https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2111070
Geliş Tarihi: 3 Aralık 2021
Kabul Tarihi: 20 Ocak 2022
Tarih ve Günce
Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi Journal of Atatürk and the History of Turkish Republic Sayı: 10 (2022/Kış), ss. 151-186.
Araştırma Makalesi/Research Article
TASFİYE TALEPNAMELERİNE GÖRE MÜBADİLLERİN İSKÂNI: KIRKLARELİ ÖRNEĞİ
Kader AKDAĞ SARI
Öz
Yunanistan ile Türkiye arasında 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan “Türk-Rum Nüfus Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol Anlaşması” sonucunda yaklaşık iki milyon kişiyi etkileyen göç süreci başlamıştır. Batı Trakya’daki Türkler ile İstanbul’daki Rumların kapsam dışı tutulduğu mübadele anlaşma sonrası, demografik ve iktisadi dengeleri etkileyen önemli bir dönüşüm süreci başlamıştır. Türk-Yunan mübadele anlaşması öncesi de yoğun göç hareketleriyle karşı karşıya kalan Kırklareli’ne, 1923-1929 yılları arasında resmî verilere göre mübadil olarak göç eden kişi sayısı 34.208’dir. Lozan Anlaşması sonrasında mübadillerin memleketleri ve iskân edildiği yerleşim yerlerini tespit etmek, araştırmacılar açısından büyük önem taşımaktadır. Bu eksikliği giderebilecek ve mübadele sürecine ışık tutabilecek kaynaklar arasında Tasfiye Talepnameleri yer almaktadır. Dönemin önemli bir kaynağı olan bu belgelerde; mübadillerin kimlik bilgileri, sahip oldukları menkul ve gayrimenkullerin kayıtlarının yanı sıra memleketleri, iskân edildikleri yerleşim yerleri ve meslek bilgileri yer almaktadır. Çalışmada, Kırklareli merkez ve kazalarını kapsayan toplam 630 tasfiye talepnamesinden yararlanılmıştır. Ayrıca kentin demografik yapısındaki dönüşüm ve mübadillerin meslek yapılarına ilişkin bilgiler için resmi istatistiksel verilerden ve mübadillere ait bölgesel dağılımlarını gösteren cetvellerden faydalanılmıştır. Böylelikle
⦁ Bu makalede Etik Kurul Onayı gerektiren bir çalışma bulunmamaktadır. There is no study that would require the approval of the Ethical Committee in this article.
Dr. Öğr. Üyesi, Kırklareli Üniversitesi, (kader.sari@klu.edu.tr, kaderakdag@gmail.com). ORCID ID: 0000-0002-6275-8277.
Kırklareli’nde iskân edilen mübadillere ilişkin verilerin elde edilmesine katkı sağlanması amaçlanmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Nüfus Mübadelesi, Kırklareli, Tasfiye Talepnamesi, Lozan Antlaşması, İskân.
SETTLEMENT OF EXCHANGES ACCORDING TO LIQUIDATION REQUISITIONS: THE CASE OF KIRKLARELİ
Abstract
As a result of the "Convention concerning the Exchange of the Greek and Turkish Populations and Protocol" signed between Greece and Turkey on January 30, 1923, the migration process began, affecting around two million people. Following the exchange agreement, in which the Turks in Western Thrace and the Greeks in Istanbul were excluded, a significant transformation process began, affecting the demographic and economic balances. According to official records, between 1923 and 1929, 34,208 persons relocated to Kırklareli, which had experienced migration before the Turkish-Greek population exchange agreement. It's crucial for researchers who want to look into where these migrants originated from, where they settled down, and real estate records in the places they left. One of the most essential sources of information concerning the exchange process is Liquidation Requests. The identifying information, moveable and immovable goods, hometowns, places of residence, and professions of the exchanged persons are all included in these documents. In the study, a total of 630 liquidation requisitions belonging to Kırklareli were used. In addition, official statistical data and charts depicting the regional distribution of the exchanges were used to obtain information on the city's demographic structure and the exchanged' occupational structure. Thus, it is aimed to contribute to the analysis of the data on the population exchange settlement in Kırklareli.
Keywords: Exchange of Population, Kırklareli, Liquidation Requisition, Treaty of Lausanne, Settlement.
Giriş
Osmanlı Devleti, savaşların getirdiği toprak kayıpları sebebiyle son yüzyılda yoğun göç hareketleriyle karşı karşıya kalmıştır. Balkanlarda Osmanlı Devleti’nin siyasi varlığının sona ermesinden sonra bağımsızlıklarını elde eden devletler, Türk-Müslüman kesim üzerinde dini, siyasi, sosyal ve ekonomik baskılarını artırmış1, böylece imparatorluğun kaybettiği topraklardan içeriye doğru Türk-Müslüman göçü hız kazanmıştır. Doksan Üç Harbi ile hız kazanıp Balkan Savaşları ile artarak devam eden göçler, Cumhuriyetin başlarında mübadele ve dostluk anlaşmalarıyla devam etmiştir2. 1921-1928 yıllan arasında Türkiye'ye, başta Yunanistan'dan olmak üzere Bulgaristan, Yugoslavya, Romanya ve Sovyetler Birliği'nden toplam
463.534 mübadil3, göçmen, sığınmacı gelmiştir 4.
30 Ocak 1923’te imzalanan “Türk-Rum Ahali Mübadelesine İlişkin Sözleşme”yle Ortodoks kilisesine bağlı bir milyonun üzerinde Osmanlı vatandaşı Rum, Yunanistan’a göç ederken, çoğunluğu Makedonya ve Girit’te yaşayan 380 bin Müslüman Türkiye’ye gelmiş5, 1923 yılında başlayan göçler 1926 yılına kadar devam etmiştir6. Cumhuriyetin ilk yıllarında gelen mübadiller, Edirne, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Kırklareli, Samsun, Kocaeli, İzmir, Niğde ve Manisa'da daha yoğun olmak üzere, Türkiye’nin pek çok kentinde iskân edilmiştir 7.
1 Yaşar Baytal, “Balkanlar’dan Anayurda Yapılan Göçler ve Türkiye Açısından Sonuçları (1912.1925)”, Turkish Studies, Cilt XIII, Sayı 1, 2018, s. 17.
2 Hikmet Öksüz ve Ülkü Köksal, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Balkanlardan Türkiye’ye Gelen Göçmenlerde Sosyal ve Kültürel Uyum”, Göç Konferansı 2017 Seçilmiş Bildiriler, (haz.) Ali Tilbe, Sonel Bosnalı, Yusuf Topaloğlu, Transnational Press London, London, 2017, s. 197.
3 “Mübadil, Arapça ‘bedel’ kelimesiyle yakın bağı olan ve ‘değiş tokuş’ anlamına gelen ‘mübadele olunmuş, başkasının yerine getirilmiş, bir şeye bedel tutulmuş’ manasındadır. Muhacir ise Osmanlı’nın dağılım süreciyle ilintili olup, daha çok Balkanlar, Kırım ve Kafkasya’dan ya bir sıcak çatışma neticesinde ya oralarda kendisine yapılan baskılar dolayısıyla Osmanlı’da yaşamayı tercih etme sebepleriyle gelen ve geldiği yere bir daha dönmeyip iskâna tabi tutulan, etnik kökeni (devletçe) mühim olmayan Müslüman göçmen kimseye verilen addır”. Bkz. Tuncay Ercan Sepetçioğlu, “İki Tarihsel ‘Eski’ Kavram, Bir Sosyo-Kültürel ‘Yeni’
Kimlik: Mübadele Nedir, Mübadiller Kimlerdir?”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 180, 2014, s. 52.
