar’ın Anadolu’dan Mecburi Ayrılışı (1919-1923), Türkçe Basımı Derleyen: Herkül Milas, Yunanca’dan Çeviren: Damla Demirözü, 3. Baskı, İletişim Yay., İstanbul 2002, s. 20; Mübadillerin sayıları hakkında ayrıca bkz. Renée Hirschon, Mübadele Çocukları, çev. Serpil Çağlayan, Tarih Vakfı Yurt Yayınlar, İstanbul 2000, s. 34.
3 Michael Barutciski, “Lozan’a Yeniden Bir Bakış: Uluslararası Hukuk ve Siyasette Nüfus Mübadeleleri”, Ege’yi Geçerken 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, Derleyen: Renée Hirschon, çev. Müfide Pekin-Ertuğ Altınay, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 40.
Yunanistan’a göç etmeye başlamıştı4. Böylece 1922 yılının sonuna kadar bir milyondan fazla Rum, Yunanistan’a göç etmiş ve geriye 500.000 kadar Rum nüfus kalmıştı. Mübadeleye tabi tutulacak Müslüman nüfus ise yaklaşık 400.000 kadardı5.
Mübadele sözleşmesinin üçüncü maddesinde mübadele edilecek toprakları 18 Ekim 19126 tarihinden sonra bırakıp gitmiş olan Rumlar ve Müslümanlar, sözleşmenin birinci maddesinde öngörülen mübadelenin kapsamına girer sayılacaklardı. Keza sözleşmede kullanılan “göçmenler” terimi yine 18 Ekim 1912 tarihinden sonra göç etmesi gereken ya da göç etmiş bulunan bütün gerçek ya da tüzel kişileri kapsamaktaydı7.
Mübadillerin yanlarında götürebileceği yahut geride bırakacağı mallar, bunların tasfiyesi ve kıymetlerinin belirlenmesine dair esaslar da mübadele sözleşmesine göre belirlenmişti8. Bu sözleşmeye göre mübadiller taşınabilir her türlü mallarını beraberlerinde götürmekte serbestti. Ancak götürülmesi mümkün olmayan taşınabilir veya taşınmaz mallar için farklı esaslar geçerliydi. Buna göre
4 Nedim İpek, Mübadele ve Samsun, TTK Yayınları, Ankara 2000, s. 7;
K. Arı, a.g.e., s. 6-7; Küçük Asya Araştırmaları Merkezi, a.g.e., s. 19- 20.
5 N. İpek, a.g.e., s.7.
6 Osmanlı Devleti 16 Ekim’de Bulgaristan ve Sırbistan’a; 18 Ekim’de de Yunanistan’a harp ilan etti. Bkz. İsmet Görgülü, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, TTK Yay., Ankara 1993, s. 11.
7 Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, İkinci Takım, C. II, Konferansda İmzalanan Senetler (30 Ocak ve 24 Temmuz 1923), çev. Seha L.Meray, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s. 82-83.
8 Ercan Çelebi, “Mübadillerin Yunanistan’daki Mal Kayıtları ve Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), C. V, S. 12, (2006/Bahar), s. 36.
taşınmaz mallar için mal sahibi mübadilin gözü önünde bir belge düzenlenecekti. “Mübadil Tasfiye Talepnamesi” olarak isimlendirilen bu belgeler yerel makamlarca saklanıp, tasfiye işlerini yürüten muhtelit komisyona verilecekti. Dört nüsha olarak hazırlanan bu belgelerden bir tanesi “memurin-i mahalliye nezdinde” kalacak, biri tasfiye işlerini yürütecek olan “muhtelit komisyona”, diğeri mübadilin “hicret ettiği memleketin hükümetine” sonuncusu da “muhacire” verilecekti9.
Tasfiye talepnameleri mübadele sırasında bireysel olarak bir kişiye ait olan malların tespitinin yapılması yanında10 bütün toplumun faydalanması için tesis edilmiş din ve hayır kurumlarına ait malların tespiti için de düzenlenecek ve söz konusu mallar da aynı şartlarda tasfiye edilecekti. Mübadele sözleşmesinin sekizinci maddesinde bağıtlı devletlerden birinin ülkesini bırakıp gidecek her topluluk [cemaat] üyesinin (camiler, tekkeler, medreseler, kiliseler, manastırlar, okullar, hastaneler, ortaklıklar, dernekler, tüzel kişiler ne çeşit olursa olsun başka tesisler personelini de kapsamak üzere) kendi topluluklarına ait taşınır malları yanlarında serbestçe götürmek ya da taşıtmak hakkı olduğu ifade edilmekteydi. Dokuzuncu maddeye göre ise sekizinci maddede
9 Lozan Barış Konferansı, s. 83-84; E. Çelebi, “Mübadillerin Yunanistan’daki…”, s. 36-37.
10 Gülin Öztürk, “Tasfiye Talepnameleri Işığında Mübadillerin Yerleştirilmesi: “Adana Örneği””, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXI, S. 1, 2016, s. 247- 276; Erdal İnce, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Selanik Müslüman Türk Köyleri Mübadillerin Mesleki Dağılımları Üzerine Tespitler”, Mübadelenin 94. Yılı Anısına Uluslararası Mübadele Sempozyumu “Lozan Mübadelesi Yeni Hayat Mücadelesi”, 30 Ocak - 01 Şubat 2017, Edt. Kemal Arı, Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Tekirdağ 2017, s. 383-404.
öngörülen göçmen ve toplulukların taşınmaz ve taşınır malları Muhtelit (Karma) Komisyonca tasfiye edilecekti11.
Sözleşmenin onuncu maddesine göre Türkiye ile Yunanistan’da 18 Ekim 1912 tarihinden itibaren yürürlüğe konulmuş kanunlarla her çeşit yönetmeliklere (tüzüklere) göre ya da başka herhangi bir zor alım (müsadere), zorunlu satış vb. gibi iş veya işlemler bu mallar üzerindeki mülkiyet hakkını herhangi bir yoldan kısıtlayıcı nitelikte hiçbir tedbire konu olmaksızın yürütülecekti. Şayet mübadillere ait veya vakıf yahut ortak mallar herhangi bir tedbire konu olduysa veya Osmanlı Devleti ile Yunanistan arasında Balkan Savaşı’nın resmen başladığı 18 Ekim 1912’den sonra kamulaştırılmışsa bu mallara yeniden değer biçilecekti. Komisyon bu mallara zarar verildiğini tespit ederse bu zararı mal sahiplerinin yararına onaracak bir tazminat belirleyecekti. Bu tazminat miktarı mal sahiplerinin alacak hesabına ve kamulaştıran ülke hükümetinin borç hesabına geçirilecekti. Sekiz ve dokuzuncu maddelerde zikredilen kimseler herhangi bir sebeple yararlanmadan yoksun bırakıldıkları malların gelirlerini elde edememişlerse, bu gelirlerinin tutarlarının kendilerine geri verilmesi, savaş öncesi ortalama gelir esas alınarak ve Muhtelit (Karma) Mübadele Komisyonu tarafından belirlenecek yol ve yöntemler uyarınca sağlanacaktı12.
Sözleşmenin on birinci maddesinde Muhtelit Mübadele Komisyonu’nun kurulması hükme bağlanmış ayrıca kurulacak olan komisyonun görev, yetki ve sorumlulukları belirtilmişti. Buna göre, Mübadele Sözleşmesi’nin yürürlüğe girdiği tarihten başlamak üzere bir ay içerisinde Türk ve Yunan hükümetlerinden dörder ve I. Dünya
11 Lozan Barış Konferansı, s. 83-84.
12 Lozan Barış Konferansı, s. 84.
Savaşı’na katılmamış devletlerin vatandaşları arasından Milletler Cemiyeti Meclisi’nce seçilecek üç üyeden oluşan bir Karma Komisyon kurulacaktı. Komisyonun başkanlığını tarafsız üyeden her biri dönüşümlü olarak yürütecek, komisyon gerekli gördüğü durumlarda tâli komisyonlar kurmaya da yetkili olacaktı13. Bu kapsamda Muhtelit Mübadele Komisyonu tarafından 17 Temmuz 1923 tarihinde Selanik, Kandiye, Hanya, Drama ve Kavala’da görev yapmak üzere beş tane tâli komisyon oluşturuldu14. Bunlardan başka Kozana, Kayalar ve Komotin’de üç tâli komisyon daha kuruldu. Ayrıca Yunan heyetinin teklifi üzerine Rumların sevklerine nezaret etmek amacıyla İstanbul, İzmir, Mersin, Samsun ve Şarkî Trakya’da da birer tâli komisyon kurulmasına karar verildi15.
Bu komisyonlar tarafsız bir başkan ve biri Türk diğeri Yunan üye olmak üzere toplamda üç kişiden oluşmaktaydı. Göçmenlerin sevkiyle meşgul olacak komisyonun faaliyete geçmesiyle baskıların sona ereceği kanaati oluşmuştu. Ancak komisyonu oluşturan heyetin Selanik’e gelmesinden sonra, köylere jandarmalar eşliğinde gönderilen tahsildarlar halkın elindeki ürünleri ve hayvanları müsadereye başlamışlardı16.