4 H. Yıldırım Ağanoğlu, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Balkanların Makûs Talihi Göç, Kum Saati,
İstanbul 2001, s. 280.
5 Andrew Mango, Atatürk Modern Türkiye’nin kurucusu, (çev.) Füsun Doruker, 9. bs, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2012, s. 454.
6 Güngör Göçer, “Mübadelenin Dikenli Yollarında Mübadele İnsanları”, Cilt I, VII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Gece Kitaplığı, Edirne, 2019, s. 394.
7 Göçer, a.g.m., s. 394.
Mübadele sözleşmesinin 2. maddesi; Batı Trakya’daki Türklerle İstanbul’daki Rumların mübadeleye tâbi olmayacaklarını belirtirken 5. maddeye göre ise mübadeleye tâbi olacak kişilerin mülkiyet haklarının korunması öngörülmüştür. Mübadillerin her türlü taşınır mallarını, hiçbir vergiye tabi olmadan ya da başka bir engele maruz kalmadan yanlarında getirebilecekleri ifade edilmiştir. Ancak “emval-i menkûlelerinin tamamını veya bir kısmını beraberinde göturmeye kudretyab olamayacak olan muhacirîn” bunları mahallerinde bırakabilmesi, bırakılan malların bir envanterinin çıkarılıp değerinin belirlenerek bir “zabıt varakası” düzenlenmesi karara bağlanmıştır 8.
Sözleşmenin 11. Maddesi gereğince mübadele sürecini denetlemek, mallara değer biçerek tasfiye etmek üzere Karma Komisyon9 kurulması öngörülmüştür. Mübadeleye tâbi olan kişilerin bırakmış oldukları taşınır ve taşınmaz mallar, ilgili komisyon tarafından tasfiye edilecektir10. Tasfiye edilecek mallara değer biçilmesi ve sürece ilişkin tüm itirazların karara bağlanması yine komisyon tarafından yürütülecektir 11.
Mu adele Sözles
esi gereğince Turkiye’de iska
edilen mübadillerden
tarımla uğraşanlara gerekli arazinin; sanatkâr olanlarına ise faaliyetlerini yürütebilecekleri dükkân, mağaza, imalat̂ hane ve fabrika gibi üretim araçlarının verilmesi, ayrıca mübadillerin çift hayvanı, tohumluk, ziraat araç- gereçleri ve cȩ şitli donatım malzemeleri ve kredilerle desteklenmesi öngörülmüştür12. Bununla birlikte tüm bu üretim araçlarının mübadillere dağıtılabilmesi, ancak mübadeleye tabi olanların geride bıraktıkları mallarını kaydettirmesi ve buna dair bir mal bildirim belgesini düzenlettirmiş olmasıyla mümkündür13. Her ne kadar mübadele sözleşmesi, göçmenlerin yanlarında taşıyabilecek her türlü araç gereci Türkiye’ye getirmelerini serbest
8 Kemal Arı, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 2. bs, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, s. 113.
9 4 üye Türkiye’den, 4 üye Yunanistan’dan ve geriye kalan 3 üyenin ise Birinci Dünya Savaşına katılmamış Milletler Cemiyeti tarafından seçilecek temsilcilerden oluşmasına karar verilmiştir. Bkz. Mihri Belli, Türkiye- Yunanistan Nüfus Mübadelesi, (çev). Müfide Pekin, 2. bs., Belge Yayınları, İstanbul, 2006, s. 27.
10 Ercan Çelebi, “Mübadillerin Yunanistan’daki Mal Kayıtları ve Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmalar Dergisi, Cilt V, Sayı 12, 2006, ss. 36-37. 11 Belli, a.g.e., ss. 26-27.
12 Çelebi, a.g.m., s. 35; Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA), Toprak İskân Genel Müdürlüğü Muhacirin Fonu, Fon Kodu: 272.0.0.12., Yer no: 40.43.17., 1923; BCA, 272.0.0.12., 40.42.1., 25.11.1923). (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi bundan sonraki dipnotlarda BCA olarak gösterilecektir).
13 Arı, a.g.e., s. 41.
Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin İskânı… Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
bırakmışsa da taşıma zorluklarının yanı sıra savaştan sonra Yunanistan’ın içine düştüğü bunalım ile Türklerin ellerindeki malların müsadere edilmesi ve bu malların büyük ölçüde Türkiye’den gelen Rumlara verilmesi, mübadillerin mallarını getirememesinin en büyük sebeplerindendir14.
Mub̈ adillerin yanlarında götüremedigĭ taşınır ve taşınmaz mal ve mülk dökümlerinin yapılması, gerekli uygulamaların yürütülmesi ve mübadillerin
gereksinimlerinin karşılanması için Mu adele Iṁ ar ve Isk̇ ân Vekal̂ eti
kurulmuş, ilgili kurum söz konusu mal dökümlerinin kayıtlarını tutmakla gorevlendirilmisţ ir. Mübadeleye tabi taraftarların taşınmaz mal varlıklarını gösteren ve “Mübadil Tasfiye Talepnamesi” olarak isimlendirilen bu belgeler, dort nüsha halinde hem mübadilin gideceği ülkeye hem de kendisine verilecek sekilde hazırlanmıştır 15.
Tasfiye Talepnameleri T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri tarafından, Dışişleri Bakanlığı 130-16-13-2 fon kodu ile “Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri Kataloğu” altında tasnif edilmiştir. Bu belgelerde “Müsted’inin Hüviyeti” başlığı altında mübadilin ve babasının ismi, geldiği memleketi, Türkiye’de iskân edildiği mahal ve mesleğine dair
belirtilmesi istenen bilgiler yer almaktadır. Ayrıca mu adilin geldiği yerdeki
“emval-i gayr-i menkûlesi”ni içeren A ve B cetvelleri mübadilin geride bıraktığı taşınmazlara ilişkin ayrıntıları verirken “Vekalet” başlıklı son sayfa ise isteyen mübadilin tasfiye işlemlerini yapabilmek için vekil tayin edebilecekleri dilekçeden ibarettir: “…efendiyi baladaki beyannamemde taleb edilen tasfiye muamelatı için muhtelit veya tali komisyonlar nezdinde beni temsil ve hukukumun müdafaası hususunda salahiyet-ı tamme ile tevkil eyledim”.16
Tasfiye talepnameleri mübadil ailesinin Yunanistan’daki mal varlığını ve bu malların bedellerini içeren resmî tutanaklar olup belli bir mal varlığına sahip mübadiller için tutulmuştur. Ancak talepname dolduramamış ya da kısa sürede göç etmek zorunda kalmış kişilerin sayıca fazla olduğunu göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Örneğin Ağanoğlu, Yunanistan’da Türk nüfusa yönelik artan baskılar sebebiyle, mübadillerin henüz nakil zamanı gelmeden panik halinde limanlara dolduğunu aktarmaktadır. Ayrıca
14 Çelebi, a.g.m., s. 35.
15 Arı, a.g.e., s. 143.
16 BCA., 130.16.13.2 / 636.1850.30., 5.1.1925., “Selanik vilayeti Vodina kazasından gelip, Kırklareli ili Babaeski ilçesinde iskân edilen Arif oğlu Ahmet'e ait tasfiye talepnamesi,” s. 5. (Tasfiye Talepnamelerinin içeriği hakkında daha fazla bilgi için bkz. Çelebi, a.g.m.).
yazarın, bazı mübadillerin ilgili belgeleri kullanarak Türkiye’de zenginleştiğini, zengin mübadillerin ise yoksul duruma düştüğünü belirtmesi,17 beyan edilen mal kayıtlarının en azından bir kısmını şüpheli olma ihtimalini de göz önünde bulundurmayı gerektirir. Bu durumun yanı sıra çoğu mübadilin ise ilgili talepnameleri dolduramamış olması çalışmanın kapsamını daraltmaktadır. Kısacası talepnameler ile ilgili yapılacak çalışmaların kapsamının dar, eldeki verilerin mal varlıklarına dair güvenilirliğinin yeterli olmaması, diğer kaynaklar ile çalışmaların desteklenmesi gerekliliğini ortaya koymaktadır. Mübadillerin karşılaştıkları sorunlara dair arşivde yer alan birçok belge mübadele sürecinin çok daha ayrıntılı çalışmalara açık olduğunu göstermektedir. Bu sebeple sadece tasfiye talepnamelerinden yola çıkarak mübadele sürecindeki iskân politikası konusunda da genellemeler yapmak yanıltıcı olabilecektir. Konu ile ilgili yapılacak kapsamlı çalışmalar açısından talepnameler; gelen mübadillerin meslekleri, memleketleri ve yerleştikleri bölgelere dair ayrıntılarıyla destekleyici öneme sahiptir.
Tasfiye talepnameleri ile ilgili mübadillerin iskânı konusunda az sayıda çalışma18 içerisinde Kırklareli iline ait herhangi bir araştırmaya rastlanmamıştır. İlgili çalışmalar, mübadele sürecine dair kısa bir kesit sunmakla birlikte mübadillerin iskân edildiği yerleşim yerlerinin mübadele öncesi durumu hakkında bilgi vermemektedir. Mübadele süreciyle birlikte incelenen kentlerin demografik yapısındaki değişim belirtilmediği gibi göçün çalışılan kentler üzerindeki iktisadi etkisine de değinilmemiştir. Köçkün’ün mübadeleye tabi olan Romanların mal varlıklarını inceleyerek sosyo- ekonomik durumları hakkında yapmış olduğu çalışma ile Yıldızer Özkan ve
17 Ağanoğlu, a.g.e., s. 290.
18 Gülin Öztürk, “Tasfiye Talepnameleri Işığında Mübadillerin Yerleştirilmesi: ‘Adana Örneği’”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXXI, Sayı 1, 2016.; Ayşegül Şentürk, “Çanakkale Vilâyetine Mübadillerin Yerleştirilmesi (1923-1930): Tasfiye Talepnamelerine Göre Bir İnceleme ve Değerlendirme”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Cilt XVI, Sayı 25, 2018.; Mehmet Kaya ve Aysun Deveci, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Ankara Vilayetinde Mübadillerin Yerleştirilmesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt XIV, Sayı 29, 2014.; Elmas Köçkün, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadeleye Tabi Tutulan Roman Toplulukların Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Uluslararası Beşeri ve Sosyal Bilimler İnceleme Dergisi, Cilt IV, Sayı 2, 2020.
; Elif Yıldızer Özkan ve Hayat Zengin Çelik, “Lozan Antlaşması ve Tasfiye Talepnameleri Kapsamında Mübadillerin 1923 ve 1930 Yılları Arasında İzmir Kentine İskanı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmalar Dergisi, Cilt XX , Sayı 41, 2020.; Necat Çetin, “Mübadil Tasfiye Talepnamelerine Göre Denizli’ye İskân Edilen Mübadillerin Memleketleri ve İskân Edildikleri İdari Birimler”, Belgi, Sayı 6, 2013.; Mehmet Kaya, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin Kuşadası’nda İskânları”, İzmir Araştırmaları Dergisi, Sayı 1, 2015, ss. 1-12.
Zengin Çelik’in mübadillerin İzmir’de mekânsal ve sosyal değişimi üzerindeki mübadelenin etkilerini ortaya koydukları araştırmanın diğer çalışmalardan ayrıldığını ifade etmek gerekmektedir. Bu çalışmada; Kırklareli merkez ve ilçelerini kapsayan toplam 630 adet tasfiye talepnamesi incelenmiştir. İncelenen talepnameler; kutu no: (5-1037), sıra no: (1-46), gömlek no: (18-4167) numaraları arasında değişmektedir. Bu sebeple toplamdan elde edilen istatistikler dipnot ve kaynakçada sadece fon kodları esas alınarak gösterilmiştir. Çalışmada tasfiye talepnameleri içerisinde mübadillerin mal varlıklarına değinilmemiş, mübadillerin geldikleri ve Kırklareli’nde iskân edildikleri bölgeler ile meslekî verileri incelenmiştir. Trakya mıntıkasının mübadele sürecindeki önemi vurgulanırken, Kırklareli’nde iskân edilen mübadillerin demografik etkisi üzerinde durulmuştur. Çalışmada tasfiye talepnamelerinin yanı sıra mübadillerin çoğunlukla geldiği bölgelerin tespiti için Trakya bölgesinde iskân edilen mübadil cetvellerinden faydalanılmıştır.
⦁ Mübadillerin Geldikleri Bölgeler
Tablo 1: Mübadillerin İskân Edilecekleri Mıntıkalar
13 Ekim 1923 tarihinde Mübadele, İmar ve İskân Vekaleti kurulduktan sonra Türkiye’ye getirilecek mübadillerin yerleştirilecekleri bölgelerin belirlenmesi önemli bir sorun teşkil etmekteydi19. Ülkeden ayrılan Rum vatandaşlarının geride bıraktıkları taşınmazların tespit edilmesi belli bir fikir verecek olsa da gelen mübadiller ile giden Rumların nicelik ve nitelik yönünden farklılıkları iskân sürecinde karşılaşılacak problemlerin başında gelmekteydi. Ayrıca sayılarının 400.000’i bulacağı tahmin edilen mübadillerin belirli bölgelere toplanarak ülkeye getirilmeleri, sağlık sorunlarına karşı tedbir alınmasını gerektiği gibi iskânları için ciddi oranda mali kaynağa duyulan ihtiyacı da göstermekteydi.20 Büyük çoğunluğu kırsal kesimden olan mübadillerin faaliyet alanlarına göre ilgili bölgelere yerleştirilmeleri için planlar hazırlanmıştır. İcra Vekilleri Heyeti tarafından tasdik edilen 17 Temmuz 1923 tarihli talimatnâme ile mübadillerin geldikleri bölgeler, meslekleri ve iskân edilecekleri yerleşim yerleri belirlenmeye çalışılmıştır:
19 Arı, a.g.e., s. 49.
20 Mesut Çapa, “Lozan’da Öngörülen Türk Ahâli Mübâdelisinin Uygulanmasında Türkiye Kızılay (Hilâl-i Ahmer) Cemiyeti’nin Katkıları”, Atatürk Yolu Dergisi 1, Sayı 2, 1988, s. 243.