Karma komisyonlarca oluşturulan tâli komisyonlar (Takdir-i Kıymet Komisyonları) tarafından mübadillerin mallarının türünü, miktarını ve altın para üzerinden değerini gösteren tasfiye talepnameleri hazırlanacaktı. Bu
13 Ercan Çelebi, “Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Oluşturulan Komisyonlardan Muhtelit Mübadele Komisyonu ve Faaliyetleri”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 1, 2006, s. 108-109.
14 N. İpek, a.g.e., s.31.
15 E. Çelebi, “Türk ve Rum Ahalinin”, s. 118-119.
16 N. İpek, a.g.e., s.31.
mal bildirim tutanaklarına göre göçmen gittiği ülkede malına karşılık mal alacaktı. Ancak malın değerinin belirlenmesinin ne şekilde yapılacağı açık şekilde belirtilmemekteydi. Bu süreçte durumun sıkışıklığı ve zorlaması ileri sürülerek mübadillerin Yunanistan’da bıraktığı malların değerinin belirlenmesi işi Türkiye’ye taşınmalarından sonraya bırakıldı. Keza mal bildirim belgeleri de doğrudan komisyon tarafından ve onların gözetiminde doldurulmak yerine mübadiller tarafından dolduruldu17.
Mübadiller, kendilerine ait mallarla ilgili bireysel olarak tasfiye talepnameleri doldurdukları gibi sözleşme hükümleri kapsamında cami, mescid, medrese gibi vakıf eserleriyle baltalık, otlak, koru, çayır, orman gibi ortak kullanıma ait yerlerin 18 Ekim 1912’den sonraki durumları ile ilgili de tasfiye talepnameleri hazırlamıştı. İlgili anlaşmaya göre mübadillerin din ve hayır kurumları ile şehir ve köylerdeki ortak kullanım özelliğine sahip taşınmaz malların bedeli, arazinin bulunduğu ülke hükümetinin borcu olarak kaydedilmekteydi18.
Malların dökümünü yapan ve kendine göre para olarak değerini belirleyen göçmenler veya vakıfların mütevelli heyetleri, hazırlanan beyannameyi önce bağlı bulunduğu ihtiyar heyetine onaylatacak sonra da ara komisyonlara teslim edilecekti. Ancak mal bildirim beyannameleri sağlıklı bir çözüme kavuşturulmadan mübadillerin Türkiye’ye taşınmasına başlandı. Göçmenlerden bir kısmı Türklere yönelik baskılar sebebiyle mal bildirim beyannamesi verme olanağı da bulamamıştı. Keza bir kısmı mallarını yok bahasına Yunanlılara satmış, bir kısmı ise sahip olunan malın niteliğini belirmeye yetmeyecek
17 K. Arı, a.g.e., s. 72-73.
18 Lozan Barış Konferansı, s. 84.
vakıfname, ilam, temessüt, zaim, terhinat ve sipahi senetleri ile ferman gibi belgeleri yanlarına alarak Türkiye’ye gelmişlerdi19.
Tasfiye talepnameleri mübadillerin mallarıyla ilgili her türlü bilgiye yer verecek şekilde hazırlanmıştı. Tasfiye talepnamelerinin başında yer alan ihtarda yanlış ve abartılı bilgi verilmemesi “eshâb-ı müracaatın yanlış veya mübalağalı beyanname ita etmesi ve aksi halin kendi zararını mucib olacağı” şeklinde hatırlatılmıştır. Başlığının altında ise “zirde vaz olmayan 30 Kanunusani 1923 tarihli mübadele mukavelenamesi mucibince aşağıda irae olunan emvâl-i menkȗle ve gayri menkȗlemin muhtelit mübadele komisyonu marifetiyle menâfiime muvafık surette tasfiye edilmesini rica ederim” ifadeleri yer almaktadır. Keza tasfiye talepnamesinin kimin adına düzenlendiği (isim ve pederinin ismi), livası, kazası, şehri ve köyü hakkında bilgilerin doldurulması da gerekmekteydi.
Tasfiye talepnamelerin iç sayfalarında tablo halinde yer alan bilgiler sırasıyla; emlak ve arazinin cinsi ve türü (hane, mağaza, tarla, bağ, bostan, orman mera vs.), yüz ölçümü (dönüm20 veya arşın21), arazide yetişen ürünlerin
19 K. Arı, a.g.e., s. 75-76.
20 Genellikle bir dönüm, geniş adımlarla yürüyen dönümcünün adımı ile 40 × 40 = 1600 adımkarelik bir yüzölçümünü ifade etmekte olup buna “örfî dönüm” adı verilirdi. 1881’de metre sistemini esas alan yeni bir ölçü sistemi tespit edilmiştir. Yeni kanuna göre bir cedid dönüm 50
× 50 = 2500 m2 olarak kabul edilmiştir. 11 Haziran 1945 tarih ve 4753 sayılı kanunun beşinci maddesinde ise bir dönüm 1000 m2 kabul edilmiştir. Bkz. Feridun Emecen, “Dönüm”, İslâm Ansiklopedisi, C. 9, TDV Yay., İstanbul 1994, s. 521.
21 Metrenin resmen kabulünden önce kullanılan eski uzunluk ölçüsü, orta parmak ucu ile omuz başı arasındaki mesafeye arşın (Arapça zira) denilmektedir. Çarşı arşını ve mimar arşını olmak üzere iki çeşidi bulunmaktadır. Çarşı arşını 65 santimetre, mimar arşını 75,8
türü (hububat, tütün, bağ vs.), emlak ve arazinin bulunduğu mahal (mahalle, mevki, sokağın ismi ve numarası) şeklindedir. Ayrıca emlak ve arazinin ne şekilde tasarruf edildiği (ferağ, intikal, hibe), tapu senetlerinin veya diğer tasarruf vesikasının tarih ve numaraları (suretleri eklenecek), tapu senedinin kimin namına kayıtlı olduğu, emlak ve arazinin tapu senedinde kayıtlı kıymeti (altın Türk lirası hesabıyla), mutasarrıfı tarafından takdir edilen kıymeti (altın Türk lirası hesabıyla) hakkında bilgiler de tasfiye talepnamelerde yer almaktadır.
Düzenlenen tasfiye talepnamelerinde bölgenin ve malın farklı özellikleri sebebiyle kıymetlendirmede bir standart bulunmadığı görülmektedir. Bu durum gerek araştırma alanını oluşturan Manastır vilayeti Kozana livası Kayalar kazasına ait vakıf eserleri ve ortak arazilerle ilgili gerekse farklı yerlerdeki örneklerde görülebilmektedir22.
santimetredir. Bkz. Mehmet Zeki Pakalın, “Arşın”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, 3. Basılış, MEB Yay., İstanbul 2983, s. 88; Mehmet Erkal, “Arşın”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, TDV Yay., İstanbul 1991, s. 412.
22 Örneğin Girit’in Hanya sancağındaki Mevlevihanenin tasfiyesi ile ilgili bilgilere göre Mevlevihanenin bulunduğu arazi şehrin değerli ve güzel bir yerinde bulunması ve binalarında çok vasıflı olması sebebiyle m2 si 20 franktan (23 tl= 1 frank) hesap edilmesi öngörülmüştür. Tasfiye talepnamesine göre Mevlevihanenin bulunduğu arazinin toplam değeri 33.899,40 x 20 fr.=67.988,00 lira iken dükkan ve atölyelerinin değeri 400 m2 x 100 fr.=40.000,00 lira, Şeyh Efendinin oturduğu evin değeri 125 m2 x 200 fr. = 25.000,00 lira, semahane ve mescidin değeri 386 m2 x 200 fr. = 77.250,00 lira, selamlık evinin değeri 60 m2 x 150 fr. = 9.000,00, petrolle çalışan su çekme motoru, sarnıç ve su dolabının değeri 25.000,00 lira, meyve ağaçlarının (331 dip mandalina, 84 dip limon, 28 dip portakal, 65 dip turunç, 124 dip zeytin ve 199 dip çeşitli meyve ağacı) değeri 839 x 60 fr. = 50.340,00 lira, 4 muz ağacı 2.000,00 lira, 3 palmiye 6.000,00 lira olup toplam 912.578,00 fr. (23 tl=1 fr. hesabıyla) 39.677,00 Türk lirası olarak hesaplanmıştır. Bkz. İsmail Kara, Hanya/Girit Mevlevihanesi, Şeyh
Öte yandan şehirlerin fiziksel dokusunu23, vakıf eserleri ile bölgedeki arazilerin 1909-1914 yılları arasında senelik ortalama gelirlerini, özellikle de 1923-1924 yıllarındaki durumlarını ortaya koymak açısından önem taşımaktadır. Keza yukarıda da bahsedildiği üzere 1922 yılında kazanılan Başkomutanlık Meydan Muharebesinden sonra Anadolu’dan Yunanistan’a yaşanan Rum göçlerinin etkileri de tasfiye talepnamelerinden izlenebilmektedir. İncelenen tasfiye talepnamelerinden anlaşıldığı üzere Kayalar kazasının bir çok köyünde Yunan hükümeti tarafından Müslüman ahalinin vakıf veya ortak arazilerine el konulmuş bu mallar Rum göçmenlere tahsis edilmiştir.