Geldikleri memleketler Tütüncü Çiftçi/ Bağcı Zeytinci Yekûn İskân olunacağı yerler
Drama ve Kavala Ahalisi 30.000 0 0 30.000 Samsun
Havalisi ve
Siroz 20.000 15.000 5.000 40.000 Adana
Havalisi ve
Kozana, Nasliç, Kesriye,
Girebene Ahalisi 2.500 15.000 5.000 22.500 Malatya
Havalisi ve
Kayalar, Vodine, Katerin, Alasonya, Langaza,
Demirhisar, Gevgili,
Yenice-i Vardar, Karacaabad 3.500 25.000 15.000 43.000 Amasya, Tokat, Sivas
Zeytinci Kavalılarla, Ahalisi Drama ve Selanik 4.000 20.000 40.000 64.000 Manisa, İzmir,
Menteşe, Denizli
Havalisi
ve
Kesendire, Poliroz, Sarışaban, Avrethisar, Nevrekop ve Ahalisi 20.000 55.000 15.000 90.000 Çatalca, Tekirdağ, Karaman
Niğde
ve
Preveze ve Yanya Ahalisi 15.000 40.000 0 55.000 Antalya,
Silifke Havalisi
ve
Midilli, Girit ve Diğer Adalar 0 30.000 20.000 50.000 Ayvalık, Edremit, Mersin
Havalisi
ve
Toplam 95.000 200.000 100.000 395.000
Kaynak: Ercan Çelebi, Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti (Kuruluşu, Teşkilât Yapısı ve Faaliyetleri), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2005.
Mübadele sürecinin sıkıntılı olması öngörülen bir durum olmakla birlikte sürecin iyi yönetilememesinden kaynaklanan bazı problemler de yaşanmıştır. Örneğin Tablo 1’den de anlaşılacağı üzere yerleşim yerleri belirlenirken sanatkâr ve tüccarlara yer verilmediği, özellikle kırsal kesimde yaşayan ve tarımla uğraşanların dikkate alındığı görülmektedir (Bkz. Tablo 1). İskân Teavün Cemiyeti yetkililerine göre ise cetvelde gösterilen rakamlar gerçeği yansıtmadığı gibi belirtilen iskân bölgeleri de iyi tespit edilememiştir. Örneğin Preveze ve Yanya ahalisinin 55.000 gösterildiği, gerçekte ise tütüncülerin 200.000 civarında olduğu belirtilmektedir. Cemiyet, Drama ve Sirozlu tütüncülerin 40.000’inin Edirne’de iskânının uygun olduğunu belirtirken, Siroz gibi yayla havasının hakim olduğu bir bölgenin insanlarının Adana gibi sıcak iklime sahip bir bölgeye yerleştirilmesi doğru bulunmamaktadır21. Gelen eleştiriler sonucunda iskân bölgeleri tekrar değiştirilmiş 8 olarak belirlenen mıntıka sayısı 10’a çıkarılmıştır22. İlk planlamada; Kesendire, Poliroz, Avrethisarı, Nevrekop ve Sarışaban bölgesinden 20.000 tütüncü, 55.000 çiftçi ve bağcı ile 15.000 zeytinci olmak üzere 90.000 mübadilin iskân edileceği bölgede yer alan Kırklareli23, mıntıka sayısının artmasıyla Edirne, Çanakkale, Tekfurdağı, Gelibolu ile birlikte 2. Mıntıka iskân bölgesinin içerisinde belirlenmiştir. İskân yerleri içerisinde belirlenen alanlar ise merkez, Babaeski, Vize, Demirköy ve Pınarhisar kazaları ile Üsküp, Yenidereköy, Karışdıran, Karacaoğlan, Sergen, Midye, İğne Ada ve Karacadağ nahiyelerinden oluşmaktadır24.
Yapılan tahkikatlar ve gelen eleştiriler üzerine iskân bölgeleri değişmiş olsa da uygulamalar farklı olmuştur25. Malarya (sıtma) ve benzeri hastalıkların yayılmasıyla mübadillerin yer değiştirmek zorunda kalmaları, vapurlardaki kontenjan sebebiyle köylerin bölünmesi, memurların vekâletlere gönderdikleri hatalı raporlar, iskân olarak belirlenen yerlerin harabeye dönmüş olmaları, bölge ikliminin uygun olmayışı sebebiyle üretim
21 Ercan Çelebi, Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti (Kuruluşu, Teşkilât Yapısı ve Faaliyetleri, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2005, s. 139.
22 A.g.t., s. 142.
23 Çapa, a.g.m., s. 243.
24 İbrahim Erdal, Mübadele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1930, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2018, s. 255.
25 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1930, ss. 100-101.
yapılamaması, mübadillerin farklı bölge istekleri gibi etkenler süreç içerisindeki sıkıntılardan bazılarıdır26.
Mübadillerin yerleşimleri kadar bir an evvel üretime başlayıp gündelik hayatlarının iaşesinin sağlanması da önem arz etmektedir. Bu amaçla iskân mıntıkalarına sevkleri ve tevzileri hususunda mübadillerin gerek iklim gerekse ziraat ve sanatları itibariyle yerleştirilmelerine özen gösterilmesi istenmiş, iskân sırasında yaşanan sıkıntılar sonucu mübadillerin yerleştikleri bölgeleri terk ettikleri bu sebeple ilgili esaslara dikkat edilmesi gerektiği belirtilmiştir27. Giden Rumlar sayıca fazla olmasına rağmen, özellikle Yunanlıların işgal ettiği bölgelerde kalan emval-i metruke harabe haline gelmiştir28. Hemen hepsi iskân bölgesi olarak belirlenen bu yerlerde gayrimüslim nüfusun terk ettiği evler ise mübadillerin yerleşmesine müsait değildir. Ayrıca mübadeleye tâbi olanların dışındaki göçmen, mülteci ve harikzedelerin [yangınzedelerin] de iskânı öncelikli bir başka sorundur.
Kırklareli’nin de yer aldığı Doğu Trakya’da terk edilen yerleşimler ise diğer bölgelere göre nispeten daha iyi durumdadır.29 Dönemin İmar Vekili Refet Bey’e [Bele] göre Trakya, ülkenin geri kalan kısmına göre en sorunsuz bölgedir. Ayrıca mübadillerin büyük bir kısmı tabiat ve iklim itibariyle geldikleri bölgeyle benzer özelliklere sahip Trakya’yı istemektedirler30. Çünkü bu bölgede tahrip ve yıkıma rağmen tüm mübadil ve göçmenler iskân edilmiş, müstahsil vaziyete geçmiştir:
“…Sonra Trakya mıntıkası geliyor. Biliyorsunuz ki; burası da sekiz, on seneden beri muhtelif takallübât geçirmiştir. Bununla beraber menatıkı iskâniye için de en ziyade istifade ettiğimiz burasıdır. Buraya iskân ettiğimiz altmış bine karip olan çiftçi ırkdaşlarımız hemen kamilen iskân edilmiştir. Burada açıkta kimse yoktur ve kâffesi de müstahsil vaziyetine geçmiştir ve hallerinden memnundurlar”31.
Mübadele anlaşması sonucu olarak tasfiye talepnamelerine göre 1923- 1929 yılları arasında Kırklareli’ne, büyük çoğunluğu Selanik vilayeti başta
26 TBMMZC., 5.11.1340. İ: 2, C:X, ss. 24-69.
27 BCA., 272.0.0.11/18.82.11., 17.04.1924.
28 İskân politikası ve harabe haline gelen iskân mıntıkaları hakkında detaylı bilgi için bkz. (TBMMZC 27 ve 30 Ekim 1924 oturumları).