Kayalar kazasının araştırma alanı olarak seçilmesinin temel sebebi bölgedeki vakıf eserlerinin çokluğudur24. Çalışmada mübadele sürecinde Müslüman ahali tarafından Kayalar kazası ve köylerinde terk edilmek zorunda kalınan cami, mescid, mektep gibi vakıf eserlerin durumları ortaya konulmaya çalışılmıştır. Keza kazanın merkez ve bağlı köylerinde mevcut baltalık, otlak, dere, koru, çayır gibi ahalinin ortak kullanımına tahsis edilmiş arazilerle ilgili kayıtlar da değerlendirilmiştir.
Mübadele sürecinde hazırlanan tasfiye talepnamelerin sayısı K. Arı tarafından TBMM Zabıt Ceridelerine dayandırılarak 120.000 kadar olarak tespit edilmiştir25.
Ailesi-Müştemilâtı-Vakfiyesi, Mübadelesi, Dergâh Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2013, s. 70, 75-76.
23 Yenice-i Vardar örneği için bkz. Yasemin Umur, “Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri’nin Işığında Yenice-i Vardar Şehrinin Fiziksel Dokusu”, Mübadil Kentler: Mekan ve İnsan, edt. Müfide Pekin, Lozan Mübadilleri Vakfı Yay., İstanbul 2014, s. 38-84.
24 İhsan Tevfik [Kırca], İnsan ve Mekân Yüzüyle Mübadele 1923’ten Bugüne Zorunlu Göç, İnkılap Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014, s. 14- 16.
25 K. Arı, a.g.e., s. 74.
Tarafımızdan T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivlerinde yapılan araştırmalarda tespit edilebilen tasfiye talepnamesi sayısı ise 145.088’dir. Bu talepnamelerden 567 tanesinin vakıflara ait tasfiye talepnamesi olduğu görülmektedir. Mevcut tasfiye talepnameleri içinde vakıflara ait sınırlı sayıda tasfiye talepnamesine ulaşılabilmesi Müslümanlara yönelik baskılar sebebiyle tasfiye talepnamesi düzenleme ve ilgili makamlara verme imkanı bulamadığının göstergesi olarak değerlendirilmelidir.
Arşiv belgeleri arasında Manastır vilayetindeki vakıflara ait yüz otuz iki (132) adet tasfiye talepnamesi tespit edilmiştir. 1910 yılında Kayalar kazasının elli (50) adet köyü bulunmaktadır26. Bunlardan araştırma alanını oluşturan Manastır vilayeti Kozana livası Kayalar kazası merkez ve köylerinde bulunan vakıflar ve ortak araziler hakkında düzenlenmiş on iki (12) adet tasfiye talepnamesi kaynak olarak dikkate alınmıştır. Bunlar Kozlu köyü, Anburye köyü, Trepeşte köyü, Kanof köyü, Voyvodina köyü, Aşağı Kayalar Bala mahallesi, Yapraklı köyü, İğneli köyü Bala mahallesi, Durgutlar köyü, Karaağaç köyü, Cuma köyü, Karmişe köyünün vakıflarına ait tasfiye talepnameleridir27.
26 Mucize Ünlü (Sarı), Manastır Vilayetinin İdari ve Sosyal Yapısı (1873-1912), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE, Samsun 1996, s. 57. 1892-1893 yılına ait kazanın köylerinin sayısı 58 (elli sekiz) olarak bildirilmektedir. Bkz. Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, İkinci Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1308/1890-1891, s. 133.
27 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), kaynakçada gösterilen tüm arşiv belgeleri.
I -Kayalar Kazası Köylerine Ait Tasfiye Talepnameleri
Kayalar kazası; Osmanlı Devleti’nin klasik dönem belgelerinde Cumapazarı28 son dönem belgelerinde ise Cuma29 veya Kayalar30 olarak kaydedilen bir kaza merkezidir. Cuma (Kayalar) kazasının XIX. yüzyılın sonlarında toplam nüfusu 33.107’si İslam, 3.924’ü Ulah ve Rum, 5.581’i Bulgar olmak üzere 42.612’dir31. Tanzimat döneminde yapılan idari değişiklikler sonucunda Manastır vilayetine bağlı olan Cumapazarı, Sarıgöl ve Eğribucak kazaları, Balkan Savaşlarından sonra Kozana vilayetine bağlanmıştır. Cumapazarı’nın adı Kayalar, Eğribucak’ın adı Kozana’ya çevrilmiştir32. Kayalar kazasına ait tasfiye talepnamelerinde ise Manastır vilayetinin Kozana livası Kayalar kazası şeklinde kaydedilmiştir33.
1- Anburye Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Anburye, Kayalar kazasının köylerinden birisi olup
kaynaklarda Enburye olarak da kaydedilmektedir34. Köy
28 Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), 989 Numaralı Divan-ı Hümâyûn Defterleri Kataloğu’ndaki Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d), nr. 7/2435, Tarih: H-11-05- 976 (1 Kasım 1568); BOA, Ali Emirî Tasnifi Sultan I. Ahmed Evrakı (AE.SAMD.I.), nr. 1/11, Tarih: H-20-04-1014 (4 Eylül 1605).
29 Bkz. Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, İkinci Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1308/1890-1891, s. 132; Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, Üçüncü Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1310/1892-1893, s. 248.
30 BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evrakı
(DH.EUM.EMN.), nr. 1/26, H-07-10-1329 (1 Ekim 1911).
31 Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, İkinci Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1308/1890-1891, s. 133. 32 İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 5-6.
33 Örneğin BCA, nr. 130-16-13-2/300-966-9, Tarih: 15.03.1924; BCA,
nr.130-16-13-2/314-1053–23, 2, Tarih: 29.03.1924. Ayrıca kaynakçada gösterilen tüm BCA belgeleri.
34 İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 20, 22.
ahalisi kazanın diğer köylerinde olduğu gibi genellikle tarımla uğraşmaktadır. Köyde tütün, buğday, mısır, fasulye vb. ürünler yetişmektedir. Anburye köyü vakıf araziler ve ortak kullanım alanları açısından diğer köylerle karşılaştırıldığında zengin bir görünüm arz etmez.
Tasfiye talepnamesinde kaydedildiğine göre köyde vakıf olarak bir cami ve bir mektep bulunmaktadır. Ayrıca tütün, buğday, mısır, fasulye vb. ürünler yetişen iki adet vakıf tarla mevcuttur. Cami ve mektebe ait çeşitli özellikleri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüsü (arşın) Kıymeti (altın lira) Cami/Mektebe Ait Vakıf Tarlaların Miktarı Cami/Mektebe Ait Vakıf Tarlaların Kıymeti (altın lira)
Cami 17X12=
204 200 2 tarla, 5 dönüm 300
Mektep 12X8=
96 200 600 arşın bahçe
ve 14 ağaç 100
Tasfiye talepnamelerinde vakıf eserlerin kıymetlerinin belirlenmesinde farklı özelliklerinin etkili olduğu anlaşılmaktadır. Bazen metrekaresi küçük bir tarlanın arazi değeri büyük olandan daha yüksek bir fiyata sahip olabilmiştir. Dolayısıyla arazi ve vakıfların fiyatlarının belirlenmesinde belli bir standardın olduğunu söylemek zordur. Örneğin tabloda da görüleceği üzere cami ve mektebin ölçüleri faklı olmakla birlikte kıymetleri eşit olarak kaydedilmiştir. Caminin ihtiyaçları için vakfedilmiş iki tarla, mektebin ihtiyaçları için ise vakfedilmiş bir bahçe ile ağaçlar mevcuttur.
Köyde ortak arazi olarak çeşme, kabristan, koru, otlak ve yaylak bulunmaktadır. Ortak arazilerinin dönüm ve kıymetleri şu şekildedir;
Adı Ölçüsü (dönüm) Kıymeti (lira altın)
Çeşme - 150
Kabristan 5 300
Koru 6.000 240.000
Otlak 4 -
Yaylak ve koru 80.000 400.000
Anburye köyünde mevcut vakıf ve ortak araziler toplam 86.014 dönüm olup kıymeti 641.450 liradır35.
⦁ - Aşağı Kayalar Bala Mahallesinin Vakıf ve Ortak
Arazileri
Tasfiye talepnamesine göre Aşağı Kayalar Bala mahallesinde bir cami ve minaresi, iki odalı mektep, bir çeşme, cami vakfına ait dört adet dükkan, iki adet hane, buğday, arpa, mısır vesaire yetiştirilen beş adet tarla mevcuttur. Keza cami vakfına ait üç adet bahçe, beş adet su kuyusu, su kuyularının bakımına ayrılmış iki adet tarla bulunmaktadır. Bala mahallesindeki arazilerin 27 dönüm ve kıymetinin de toplam 3.050,5 lira olduğu anlaşılmaktadır36.