29 Mihri Belli, Türkiye- Yunanistan Nüfus Mübadelesi, çev. Müfide Pekin, 2. bs., Belge Yayınları,
İstanbul, 2006, s. 89.
30 TBMMZC., 5.11.1340. İ: 2, C:X, s. 45.
olmak üzere Edirne ve Manastır vilayetlerinden mübadiller gelmiştir. İncelenen 630 adet Tasfiye Talepnamesine32 göre mübadillerin, yaklaşık %98’i Selanik, %1,7’si Manastır vilayetindendir. Ayrıca Edirne vilayeti (2) ve Cezayir-i Bahr-i Sefid vilayetine bağlı Midilli livasına (2) ait toplam 4 kayıt yer almaktadır.
Grafik 1: Vilayetlere göre mübadillerin dağılımı
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Selanik vilayetinden geldiğini beyan eden 615 kişiden 320’si geldiği livayı belirtmemiş ancak kaza ve köy isimlerini belirtmiştir. Selanik vilayetinin dışında; Manastır vilayetinden 11 talepname bulunmaktadır. Bu kişilerden 5’i Florina livasının Kesriye kazasından, 5’i Kozana livasının Kayalar kazasından, 1’i ise Bihlişte kazasındadır. Edirne vilayetinden gelen 2 kişi ise Dimetoka kazasındandır. Livası belirtilen mübadillerin ise 191’i Drama, 104’ü Siroz livasındandır (Bkz. Grafik 2).
Grafik 2: Selanik vilayetinden gelen mübadillerin livasına göre dağılımı
32 BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Vilayet ve liva göre ayrımının yanı sıra mübadillerin geldikleri kazaları belirtmek gerekmektedir. 1325 senesi Selanik Vilayet Salnamesi’ne göre Selanik vilayet merkezi; Aynoroz, Vodina, Ustrumca, Tikveş, Ksendire, Karaferye, Avrethisarı (Kılkış), Gevgili, Doyran, Yenice-i Vardar, Langaza, Katrin, Karacaabad nahiyelerinden oluşmaktadır. Selanik vilayetine bağlı Siroz Sancağı; Menlik, Zihne, Petriç, Timurhisar (Demirhisar), Cuma-i Bala, Nevrekop, Razlık kazalarından, Drama Sancağı ise Kavala, Sarışabani, Pravişte, Rupçoz kazalarından ibarettir 33. Bu bilgilerden hareketle Selanik vilayetinden gelen mübadillerin kazalara göre dağılımı Grafik 3’te gösterilmiştir.
Grafik 3: Selanik vilayetinden gelen mübadillerin kazalara göre dağılımı
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Tasfiye talepnamelerine göre mübadillerin büyük bir çoğunluğu Demirhisar, Gevgili, Kılkış ve Langaza kazalarından göç etmiştir. Selanik vilayetine bağlı kazalarda talepnameleri bulunan 395 kişinin %23’ü Demirhisar, %21’i Gevgili, %18’i Kılkış, %16’sı Langaza kazalarından göç eden mübadillerden oluşmaktadır. Mübadillerin yoğun olarak yaşadığı bu
33 Selanik Vilayeti Salnamesi, Selanik Hamidiye Mekteb-i Sanayii, 1325, ss. 210-334 .
kazalar 23.12.1320 tarihli Selanik Vilayet haritasında gösterilmiştir (Bkz. Harita 1).
Harita 1: Selanik Vilayeti Haritası ve Mübadillerin Geldikleri Kazalar
Kaynak: BCA., TFR.I..SL./7.657., 29.12.1320.
Tasfiye talepnamelerinin yaklaşık %35’inde kaza ismi belirtilmemiştir. Mub̈ adillerin bilgileri kaydedilirken vilayeti belirtip kazayı belirtmeme sebeplerinden biri vilayet isminin kazayı da kapsama ihtimalidir. Kaza ismi belirtilemeyen 219 talepnamenin 9’u Selanik vilayetinin Karacaabad nahiyesine bağlı Notya (7), Ustrovine (1), Sepiska (1) köylerinden göç eden kişilerdir. Selanik vilayetine bağlı Drama ve Siroz livasından gelen ancak kaza
ismi belirtmeyen mübadillerin geldikleri köylerin isimleri Grafik 4’te gösterilmiştir. 205 mübadilin yaklaşık %60’ı Faincalı (Kançal, Kainçe) köyünden, %21’i ise Pucan (Buçan) köyünden göç etmiştir.
Grafik 4: Selanik vilayeti Drama ve Siroz livasından mübadillerinin köy dağılımları
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
630 tasfiye talepnamesinde herhangi bir mahalleden göç edenler ise sadece 19’dur. Bu durum mübadillerin büyük bir kısmının kırsalda yaşadığını sadece yaklaşık %3’lük bir kesiminin yerleşim yerinin mahalle olduğunu göstermektedir. Ayrıca bir mahalleden geldiğini beyan eden kişilerin meslekleri arasında rençper ve çiftçilerin sayıca fazla olduğu dikkate değerdir.
Tablo 2: Mübadillerin geldikleri mahalle adları ve mübadillerin meslekleri
Vilayet Liva Kaza Adı Mahalle adı Kayıt
Sayısı Mesleği
Selanik Siroz Demirhisar Camii Vasat34 Mahallesi 1 Tüccar
34 BCA., 130.16.13.2/ 713.2267.24.
Selanik Siroz Fuadiye35 1 Kunduracı
Selanik - Siroz Alşan36 1 -
Edirne - Dimetoka Subaşı37 1 -
Selanik Siroz Demirhisar Arap38 1 Rençper
Selanik Siroz Demirhisar İlyaslı39 1 Rençper
Selanik Siroz Demirhisar İnanlı40 1 Rençper
Selanik - Kılkış Kürküt41 1 Bezzaz
Selanik Siroz Topal Oba42 1 -
Selanik - Siroz Patkova Cuma43 2 Çiftçi
Selanik Siroz Cuma Mahallesi44 1 Çiftçi
Selanik Siroz Demirhisar Camii Atik45 1 Rençper
Selanik Siroz Demirhisar Hark Mahallesi46 3 Rençper
Selanik Siroz Demirhisar Mutullu Mahallesi47 1 Çiftçi
Selanik Siroz - Halil Paşa Mahallesi48 1 -
Selanik Drama - Namazgah Mahallesi49 1 Rençper
Toplam 19
35 BCA., 130.16.13.2/ 699.2197.15.
36 BCA., 130.16.13.2/ 684.2121.25.
37 BCA., 130.16.13.2/ 38.19.7.
38 BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.17.
39 BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.15.
40 BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.16.
41 BCA., 130.16.13.2/ 418.393.1.
42 BCA., 130.16.13.2/ 672.2062.16.
43 BCA., 130.16.13.2/ 681.2109.7; BCA, 130.16.13.2/ 681.2109.8.
44 BCA., 130.16.13.2/ 708.2241.13.
45 BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.39.
46 BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.17; BCA, 130.16.13.2/ 716.2280.20; BCA, 130.16.13.2/ 716.2280.24.