35 BCA, nr. 130-16-13-2/300-966-9, Tarih: 15.03.1924.
36 BCA, nr. 130-16-13-2/314-1053–23, 2, Tarih: 29.03.1924.
Aşağı Kayalar Bala mahallesi vakıfları diğer köylerle kıyaslandığında daha çoktur. Bu bilgileri tablo halinde vermek faydalı olacaktır;
Adı Ölçüs ü / Mikta rı Kıy meti (altı n lira) Arsa/ Bahçe Ölçüsü Arsa/ Bahç enin Kıym eti (altın lira) Vakıf Tarlala rının Miktar ı (arşın) Vakıf Tarlala rının Kıymet i (altın lira)
30X10 500 20X20= 300 Dükkan 200
= 300 400 14X7=
arşın arşın 98
Cami ve mina re
Dükkan
6X7=
42 250
Dükkan 100
12X7=
84
Dükkan
ın
arkası
arsa
yeri
30X20=
600
8 100 Hane, 600
numara alt katta
-lı iki oda
hanenin ve üst
arsasın- katta iki
da bir oda ve
çok gezintis
meyveli i
ağaçlar 20X12=
40X40= 240
1600
arşın
Hane 250
20X10=
200
5 adet 187,5
tarla,
13,5
dönüm
3 adet 187,5
bahçe
7,5
dönüm
Mekt 15X10 250
ep ve =150
kabri arşın
stan
Çeşm
e 100
Su 5 adet 50 2 tarla 74,4
kuyu toplam
su 6
dönüm
Köylerdeki vakıf arazilerin gelirleri masraflar karşılandıktan sonra İslam vakıfları sandığına gelir olarak
kaydedilmekteydi. Bu anlamda tasfiye talepnamesinde ifade edildiği üzere vakıf dükkanlar 30 lira gelir getirmekteydi. Bu gelirden yıllık yalnız 5 lirası imam tarafından caminin ihtiyaçları için harcanmakta, geri kalan miktar Aşağı Kayalar Bala mahallesindeki diğer İslam vakıfları sandığında biriktirilirdi.
Aşağı Kayalar Bala Mahallesinde oturan Müslümanların vakıf ve ortak arazilerinin akıbeti diğer köylerden farklı değildir. Zira Müslümanlara ait ortak vakıf arazilere Rumlar tarafından çeşitli sebeplerle el konulmakta idi. Özellikle savaş dönemlerinde bu uygulamaların artış gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu dönemlerde I. Dünya Savaşı sırasında Bala mahallesinin vakıf arazilerinin kullanımında zaman zaman problemler yaşandığı anlaşılmaktadır. Yunan vatandaşları vakfa ait mallara zorla el koymuşlardır. Tasfiye talepnamelerinde konuyla ilgili örnekler göze çarpmaktadır. Örneğin cami vakfına ait hanelerden birisine 1914 senesinde gerekçesiz olarak Vençe isminde bir Yunan avukat tarafından el konulmuştur. Vakıf için herhangi bir kira bedeli de ödenmemiştir. Yani bir oldu bitti söz konusudur. Keza köye ait diğer bir hane de Rum muhacirleri tarafından işgal edilmiştir. Karşılığında herhangi kira da alınmamıştır37.
Rum göçmenlerin bölgeye gelmesi vakıf araziler açısından zorlu bir süreci başlatmıştır. Bu anlamda cami vakfına ait diğer hane de Yunan yetkililerinin oldu bittisi ile karşı karşıya kalmış Rum göçmenler Bala mahallesinde bulunan vakıf arazileri işgal etmişlerdir. Müslümanlar bu hanelerin karşılığında herhangi bir kira almamıştır. Keza
37 BCA, nr. 130-16-13-2/314-1053–23, 2, Tarih: 29.03.1924
cami vakfına ait tarlalardan bir kısmı da boş bırakılmış ve işlenmemiştir38.
Rum göçmenler dışında vakıflarda bazı istismarların yaşandığı da tasfiye talepnamelerinden anlaşılmaktadır. Örneğin vakıf arazilerinin kiralanmasında adam kayırmacılık güdülmüştür. Vakıflar tanıdık kişilere kiralanmış karşılığında kira dahi alınmamıştır. Örneğin köyde bulunan merhum Hacı Seyfeddin bin Çiron? Ahmed’in vakfına ait olan bahçeler, mezkur bahçe vakfedenin hemşirezadesi tarafından zabt olunmuştur. Bahçeden kira dahi alınamamıştır39.
⦁ - Cuma Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Cuma köyü incelenen köylerden cami ve mektep açısından en zengin ve nüfus olarak en kalabalık olanıdır40. Tasfiye talepnamesinden anlaşıldığı üzere köy tarım ve hayvancılıkla uğraşmaktadır. Cuma köyünde vakıf olarak üç adet cami, minareleri, çeşmeleri, üç adet mektep ve arpa, buğday mısır, tütün ve saire yetiştirilen vakıf tarlaları bulunmaktadır.
Cami ve mekteplere ait kayıtlara göre;
Adı Ölçüsü (Arşın) Kıymeti (altın lira) Vakıf Tarlaların Miktarı Vakıf Tarlaların Kıymeti
(altın lira)
Yukarı 24X15= 500
Mah. 360
tahta
döşemeli
38 BCA, nr. 130-16-13-2/314-1053–23, 2, Tarih: 29.03.1924.
39 BCA, nr. 130-16-13-2/314-1053–23, 4, Tarih: 29.03.1924.
40 İ. Tevfik’in bildirdiğine göre Cuma köyünün nüfusu Rumeli Müfettişliği döneminde 1.033 kişidir. Bkz. İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 22.
cami ve
sofası
Minare 300
Arsası 40X20= 1.000
ve iki 600
oluk
çeşmesi
Orta 28X20= 700
Mah. 560
tahta
döşemeli
cami ve
sofası
Minare 300
Arsası, 40X20= 1000
çeşmesi 800
Aşağı 24X15= 500
Mah. 360
tahta
döşemeli
cami ve
sofası
Minare 300
Arsası
çeşmesi 40X20=
800 1000
Pazar 17X20= 450 Adı geçen 500
camii, 340 cami ve
tahta çeşmelerin
döşemeli vakfı, 50
cami dönüm
Yukarı 12X11= 100
Mah. 131
Mektebi
Orta 12X11= 100
Mah. 131
Mektebi
Aşağı 10X10= 100
Mah. 100
Mektebi
Köyün Orta mahallesindeki cami ve mektep 21 Temmuz 1923 tarihinde müsadere edilip zahire ambarı yapılmıştır. Caminin bir senelik süreyle kira bedeli 35 lira, mektebin ise 5 lira olup toplam kira bedelleri 40 liradır.
Köyde ortak arazi olarak ovada altı adet çeşme, bir
kabristan, iki otlak ve koru mevcuttur.
Adı Ölçüsü (dönüm) Miktarı Kıymeti (altın
lira)
Çeşme - 6 adet 6.000
Kabristan 80 - 1.200
Koru 1.000 - 5.000
Otlak 6.000 - 3.000
Otlak 5.000 - 3.000
Tabloda da görüldüğü üzere ortak kullanım alanlarının kıymetleri değişkenlik arz etmektedir. Örneğin köydeki
5.000 ve 6.000 dönümlük iki farklı otlağın kıymeti eşit olarak kaydedilmiştir. Köydeki vakıf ve ortak arazilerin toplamı 12.130 dönüm olup kıymeti 25.050 liradır. Tasfiye talepnamesi köy ahalisinden şahitler huzurunda hazırlanıp imzalanmıştır41.
⦁ - Durgutlar Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Kayalar kazasının köylerinden bir diğeri Durgutlar (Turgutlar) köyüdür. Kaynaklarda bildirildiğine göre köydeki cami, Durali Dede tarafından 1673’ten önce yaptırılmıştır42. Köylülerin geçimini tarımla sağladığı anlaşılmaktadır. Tasfiye talepnamesinde bildirildiğine göre Durgutlar köyünde bir cami ve arsası, bir mektep, kabristan, mısır, buğday, tütün vs. yetişen on bir vakıf tarlası bulunmaktadır. Söz konusu tarlaların kira bedeli 1909 ile 1914 seneleri ortalamalarına göre 30 lira olarak
41 BCA, nr. 130-16-13-2/331-1154–28, 4, Tarih: 03.01.1924.
42 İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 15.
hesaplanmıştır. Köyün vakıf ve ortak arazilerini tablo üzerinde şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçü (arşın) Kıyme ti (altın lira) Arsa/ Bahçe- nin Ölçüsü Arsa, Bahçe- nin Kıymeti (altın
lira) Vakıf Tarlaları Miktarı Vakıf Tarlaların Kıymeti (altın lira)
Cami 12X 10
= 120
arşın 400 1
dönüm 25 11 tarla,
23
dönüm 286
Mektep 6X6=
36 50
Diğer köylerde de yaşandığı gibi 12 Ağustos 1923 tarihinde mübadele sözleşmesi imzalandıktan kısa süre sonra camiye ait bütün vakıf tarlalar tamamen müsadere edilmiştir. Ayrıca belgelerde ifade edildiği üzere cami vakıflarına ait 4 lira değerinde 6 kilo buğday, 3 lira değerinde 6 kilo arpa yine 3 lira değerinde 6 kilo mısır olmak üzere toplamda 10 liralık ürün de makbuzsuz olarak müsadere edilmiştir. Bilahare 12 Mart 1924 tarihinde cami ve mektep binaları da Rum göçmenlerin iskanı için müsadere edilerek göçmenlere verilmiştir43.
Durgutlar köyünde ortak arazi olarak ayrıca çeşme, dere, kabristan, koru, orman ve mezarlık bulunmaktadır.
Adı Ölçüsü (dönüm) Ölçüsü (arşın) Kıymeti (altın
lira)
Çeşme 3.500 1.500
Dere (oluklu) 3.500 3.000
Kabristan 2 50
Koru, orman 2.500 25.000
Mezarlık 1 40
43 BCA, nr. 130-16-13-2/320-1089–16, 3, Tarih: 15.04.1924.
Köyün ortak arazileri arasında oluklu olarak kaydedilen ve 3.000 lira kıymetinde Dekremiş deresi dikkat çekmektedir. Tasfiye talepnamesine göre bütün koru, orman vb. yerlerin kira bedeli 100 liradır. Vakıf tarlalar ile ormanın kira bedellerinin toplam kıymeti 130 liradır. Köyün tüm vakıf ve ortak arazileri toplam 2.697 dönüm olup arazilerin kıymeti 30.386 lira olarak tespit edilmiştir. Tasfiye talepnamesi Durgutlar köyü vakıflarının mütevellisi, imam, aza ve şahit tarafından kayıt altına alınmıştır44.
⦁ - İğneli Köyü Bala Mahallesinin Vakıf ve Ortak
Arazileri
İğneli köyü Bala mahallesine ait tasfiye talepnamesine göre adı geçen mahallede bir cami ile minaresi, çeşmesi, caminin kandili için tahsis edilmiş bir çayır ve iki adet vakıf tarlası mevcuttur. Ayrıca bir mektep ve arsası, mektep vakfı olarak bir bağ, yirmi bir adet tarla ve iki çayır bulunmaktadır. Vakıf eserlerle ilgili bilgileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüsü Kıym eti (altın lira) Arsa/ Bahçe Ebadı (dönü m) Arsa/ Bahç e Kıym eti (altın
lira) Vakıf Tarlal arın Miktar ı Vakıf Tarlal arın Kıyme ti (altın lira)
Cami, minar
esi, 2X14=
28 arşın 1000 5 200 Çayır,
kandil
için 20
Cami arsası nda
çeşme 22
dönüm
5
dönüm 50 2 tarla
dönüm
? 250
arsanın
içinde
5
dönüm arsa içinde 800
12X12= 160 4 25 21 adet 948
144 tarla,
Mekte arşın 70
p dönüm
Bağ, 1
dönüm 24
2 adet
çayır, 63
2,5
dönüm
İğneli köyü Bala mahallesindeki vakıf ve ortak araziler 86,5 dönüm olup bu arazilerin toplam kıymeti 4.610 liradır45. İlaveten 5 lira değerinde cami mefruşatı ve 10 lira değerinde mektep mefruşatı olmak üzere toplam 15 lira kıymetinde eşya da mevcuttur46.
Gerek cami, mektep ve diğer bütün araziler gerekse mefruşat Ağustos 1923’te müsadere edilip Rum göçmenlere dağıtılmıştır. Yunan yetkililer tarafından 1909-1914, seneleri zarfında arazilerin senelik geliri 173 lira olarak hesaplanan tarlalarda yetişen mahsulün yüzde kırkına da el konulmuştur. Vakıf ve ortak arazilerle ilgili bilgiler kaydedilerek hazırlanan tasfiye talepnamesi şahitler tarafından imza altına alınmıştır47.
45 BCA, nr. 130-16-13-2/317-1072-9, 2, Tarih: 10.03.1924.
46 BCA, nr. 130-16-13-2/317-1072–9, 3, Tarih: 10.03.1924.
⦁ - Kanof Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Kayalar kazasının köylerinden bir diğeri Kanof köyüdür. Kaynaklarda Konuf veya Kanuf şeklinde de kaydedilmiştir48. Tasfiye talepnamesine göre Kanof köyünde bir cami, arsası ve minaresi, camiye ait üç su kuyusu, cami vakfına ait bir meşelik orman, bir mektep, buğday, çavdar, arpa, mısır, fasulye yetişen beş adet vakıf tarla bulunmaktadır. Cami ve mekteple ilgili bilgileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçü sü (arşı n) Kıym eti (altın lira) Arsa/ Bahçe Ebadı (arşın) Arsa/ Bahçe Kıymeti (altın
lira) Vakıf Tarlal arın Mikta
rı Vakıf Tarlaların Kıymeti (altın lira)
Cami, 12X 400 120X40= 100 lira 5 adet, 1.380
minaresi 24=2 4.800 84
ve 88 dönüm
mektep Orman
,meşeli 1.250
k 250
dönüm
Belgelerde ifade edildiği üzere Kanof köyündeki cami ve mektep 1912 yılında Balkan Savaşları sırasında yakılmış, caminin minaresi de yıkılmıştır. Bilahare mübadele sürecinde Rum göçmenlerinin gelmesi üzerine Ağustos 1923 tarihinde caminin bütün arazileri işgal edilip göçmenlere dağıtılmıştır. Keza camiye ait 40 altın kıymetinde 10 seccadeye ve 20 altın kıymetinde 5 kilime yani toplamda 15 parça ve 60 liralık eşyaya da Rumlar tarafından el konulmuştur.
Caminin bütün tarlalarının 1909 ve 1914 tarihlerinde senelik geliri 4 altın lira hesabıyla 200 altın lira etmektedir.
Tasfiye talepnamesine göre caminin 20 lira kıymetinde 100 adet kerestesi, 25 lira kıymetinde 250 adet çatması
bulunmaktadır. Keza 2 lira 50 kuruşluk 50 adet tahtası, bahçesi için bağışlanan nakit 6 lira olmak üzere toplam olarak 53 lira 50 kuruşu bulunmaktadır. Ancak bu gelirlere de el konularak Rum muhacirlere teslim edilmiştir49. Cami vakfına ait olan 250 dönümlük ormanın senelik getirdiği kira bedeli yanında odun ve çırpının satılması halinde 20 lira edeceği de kayıt altına alınmıştır. Köyün tasfiye talepnamesi üç kişilik heyet tarafından hazırlanarak imza altına alınmıştır50.
Köyde ayrıca ortak arazi olarak iki köprü, çayır, otlak, baltalık ve kabristan bulunmaktadır.
Adı Ölçüsü Miktarı Kıymeti
(altın lira)
Baltalık 5.000 dönüm 20.000
Baltalık,
meşelik 1.000 dönüm 5.000
Çayır 10 dönüm 250
Kabristan 10 dönüm 2.000
Köprü 30X4=120 arşın
20X4=80 arşın 2 adet 100
Otlak 2.000 dönüm 20.000
Su kuyusu 3 adet 30 lira
İki adet köprü, on dönüm çayır da Mayıs 1923 tarihinde müsadere edilmiştir. Adı geçen çayırların senelik geliri 4 altın lira hesabıyla 10 liradır. Köyde mevcut vakıf ve ortak araziler 8.354 dönüm olup kıymeti 48.710 liradır. Köyün
49 BCA, nr. 130-16-13-2/306-1001-16-003.
tasfiye talepnamesi üç kişilik heyet tarafından hazırlanarak imza altına alınmıştır51.
⦁ - Karaağaç Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Tasfiye talepnamesine göre Karaağaç köyünde iki adet cami ve minareleri, bir mektep ile arsa ve bahçesi, baş tarafında ağaçlar bulunan kabristan, zahire ambarı arsası, ziraat yapılan arazi, bağ, orman, baltalık, çayır, mera, on bir adet çeşme, on üç adet su kuyusu mevcuttur. Toplam 30.700 dönüm iki evlek arazinin kıymeti ise 575.080 liradır. Ayrıca arazilerin 1909 ile 1914 senelerinde her dönümü ikişer liradan toplam 600 lira gelir temin ettiği kaydedilmiştir.