47 BCA., 130.16.13.2/ 733. 2377.6.
48 BCA., 130.16.13.2/ 681.2109.30.
49 BCA., 130.16.13.2/ 861.3094.6.
611 mübadilin tasfiye talepnamelerine göre geldikleri kaza ve köylere dair isimler Ek-1’de verilmiştir. Buna göre çoğu mübadilin Langaza kazasından Lahne (54) köyüne ait olduğu görülür. Lahne köyünü Gevgili kazasından Mayadağ (25), Ereselli (22), Devecili (18); Demirhisar kazasından Mahmutlu (21) ve Karataş (17); Vodina kazası/ Karacaabad nahiyesinden Notya köyleri takip etmektedir.
⦁ Kırklareli’nde Mübadillerin İskânı
Türkiye’ye göç eden mübadiller, Edirne, Balıkesir, İstanbul, Bursa, Kırklareli, Samsun, Kocaeli, İzmir, Niğde, Manisa kentlerinde daha yoğun olmak üzere Türkiye’nin pek çok kentinde iskân edilmiştir50. Mübadele ve İskân Vekili Recep Bey’in [Peker] açıklamalarına göre Balkan harbinden sonra herhangi bir suretle Türkiye’ye gelmiş olan 390.737 göçmenin 73.502’si Trakya bölgesinde, bu kişilerden 19.169’u ise (%26) Kırklareli’nde iskân edilmiştir51.
1923-1927 yılları arasında Mübadele, İmar ve İskân Vekaletince gelecek mübadillerin iskân edilecekleri alanlar on bölgeye ayrılmıştır. Kırklareli; Edirne, Tekfurdağı [Tekirdağ], Gelibolu ve Çanakkale ile birlikte ikinci bölgede belirlenmiştir. Cumhuriyetin ilk yıllarında Kırklareli, Lüleburgaz, Babaeski, Vize ve Demirköy kazaları; Pınarhisar, Üsküp, Bedre [Polos52], İnece ve Kofçaz nahiyeleriyle birlikte 70 köyden oluşan bir vilayettir. 1 Mart 1340 [1924] tarihinden itibaren Edirne vilayetinden ayrılan Kırklareli’nde53 1924 yılı itibariyle toplam 211 köy ve Sultan Beyazıd, Hatice Hatun, Doğanca, Karaca İbrahim, Camii Kebir, Yapraklı, Tellakzade, Hacı Zekeriya olmak üzere 8 mahalle bulunmaktadır54.
50 Arı, a.g.e., s. 113.
51 TBMMZC, İ:3, C: X, 6.11.1924, s. 76.; Mübadele konusunda mecliste yaşanan tartışmalara ilişkin bkz. 5.11.1340, 26.1.1341, 27.10.1924, 30.10.1924 tarihli oturumlar.
52 Polos, şimdiki ismi Kayalı olan eski bir Rum köyüdür. Bkz. Hamide Özdoğan, Kırklareli İli Köy Adları İncelemesi, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli, 2016.
53 Hatice Hatun, Müslüman ve Bulgar olarak iki; Karakaş mahallesi Müslüman, Rum ve Musevi olarak üç; Camii Kebir Müslüman, Rum, Bulgar; Hacı Zekeriya Müslüman, Rum ve Bulgar olmak üzere üçe ayrılmış olup toplam 19 mahalleden müteşekkildir. Bkz. Dr. Ahmet Hamdi, Türkiye’nin Sıhhi İçtima.i Coğrafyası Kırkkilise “Kırklareli” Vilayeti, (çev). Sinan Şanlıer, Kağıtçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi, İstanbul, 1341, s. 20.
54 A.g.e., s. 19.
1923-1929 yılları arasında Türkiye’ye gelen 456.78655 mübadil ve göçmenden 34.208’i56 Kırklareli’nde iskân edilmiştir. 1921-1927 yılları arasında resmî kayıtlı göçmenlerin büyük kısmı nüfus mübadelesi sonucu Yunanistan’dan, geçmiş dönemlerdeki göçlerin çoğunluğu ise Makedonya ve Bulgaristan’dan gelmiştir 57. Ancak göç hareketlerindeki düzensizliğin yarattığı güçlük, muhacir veya mübadil sayılarının resmî verilerde eksikliğini göstermektedir. Örneğin; “çeşitli mıntıkalarda iskân edilen muhacirin miktarlarını gösteren” bir cetvele göre 1923 yılı itibariyle Kırklareli’nde 13.086 kişi iskân edilmiş, Rumlardan kalan yerlerde yaklaşık 16.640 kişinin daha iskân edilebileceği belirtilmiştir 58. Oysa Devlet İstatistik Enstitüsü’nün verdiği bilgilere göre ise aynı yıl Kırklareli’ne gelen kişi sayısı sadece 135’tir59. Yine bir diğer örnekte 18 Ekim 1922’den Aralık 1923’e kadar 9.396 Boşnak, Arnavut ve Türk Kırklareli’nde iskân edilmiş, ancak resmî verilerde toplam sadece 451 kayıt gösterilmiştir60. Göç edenlerin resmî kayıtlara geçme sürecindeki eksiklikler, iskân edilen nüfusun toplam il nüfusuna oranının daha yüksek çıkabileceğini göstermek bakımından bahse değerdir.
Tablo 3: 1923-1929 yılları arasında Türkiye’ye gelen mübadil ve göçmenlerin sayısı
Nüfus Kırklareli’nde iskân edilen nüfus
1923 50.689 135
1924 235.414 18.718
1925 56.523 1.067
1926 35.051 3.965
1927 32.213 3.053
55 1930 İstatistik Yıllığı’nda alt toplam hatalı olarak yüz bin kişi fazla gösterilmiştir.
56 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1930, s. 101.
57 Cem Behar, Osmanlı İmparatorluğu ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, C: II, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1996, s. 62.
58 BCA., 272.0.0.12/ 40.43.16.
59 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1930, s. 101.
60 Bu tarihlerde göç eden Türklerin büyük bir kısmı Bulgaristan’ın Pravadi, Ortaköy, Varna, Koşukavak, Hezargrad, Ustrumca gibi yerleşim yerlerinden gelirken, Boşnakların büyük bir kısmı Yenipazar’dan, Arnavutlar ise Priştine’den göç etmiştir. Kaynak: Kader Akdağ Sarı, “20. Yüzyıl Başlarında Balkanlardan Göç Hareketleri ve Kırklareli’ne Sosyo-Ekonomik Etkileri”, içinde Kırklareli Kent Çalışmaları Ekonomi, Toplum, Kültür, ed. Furkan Yıldız, Gazi Kitabevi, Ankara, 2021, s. 27.
1928 32.442 5.865
1929 14.454 1.405
Toplam 456.786 34.208
Kaynak: 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara, 1930, ss. 99-101.
20. yüzyılda yaşanan demografik değişim, nüfusunun çoğunluğu gayrimüslimlerden oluşan Kırklareli’ni de etkilemiş, 1906-1907 yıllarında toplam nüfus 181.20461 kişiden oluşurken Rum ve Bulgarların göçüyle 1914’te nüfus 113.498’e 62 gerilemiştir. 1906-1907 yıllarındaki verilere göre nüfusunun
%43’ü Müslüman olan Kırklareli’nde, Balkan Savaşları ve ardından yaşanan göç sürecinin etkisiyle, 1914’te Müslümanların genel nüfusa oranı %69’a yükselmiştir.
Tablo 4: 1906 ve 1914 yıllarında Kırklareli’nin nüfusu
1906-1907 1914
Müslüman 78.338 78.567
Rum 70.501 31.799
Ermeni 149 64
Bulgar 29.736 1.599
Rum Katolik 207 -
Ermeni Katolik 1 -
Yahudi 1.699 1.469
Çingene 573 -
Toplam 181.204 113.498
Kaynak: Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 346-357.
61 Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010, ss. 346-347.
62 A.g.e., ss. 356-357.
Cumhuriyetin ilk yıllarıyla birlikte devam eden göçler, kent nüfusunun Türk-Müslüman unsur lehine homojen hale gelmesine etki etmiş, 1927 ilk nüfus sayımında Kırklareli’nde Müslüman nüfusun oranı %98,78 olarak tespit edilmiştir 63. 1927’ye kadar Kırklareli’ne gelen 33.119 kişi, toplam il nüfusunun (107.476) %31’ini oluştururken64, devam eden göçlerle, mübadil ve muhacirlerin kent nüfusuna oranını artırmıştır. Kısacası göçler bir yandan kentin nüfusunu niceliksel olarak artırırken diğer yandan nüfusun yirminci yüzyıl başlarına kıyasla daha “türdeş” hale gelmesine etki etmiştir. Böylelikle Türkiye’nin geneli gibi Kırklareli’nin de çok dinli ve kültürlü yapısı geri dönülemez bir şekilde değişmiştir.
Kırklareli ve Trakya bölgesindeki nüfusun homojen hale gelmesinde bazı maddi faktörler de etkilidir. Göç hareketleri boyunca coğrafi yakınlık, ulaşım kolaylığı ve nüfusun mübadele öncesi etnik ve dini yapısı bunlardan bazılardır. Arı, mübadillerin göç sürecinde, vapurların yanı sıra trenlerden de yararlanılmakta olduğunu trenle getirilen mübadillerin daha çok Trakya bölgesine sevk edilen kişilerden oluştuğunu aktarmaktadır65. Yazar, Doğu Trakya’da yola düşen mübadillerin tren istasyonlarında kısa sürede büyük gruplar oluşturduklarını, tren ve vapurların Tekirdağ-Selanik çizgisinde hiç durmadan çalıştıklarını ifade etmektedir. Yunanistan’a kara yoluyla ulaşımın diğer bölgelere göre daha kolay olmasıyla, taşıma işlemlerinde yaylı at ve kağnı arabalarının da kullanıldığını belirtmektedir66. Erdal’a göre ise Trakya bölgesi hem mübadillerin kolay ulaşımı hem de mübadil iskân iskelelerine sahip olması sebebiyle göçlerin yoğun yaşandığı bölge olmuştur67. Selanik ve Drama bölgesinden gelen mübadil cetvelleri incelendiğinde Ocak 1924 sonu itibariyle mübadeleye tabi olan 98.393 kişi olmak üzere toplam 110.068 kişi gelmiş, Samsun, Trakya, Karesi, İzmir, Bursa, İstanbul, İzmit ve Antalya, Konya, Adana, Sivas, Kastamonu’ya gönderilmiştir. Demirhisar, Langaza, Kılkış, Yenice-i Vardar, Petriç ve Menlik bölgesinden gelen bu mübadillerin 25.827’si Trakya’da iskân edilmiştir68. İlgili veriler tasfiye talepnamelerinden elde edilen bulgularla uyumlu sonuç içermektedir.
63 1930-1931 İstatistik Yıllığı, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara, 1931, s. 65.
64 Erdal, a.g.e., s. 353. Behar’ın verdiği bilgilere göre bu oran %25’tir. Kaynak: Behar, a.g.e., s. 63.
65 Arı, a.g.e., s. 89.
66 A.g.e., s. 8.
67 Erdal, a.g.e., s. 255.
68 BCA., 272.0.0.12/ 41.46.21. 31.03.1924.
Kader Akdağ Sarı Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
Mübadillerin iskân sürecinde yol güzergahındaki yakınlık önemli olmakla birlikte bölgeden ayrılan Rum ve Bulgar nüfusunun da etkisi kayda değerdir. Şöyle ki; Kırklareli ülke geneline göre tarımsal toprakların geniş ve nüfus yoğunluğunun daha az olduğu bir kenttir. Ayrıca sadece Rumlardan değil, mübadele anlaşması öncesi kentten ayrılan Bulgarlardan da ciddi oranda taşınmaz kalmıştır. Mübadele süreci devam ederken Vekalet tarafından Edirne, Kırklareli, Gelibolu ve çevresinde iskân edilecek olan mübadillere dağıtılacak olan emlak ve araziler hakkında tespit yapılması istenmiştir69. Trakya mıntıkası İmar ve İskân Müdürü Ali Bey’in 9 Mart 1924 tarihli verdiği bilgiye göre; gelecek mübadillerin iskânı için harap olan boş emvali metruke binalarından Kırklareli merkezde; 18 ev ve dükkân, Babaeski’de 101 ev, Lüleburgaz’da 65 ev tamir edilmiştir. Bedre köyünde
1.170 dönüm, Babaeski de ise 500 dönüm yer hazırlanmıştır. Hatta Pınarhisar kazası mübadillere arazi dağıtıldıktan sonra imece usulüyle nadas hazırlamaya söz vermiştir70. 1928 Temmuz’unda Dahiliye Vekaletine gönderilen raporlarda Bulgarlardan kalan emval-i metruke de belirtilmiştir. Buna göre 7 Temmuz 1928 tarihli belgede ev ve dükkânları içeren 4.579 emlâk; tarla, bağ ve bahçeleri de içeren 158.480 dönüm arazi Balkan harbinden sonra kenti terk eden Bulgarlardan kalmıştır71. Demirköy’de 593 hane, 9 dükkân, 13 değirmen ve 71.100 dönüm arazi72, Babaatik’te [Babaeski] ise 2 mahallede 143 hane, 67 arsa, 6 akarat, 208 dönüm bağ, 16.448 dönüm tarla, 8 dönüm çayır, 300 dönüm koru, 8.400 dönüm mera gidenlerden geriye kalan emlâk ve arazilere örnektir73.
Mübadele iskân stratejisinde gelen mübadillerin meslek yapısı kadar Rum ve Bulgar nüfustan geriye kalan arazinin büyüklüğü de etkilidir. Mübadillerin iskân edildiği bölgeler de mübadele öncesi Rum ve Bulgar mübadillerin yoğunluğuna göre belirlenmiştir. Kırklareli’nde incelenen tasfiye talepnamelerine göre mübadiller vilayet merkezi dahil olmak üzere Babaeski, Demirköy, Dereköy, Lüleburgaz, Pınarhisar, Üsküp ve Vize kaza veya ilçelerinde iskân edilmiştir (Bkz. Harita 2). İncelenen kayıtların sadece 23’ünde herhangi bir kaza, ilçe, köy ya da mahalle belirtilmemiştir. Grafik 5’te görüleceği üzere mübadillerin büyük bir kısmı Vize (230), Pınarhisar (124),
69 Erdal, a.g.e., s. 259.
70 Aytaç Özkan, Mübadelenin Edirne Vilayeti Uygulaması ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015, s. 81. 71 BCA., 272.0.0.12/ 59.165.16., 07.07.1928 .
72 A.g.a., s. 5.
Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin İskânı… Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
Üsküp (118) olmak üzere Dereköy (72), Demirköy (19), Lüleburgaz (16),
Merkez (16), Babaeski’ye (11) yerleştirilmiştir.