Adı Ölçüsü (arşın) Mektebi n Kıymeti (altın
lira) Arsa/Bahçeni n Ölçüsü (dönüm) Arsa/Bahçeni n Kıymeti (altın lira)
Cami 30X20
= 600 3.000
Diğer 35X25 1.500
cami = 875
ve
minare
Mekte 16X9= 1.000
p 144
Diğer 18X9= 1.500 2 150
mekte 162
p
Köydeki mektepler Temmuz 1923 tarihinde müsadere edilerek birisi kiliseye diğeri Rum göçmenlerinin iskanına tahsis edilmiştir. Müslüman ahali tarafından ekilen vakıf arazi ve bağlar Eylül 1923 tarihinde müsadere edilip yine
51 BCA, nr. 130-16-13-2/306-1001-16-004, Tarih: 21.03.1924.
Rum göçmenlere dağıtılmıştır. Mekteplerin senelik kira bedeli 125 lira olarak kaydedilmiştir52.
Karaağaç köyünde bulunan bir kabristan, zahire ambarı arsası, ziraat yapılan arazi, bağ, orman, baltalık, çayır, mera, on bir adet çeşme ve on üç adet su kuyusu tabloda şu şekilde yer almaktadır;
Adı Ölçüsü (dönüm) Miktarı
(adet) Kıymeti (altın lira)
Bağ 2 50
Baltalık 3.300 66.000
Çayır otlak 3000 75.000
Çeşme 11 15.000
Kabristan
(200 ağaç ile) 95 3.500
Köy adına
ekili arazi 300 4.500
Mera otlak 20.000 203.000
Orman 4000 200.000
Su kuyusu 13 780
Zahire ambarı
arsası 1,5 100
Köye ait tasfiye talepnamesi köy ahalisinden üç kişi tarafından imzalanarak tutanak altına alınmıştır53.
⦁ - Karmişe Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Karmişe yahut bazı kaynaklarda Karameşe olarak kaydedilen54 köyde tasfiye talepnamelerinden elde edilen verilere göre vakıf olarak bir cami ve bir mektep bulunmaktadır. Cami ve mektebin ölçüsü ve kıymeti şu şekildedir;
52 BCA, nr. 130-16-13-2/327-1130–1, 1, Tarih: 01.06.1924.
53 BCA, nr. 130-16-13-2/327-1130–2, 2, Tarih: 27.06.1924.
54 İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 22.
Adı Ölçüsü (arşın) Kıymeti (altın lira)
Begler mahallesinde
cami 12X22=264 2.000
İki katlı mektep 14X18= 352 1.500
Tasfiye talepnamesinde bildirildiği üzere cami ve mektebe vakfedilen 43 lira değerindeki muhtelif cinsteki eşya, Rum göçmenlerin kazaya varış tarihlerini müteakip çeşitli tarihlerde müsadere edilmiştir. Yine belgeden anlaşıldığı üzere köyün 5.000 dönümlük otlağının kira bedeli vakıfların gerekli olan tamiratına tahsis edilmekteydi. Ancak 1912 yılında Balkan Savaşlarını müteakip Yunan hükümeti tarafından köydeki bu vakıf gelirine el konularak hükümet tarafından kiraya verilmeye başlanmıştır. Söz konusu tarihten tasfiye talepnamesinin düzenlenmesine kadar da bu durumun devam ettiği anlaşılmaktadır. Belgede 8 Mart 1924 tarihine kadar kira bedeli olarak 200 liranın biriktiği kaydedilmektedir55.
Köyde vakıf eserler yanında baltalık, on adet çeşme, kabristan, koru, orman, meşelik ve iki farklı yerde otlak olmak üzere çeşitli araziler de bulunmaktadır.
Adı Ölçüsü (dönüm) Miktarı
(adet) Kıymeti (altın lira)
Baltalık 15.000 300.000
Çeşme 10 7.500
Kabristan 1000 10.000
Koru, orman
ve meşelik 5.000 75.000
Otlak 5.00056 50.000
Otlak 2.500
55 BCA, nr. 130-16-13-2/350-1257–20, 4, Tarih: 08.03.1924.
56 Tabloda 50.000 dönüm olarak kaydedilen otlak (BCA, nr. 130-16- 13-2/350-1257–20, 2, Tarih: 08.03.1924) bir sonraki sayfada 5.000 dönüm olarak kaydedilmiştir. Bkz. BCA, nr. 130-16-13-2/350-1257– 20, 4, Tarih: 08.03.1924.
Karmişe köyünün vakıf ve ortak arazileri toplamı
73.510 dönüm olup bunların kıymeti 466.000 liradır. Köye ait tasfiye talepnamesi şahit, aza, muhtar ve imamın imzalarıyla kayıt altına alınmıştır57.
⦁ - Kozlu Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Tasfiye talepnamesine göre Kozlu köyünde iki mescid ve arsaları, iki mektep ve arsaları, ayrıca buğday, mısır, tütün ve fasulye yetişen yirmi adet vakıf tarlası mevcuttur58. Mektep ve mescidlerle ilgili bilgileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüs ü / Mikt arı Kıym eti (altın lira) Arsa/ Bahçe Ölçüs ü (dönü
m) Arsan ın Kıym eti (altın
lira) Vakıf Tarlala rın Miktarı Vakıf Tarlala rın Kıymet i (altın
lira)
Orta Mah. Mesci
di - 1.500 800
Aşağı Mah. Mesci
di - 8 500
Orta Mah. Mekt
ebi - 20 adet,
65,5
dönüm 749
Aşağı Mah. Mekt
ebi - 3 300
57 BCA, nr. 130-16-13-2/350-1257–20, 4, Tarih: 08.03.1924.
58 BCA, nr. 130-16-13-2/298-950-4-004, Tarih: 01.05.1924.
Vakıf tarlaların 1909 ila 1914 seneleri arasında senelik geliri 162 lira olup bu miktar da gelire ilave edilince tarlaların toplam kıymeti 348.362 lira olarak tespit edilmektedir. Köydeki vakıf tarlaları Eylül 1923 tarihinde Yunan hükümeti tarafından tamamen müsadere edilmiştir.
Kozlu’da ayrıca üç köprü ve köprü vakfına ait üç tarla, bir çeşme ve çeşme vakfına ait bir tarla, çayır, kabristan, koru ve dört farklı yerde otlak bulunmaktadır. Ortak arazileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüsü (dönüm) Miktarı Kıymeti (altın lira)
Çeşme - Çeşme vakfına ait 1
adet tarla, 3
dönüm 40
Kabristan 30 -
Koru 6.000 60.000
Köprü Köprü vakfına ait 3
adet tarla, 10
dönüm 227
Otlak 40.000 200.000
Otlak 10.000 50.000
Otlak 5.000 25.000
Köyün vakıf ve ortak arazileri toplam 63.111,5 dönüm olup bu malların toplam kıymeti 348.200 liradır. Tasfiye talepnamesinin son kısmında, belgeye kaydedilmiş arazi ve emlakin Kozlu köyündeki İslam ahalisinin evkafına dair vakıflar olduğu gerek kuyud-u atikada mevcut
bulunduğu ve gerekse bütün Kozlu köyü ahalisi tarafından bilindiği ifade edilmiştir59.
⦁ -Trepeşte Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Tasfiye talepnamelerine göre Trepeşte60 köyünün bir cami ve arsası ile bir çeşmesi bulunmaktadır. Ayrıca buğday, arpa, çavdar, mısır, tütün ve saire yetişen yirmi dört adet vakıf tarlası da mevcuttur61. Bunları tablo olarak göstermek gerekirse;
Adı Ölçüsü (arşın) Kıym eti (altın lira) Arsa
/ Bahç e Eba dı Arsa/ Bahç e Kıym eti (altın
lira) Vakıf Tarlala rın Miktar ı Vakıf Tarlala rın Kıymet i (altın lira)
Cami 10X25= 1.000 800 500 24 adet 1.335
250 zira, tarla, 61
yarı dönüm
m
dönü
m, (3
adet
çeşm
e ile)
Mekt ep 8X8=64 350 1,5
dönü
m 300
lira 15 adet,
24,5
dönüm 725
(20
adet
ağaçl
a)
Camiye ait vakıf tarlaların kıymeti 2.935 liradır. Bu tarlaların 1909-1914 senelerine ait ortalama geliri 122
59 BCA, nr. 130-16-13-2/298-950-4-004, Tarih: 01.05.1924.
60 İ. Tevfi, köyün adını “Trebişte” olarak kaydetmiştir. Bkz. İ. Tevfik [Kırca], a.g.e., s. 22.
liradır. Bu durumda tarlaların kıymeti ve gelirleri dikkate alındığında toplam değer 3.057 liradır. Caminin vakıf tarlaları Ağustos 1924 tarihinde müsadere edilerek Rum göçmenlere dağıtılmıştır.
Köyde ayrıca bir sıbyan mektebi bulunmaktadır. Mektebin, buğday, arpa, mısır, tütün, sebze ve ot yetişen bahçesi ile on altı adet vakıf tarlası mevcuttur. 1909-1914 senelerinde söz konusu tarlaların bir senelik geliri 55 lira olarak kaydedilmiştir. Tasfiye talepnamesinde 14 Haziran 1924 tarihinde mektebe ait vakıf emlak ve arazilerin kıymeti 1.405 lira olarak bildirilmektedir. Buna göre gerek tarlaların ortalama geliri gerekse arazilerin kıymeti toplam
1.460 liradır. Ancak mektebe ait tüm bu araziler Ağustos 1923 tarihinden itibaren müsadere edilerek Rum göçmenlere dağıtılmıştır62.
Köyde ayrıca çeşme ve çeşme vakfına ait tarla, bir kabristan, bir küçük mezarlık, mera, otlak, orman, koru ve baltalık mevcuttur. Bu arazileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüsü (dönüm) Kıymeti (lira altın)
Çeşme Çeşme vakfına ait
1,5 dönüm tarla 300
Kabristan 25 625
Küçük mezarlık 2 60
Mera ve otlak 3.000 90.000
Orman-Baltalık 3.000 90.000
Orman-Koru 800 48.000
Köyün tüm vakıf ve ortak arazileri 6.827 dönüm olup toplam kıymeti 228.825 liradır. Tasfiye talepnamesi üç şahit ve aynı zamanda köydeki vakıfların mütevellisi de
olan köy imamı Şükrü Mahmud’un imzaları ile hazırlanmıştır63.
⦁ -Voyvodina Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Tasfiye talepnamesine göre Voyvodina köyünde iki cami, bir mektep ve bahçesi, Şeyh Baba tekkesi ve çeşmesi ile camilerin beş adet vakıf tarlası bulunmaktadır. Bu vakıf eserleri tablo olarak şu şekilde göstermek mümkündür;
Cami nin Adı Ölçüs ü (arşın
) Kıym eti (altın lira) Arsa/ Bahçe ve Ağaçl arı (arşın
) Arsa/ Bahç e Kıym eti (altın
lira) Vakıf Tarlala rın Miktar ı Vakıf Tarlala rın Kıymet i (altın lira)
Cami 10X18 1.000 5 adet, 260
= 180 tarla 15
dönüm
2. 6X10= 500
Cami 60
Şeyh 8X12= 200
Baba 96
Tekke
si
Mekte 6X8= 400 40X4 25
p 48 0=
1.600
Arazilerin ve camiye ait eşyaların genel olarak kıymeti 52.907 liradır. Tarlaların 1909 ile 1914 seneleri zarfındaki senelik kira bedelinin 30 lira olduğu bildirilmiştir.
Cami, mektep, Şeyh Baba tekkesi ve bütün vakıf tarlaları da Ağustos 1923 tarihinde tamamen müsadere edilip Rum göçmenlere dağıtılmıştır. Ayrıca camiye ait
toplam 27 lira değerindeki kilim, hasır, lamba ve soba da makbuzsuz bir şekilde Yunan yetkililer tarafından müsadere edilmiştir64.
Ayrıca köyün çeşitli yerlerinde beş adet çeşme, “davarcı suyu” olarak tabir edilen bir su, dere, kabristan, mera, yaylak, otlak, baltalık orman ve ayrıca diğer bir orman da bulunmaktadır. Tablo olarak göstermek faydalı olacaktır;
Adı Ölçüsü (Dönüm) Ölçüsü (arşın) Kıymeti (altın lira)
Baltalık
ormanı 800 16.660
Büyük hayvan otlağı 200 5.500
Çeşme 2X40= 80 100
Çeşme 5X50= 250 150
Çeşme 5X50= 250 150
Çeşme 5X50= 250 150
Çeşme 5X50= 250 150
Çeşmenin
merası 30 600
Davarcı suyu 1X3000= 3.000 1.000
Dere 1X3000= 3.000 1.000
Kabristan 5 100
Kabristan 5 100
Orman 400 8.340
Şeyh Baba
çeşmesi 2X200= 400 1.500
Yaylak 5.000 15.000
Diğer vakıf eserlere yapıldığı gibi mübadele sürecinde yaylak, orman ve otlaklar Yunan hükümeti tarafından müsadere edilip kiraya verilmeye başlanmıştır. Vakıf tarlaların 30 liralık kira bedeli tüm arazilere eklenince
bütün vakıf arazi, yaylak ve ormanlar 6.470 dönüm ve bu arazilerin kıymeti 52.880 lira olarak kaydedilmiştir. Voyvodina köyündeki vakıf ve ortak arazilere ait tasfiye talepnamesi mütevelli ve ahaliden şahitler tarafından kayıt altına alınmıştır65.
⦁ - Yapraklı Köyünün Vakıf ve Ortak Arazileri
Tasfiye talepnamesine göre Yapraklı köyünde incelenen dönemde vakıf olarak bir cami ve bir mektep bulunmaktadır. Köyde ortak kullanım alanı olarak iki çeşme, kabristan, hara, otlak, koru ve su arkı mevcuttur. Cami ve mektep Ağustos 1923’te Yunan hükümeti tarafından müsadere edilmiş olup bir senelik kira bedeli 37,5 lira olarak kaydedilmiştir66. Bu bilgileri tablo halinde şu şekilde göstermek mümkündür;
Adı Ölçüsü (dönüm) Ölçüsü/
Miktarı Kıymeti (altın lira)
Cami - 22X14= 308
arşın 600
Mektep - 9X12= 108 arşın 150
Çeşme - 2 adet 1500
Hara - - 300
Kabristan 15 250
Koru 6.500 12.500
Otlak 6.500 3250
Su arkı 8.015 2.500
65 BCA, nr. 130-16-13-2/311-1034-17, 2-4, Tarih: 25.03.1924.
66 BCA, nr. 130-16-13-2 / 315-1056–24, 2, Tarih: 05.06.1924.
Belgeye göre köyün toplam vakıf ve ortak arazileri
8.015 dönüm olup toplam kıymeti 21.025 lira olarak kaydedilmiştir. Tasfiye talepnamesi köyün azası, muhtarı ve şahit tarafından imzalanarak kayıt altına alınmıştır67.
Sonuç
Bu çalışmanın temel amacı tasfiye talepnamelerine göre mübadele sürecinde Manastır vilayetinin Kozana livasına bağlı Kayalar kazasının merkez ve köylerinde Müslüman ahali tarafından terk edilen vakıf eserleri ve ortak kullanıma mahsus arazilerin durumlarını ortaya koymak idi. Bu kapsamda Kayalar kazasındaki cami, mescid ve mektep gibi vakıf eserlerinin 1923-1924 yıllarındaki durumları irdelenerek kıymetlerinin belirlenmesi konusunda bazı veriler ortaya çıkarıldı.
Bu amaç doğrultusunda arşiv belgelerinden elde edilen verilerde Türk ve Yunan hükümetleri arasında imzalanan sözleşmelere göre gerçekleşen mübadele kapsamında Türkiye’ye göç eden mübadillerin mallarıyla ilgili düzenlenmiş yaklaşık 145.088 civarında tasfiye talepnamesinin mevcut olduğu görüldü. Bu belgelerden yaklaşık 567 adedi vakıflarla ilgili tasfiye talepnamesi olduğu ortaya çıkarıldı.
Araştırmada Manastır vilayetinin Kozana livası Kayalar kazasına bağlı olan ve yukarıda isimleri zikredilen on iki adet köye ait tasfiye talepnamesi dikkate alınmıştır. Tasfiye talepnamelerini hazırlayıp malların dökümünü yapan ve kendine göre para olarak değerini belirleyen göçmenler veya vakıfların mütevelli heyetleri, hazırlanan beyannameyi önce bağlı bulunduğu ihtiyar heyetine onaylatmış sonra da ara komisyonlara teslim etmiştir.
67 BCA, nr. 130-16-13-2 / 315-1056–24, 2, 4, Tarih: 05.06.1924.
Ancak mal bildirim beyannameleri sağlıklı bir çözüme kavuşturulmadan mübadillerin Türkiye’ye taşınmasına başlanması birçok aksaklığı beraberinde getirmiştir.
Tasfiye talepnamelerinde vakıf ve ortak arazilerin cins ve miktarları ayrıntılı olarak kaydedilmiştir. Vakıfların mütevelli heyetleri, imam, muhtar veya azalar genellikle vakıflar ve ortak alanlarla ilgili verileri ayrıntılı olarak yazmışlardır. Bu bağlamda vakıf veya ortak arazilerin 1912 yılında başlayan Balkan Savaşları sırasında veya sonrasındaki durumları, savaş dönemi dışında kabul edilen 1909-1914 yıllarına ait senelik ortalama gelirleri ve 1923- 1924 yıllarındaki durumları hakkında tespitler yapmak mümkün olabilmektedir.
Vakıf mallarının ve ortak alanların kıymetleri hususunda bir fiyat standardının olduğunu söylemek zordur. Bir başka ifadeyle vakıf malları ve ortak kullanım alanlarının kıymetleri tespit edilirken dönüme veya metrekareye standart bir fiyat verilmemiştir. Aynı köyde dahi vakıf eserleri ve arazilere ait farklı özelliklerin, farklı şartların bulunması dolayısıyla bir standart oluşturmak zaten mümkün olmamıştır. Örneğin Yapraklı köyünde 308 arşın ölçüsündeki caminin kıymeti 600 lira iken Voyvodina köyünde 180 arşın ölçüsündeki caminin kıymeti 1.000 lira olarak kaydedilmiştir. Aynı durum mektepler için de geçerlidir. Örneğin Anburye’de 96 arşın ölçüsündeki mektep 200 lira iken Trepeşte’de 64 arşın ölçüsündeki mektep 350 lira olarak bildirilmiştir.
Belgelerden anlaşıldığı üzere gerek cami ve mektep gibi vakıf eserlerine gerekse köylerin ortak arazilerine 1923 ile 1924 yıllarında Yunan hükümeti tarafından el konulmuş ve Rum göçmenlere dağıtılmıştır. Kanof köyü örneğinde görüleceği üzere ise köydeki cami ve mektep 1912 yılında Balkan Savaşları sırasında yakılmıştır.
Köylerde otlak, yaylak, çayır, mera, kabristan gibi ortak kullanım alanları da tasfiye talepnamelerine kaydedilmiştir. Ancak Durgutlar, Aşağı Kayalar Bala mahallesi ve İğneli köyü Bala mahallesinde otlak, yaylak, mera, çayır kaydedilmemiştir. Bu tür arazilerin kıymetlendirilmesinde bir standart olmadığı, Kozlu köyünde otlağın dönümü 5 lira iken Cuma köyünde otlağın birinin 0,5 lira, bir diğerinin ise 0,6 lira olduğu anlaşılmaktadır. Aynı durum farklı kullanım alanları için de geçerlidir. Mesela Kozlu köyünde korunun dönümü 10 lira iken Anburye’de 40 lira olarak kaydedilmiştir. Keza Voyvodina’da 250 arşınlık çeşme 150 lira iken Kanof’ta 120 ve 80 arşınlık iki adet çeşmenin kıymeti 100 liradır. Su kuyularının kıymetlerinde ise bir eşitlik görülmektedir. Örneğin Kanof’ta bir adet su kuyusunun kıymeti 10 lira iken Aşağı Kayalar Bala mahallesinde de bir adet su kuyusunun değeri 10 lira olarak kaydedilmiştir.
Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür ki mübadillerden bir kısmı Müslümanlara yönelik baskılar sebebiyle köylerindeki veya mahallerindeki vakıf ve ortak arazilerin kıymetlerini tespit etmek amacıyla tasfiye talepnamesi hazırlama ve yetkililere verme olanağı bulamamıştır. Bu belgeyi hazırlayabilenler ise belirli bir standarda göre değil de kendilerine göre bir kıymetlendirme yapmışlardır. Tasfiye talepnamelerinde vakıf ve ortak arazilerin kıymetlendirmesinde bir netlik olmamakla birlikte 1912’den itibaren başlayıp özellikle de 1923 ve 1924 yıllarına kadar geçen sürede vakıf ve ortak arazilerin durumları ile Yunan hükümetlerinin Müslümanlara karşı baskı ve yıldırma politikalarını görmek mümkündür.
Kaynaklar
Arşiv Belgeleri
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), nr. 130-16-13-2/298-950-4- 4, Tarih: 01.05.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/300-966-9, Tarih: 15.03.1924. BCA, nr. 130-16-13-2/331-1154–28, 4, Tarih: 03.01.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/350-1257–20, 4, Tarih: 08.03.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/317-1072–9, 2-4, Tarih: 10.03.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/306-1001-16-003, 004, Tarih: 21.03.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/311-1034-17, 2-4, Tarih: 25.03.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/314-1053–23, 2, 4, Tarih:
29.03.1924
BCA, nr. 130-16-13-2/320-1089–16, 2, 3, 4, Tarih:
15.04.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/327-1130–1, 1, Tarih: 01.06.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/315-1056–24, 2, 4, Tarih
05.06.1924
BCA, nr. 130-16-13-2/302-975-4- 016, 018, Tarih:
14.06.1924.
BCA, nr. 130-16-13-2/327-1130–2, 2, Tarih: 27.06.1924.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), 989 Numaralı Divan-ı Hümâyûn Defterleri Kataloğundaki Mühimme Defterleri
(A.DVNS.MHM.d), nr. 7/2435, Tarih: H-11-05-976 (1
Kasım 1568).
BOA, Ali Emirî Tasnifi Sultan I. Ahmed Evrakı (AE.SAMD.I.), nr. 1/11, Tarih: H-20-04-1014 (4 Eylül 1605).
BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evrakı (DH.EUM.EMN.), nr. 1/26, H-07-10-1329 (1 Ekim 1911).
Salnameler
Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, İkinci Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1308/1890-1891.
Manastır Vilayetine Mahsus Salnâme, Üçüncü Defa, Vilayet Matbaasında Tab Olunmuştur, Manastır, (H.) 1310/1892-1893.
Kitap ve Makaleler
Arı, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923–1925), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
Barutciski, Michael, “Lozan’a Yeniden Bir Bakış: Uluslararası Hukuk ve Siyasette Nüfus Mübadeleleri”, Ege’yi Geçerken 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, Derleyen: Renée Hirschon, çev. Müfide Pekin-Ertuğ Altınay, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2007, s. 31-51.
Çelebi, Ercan, “Mübadillerin Yunanistan’daki Mal Kayıtları ve Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye
Talepnameleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi (ÇTTAD), C. V, S. 12, (2006/Bahar), s. 35–46.
Çelebi, Ercan, “Türk ve Rum Ahalinin Mübadelesine Dair Oluşturulan Komisyonlardan Muhtelit Mübadele Komisyonu ve Faaliyetleri”, Erzincan Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 8, S. 1, 2006, s. 107–120.
Emecen, Feridun, “Dönüm”, İslâm Ansiklopedisi, C. 9,
TDV Yay., İstanbul 1994, s. 521.
Erdal, İbrahim, Mübadele (Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1925), IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2012.
Erkal, Mehmet, “Arşın”, İslâm Ansiklopedisi, C. 3, TDV Yay., İstanbul 1991, s. 411-413.
Görgülü, İsmet, On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922, Balkan-Birinci Dünya ve İstiklal Harbi, TTK Yay., Ankara 1993.
Hirschon, Renée, Mübadele Çocukları, çev. Serpil Çağlayan, Tarih Vakfı Yurt Yayınlar, İstanbul 2000.
İnce, Erdal, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Selanik Müslüman Türk Köyleri Mübadillerin Mesleki Dağılımları Üzerine Tespitler”, Mübadelenin 94. Yılı Anısına Uluslararası Mübadele Sempozyumu “Lozan Mübadelesi Yeni Hayat Mücadelesi”, 30 Ocak - 01 Şubat 2017, Edt. Kemal Arı, Tekirdağ Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Tekirdağ 2017, s. 383-404.
İpek, Nedim, Mübadele ve Samsun, TTK Yayınları,
Ankara 2000.
Kara, İsmail, Hanya/Girit Mevlevihanesi, Şeyh Ailesi- Müştemilâtı-Vakfiyesi, Mübadelesi, Dergâh Yayınları,
2. Baskı, İstanbul 2013.
[Kırca] İhsan Tevfik, İnsan ve Mekân Yüzüyle Mübadele 1923’ten Bugüne Zorunlu Göç, İnkılap Kitabevi Yayınları, İstanbul 2014.
Küçük Asya Araştırmaları Merkezi, Göç, Rumlar’ın Anadolu’dan Mecburi Ayrılışı (1919-1923), Türkçe Basımı Derleyen: Herkül Milas, Yunanca’dan Çeviren: Damla Demirözü, 3. Baskı, İletişim Yay., İstanbul 2002.
Lozan Barış Konferansı Tutanaklar Belgeler, İkinci Takım, C. II, Konferansda İmzalanan Senetler (30 Ocak ve 24 Temmuz 1923), çev. Seha L.Meray, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001.
Öztürk, Gülin, “Tasfiye Talepnameleri Işığında Mübadillerin Yerleştirilmesi: “Adana Örneği”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXI, S. 1, 2016, 247- 276.
Pakalın, Mehmet Zeki, “Arşın”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, 3. Basılış, MEB Yay., İstanbul 2983, s. 88.
Umur, Yasemin, “Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri’nin Işığında Yenice-i Vardar Şehrinin Fiziksel Dokusu”, Mübadil Kentler: Mekan ve İnsan, edt. Müfide Pekin, Lozan Mübadilleri Vakfı Yay., İstanbul 2014, s. 38-84.
Ünlü (Sarı), Mucize, Manastır Vilayetinin İdari ve Sosyal Yapısı (1873-1912), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi SBE, Samsun 1996.
Ekler
Ek-1 Cuma Köyü Vakıf ve Ortak Arazilerine Ait Tasfiye Talepnamesinin İlk Sayfası
BCA, nr. 130-16-13-2/331-1154–28, 1, Tarih: 03.01.1924.
Ek-2 Kozlu Köyü Vakıfları ve Ortak Arazilerine Ait Tasfiye Talepnamesinden Görüntü
BCA, nr. 130-16-13-2/298-950-4-004, Tarih: 01.05.1924.