Grafik 5: Mübadillerin Kırklareli'nde iskân edildikleri bölgeler
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Göçler ve savaşların yarattığı yıkımın nüfus üzerinde etkisi açıkça görülen Kırklareli’nde mübadele ile gelen Türk-Müslüman kesimin Rum ve Bulgarlardan geride kalan köy ve kasabalara yerleştirildiği anlaşılmaktadır. Kente doğru göçün Balkan Savaşları ertesinde arttığı bilinmektedir. Balkanlardan çok sayıda, aralarında Arnavut, Pomak, Boşnak ve Türklerin olduğu göçmenler 20. yüzyıl başlarında kente yerleşmiştir74. Türk-Yunan mübadele anlaşması ile göçler devam etmiş, Rumlardan geride kalan yerlere Türk-Müslüman kesim iskân edilmiştir. Her ne kadar da mübadele öncesinde yerleşim bölgelerinin ayrımı belirlenmiş olsa da 1923 yılında başlayan göçler uzun süre devam etmiş, dolayısıyla yapılan düzenlemelerin bir kısmı kağıt üzerinde kalmıştır. Yine de yaşanan olumsuzluklara rağmen, incelenen tasfiye talepnamelerine göre çoğu zaman aynı kaza hatta aynı köyde yaşayan kişilerin, toplu halde Kırklareli’nde aynı yerleşim bölgesinde iskân edildiği görülmektedir. Örneğin Drama Livasından Faincalı köyünden olan 67 mübadilin, Dereköy kazasına bağlı Hedye75 köyüne, 34’ünün ise Üsküp’e
74 BCA., 272.0.0.11/ 17.78.2., 28.02.1924.
75 Hedye köyünün günümüzdeki ismi Armağan'dır.
Kader Akdağ Sarı Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
yerleştirildiği görülmektedir. Langaza ve Kılkış kazalarından özellikle Lahne köyünden gelen 53 mübadilin Vize kazasına bağlı Topçu köyünde; Drama Livası, Pucan (Buçan) köyünden 39 mübadilin Üsküp’te; Doyran Kazası Kraştelli köyü ve Gevgili kazalarından Ereselli ve Devecili köyü sakinlerinin yer aldığı 57 mübadilin Vize’ye bağlı Soğucak köyünde; yine aynı kazaya bağlı Mayadağ köyü sakinlerinin büyük çoğunluğunun Üsküp’te; Demirhisar kazası Mahmutlu ve Karataş köyü sakinlerinin Pınarhisar’da Ortamahalle, İslambeyli, Conkara ve Tepe köylerinde; Nevrekop kazası Periçe köyünden gelenlerin Vize’de iskânları konu hakkında verilebilecek örnekler arasındadır.
Harita 2: Kırklareli'nde Mübadillerin İskân Edildiği Kazalar
Kaynak: BCA, HRT.h. 273/ 29.12.1341.
3. Mübadillerin Mesleki Dağılımları
Osmanlı Devleti’nin iktisadi faaliyetleri içerisinde çeşitli sektörlerde çalışan Rum vatandaşları önemli bir işleve sahiptir. Rumların Yunanistan’a göç etmesiyle iktisadi bir boşluk ortaya çıkmıştır76. Giden Rumlar ile gelen
76 Arı, a.g.e., s. 175.
Türkler arasında hem nicelik hem de nitelik yönünden ciddi farklılıklar bulunmaktadır. Gidenler sayıca fazla olduğu gibi mesleki açıdan da daha uzman kişilerden oluşmaktadır77. Mübadele anlaşması sonucu Yunanistan’a giden Rumların büyük bir kısmı zanaatkâr iken, Türkiye’ye gelen çoğu mübadil ise çiftçilikle uğraşmaktadır. Selanik ve Drama’dan gelip Trakya mıntıkasında iskân edilen mübadilleri gösteren cetveller incelendiğinde, Demirhisar, Kılkış, Langaza ve Yenice-i Vardar bölgelerinden gelen mübadillerin büyük bir kısmının rençper olduğu görülmektedir (Bkz. Tablo 5). Aralarında değirmenci, sarraç, tütüncü, makinist gibi meslekler bulunsa da Kırklareli’nde iskân edilen mübadillerin büyük bir kısmı rençperdir.
Tablo 5: Selanik ve Drama'dan Gelen Mübadillerin Trakya Mıntıkasında Dağılımı (Mart 1924)
Geldiği
Yerleşim Yeri İskân edildiği
yer Hane
Sayısı Kişi
Sayısı Mesleği
Kılkış Havza 29 155 Rençper
Gelibolu 382 1.262 Rençper
Lüleburgaz - 727 Rençper
Bayramiç 58 272 Rençper
Lapseki 68 300 Rençper
Langaza Hayrabolu 207 812 Rençper/ Tütüncü
Saray 101 408 Rençper
Çorlu 329 1.464 Rençper
Tekfurdağı Merkez 222 923 Esnaf/ Rençper
Malkara 780 3.627 Esnaf/ Rençper
Mürefte 200 839 Rençper
Belika78 310 972 Değirmenci, Sarraç, Nalbant, Makinist
Demirhisar Pınarhisar 255 902 Rençper/ Tütüncü
Vize 55 234 Rençper/ Tütüncü
77 A.g.e., s. 128.
78 Belika ya da diğer adıyla Velika, günümüzdeki ismi Balaban olan Vize’ye bağlı eski bir Bulgar köyüdür. Kaynak: Özdoğan, a.g.t., s. 46.
Lüleburgaz 99 360 Rençper
Yenice-i Vardar Kale? 106 460 Esnaf/Rençper
Petriç-Menlik Kırkkilise Merkez 420 1.781 Rençper/ Tütüncü
Gayrimalum yerden Uzunköprü 10 35 Rençper
Langaza/Kılkış Babaatik [Babaeski] 180 727 Rençper
Toplam 3.811 16.260
Kaynak: BCA., 272.0.0.12./ 41.46.10., s. 3, s. 8. ; BCA., 272.0.0.12./
41.46.7.
Tasfiye talepnamelerine göre Kırklareli vilayetinde iskân edilen mübadillerin mesleki dağılımı incelendiğinde ise aralarında esnaf ve zanaatkâr olmasına rağmen çoğu mübadilin çiftçi ve rençper olduğu görülmektedir. 630 tasfiye talepnamesinde meslek bilgisi belirtilmeyen 143 mübadilin 38’ini kadın ve çocuklar oluşturmaktadır. Geriye kalan 487 mübadilin ise %56’sının çiftçilik, %37’sinin ise rençperlikle uğraştığı belirtilmektedir. Günümüzde neredeyse aynı anlamda kullanılan çiftçi ve rençber arasındaki ayrımı belirtmek gereklidir. Türk Dil Kurumu’nun tanımlamış olduğu anlama göre; “Çiftçi”; geldikleri yerde genelde geçimini sürdürecek kadar toprak sahibi olanları ifade etmek için, “Rençper” ise tarla, bağ, bahçe işlerinde ağır işleri gören gündelikçi veya ırgat anlamında kullanılmaktadır 79. Bu mesleklerin dışında arzuhalci, aşçı, bakkal, bezzaz, kasap, kahveci, müderris, imam, dülger, kokulcu, tütüncü, kunduracı, uncu, berber ve tüccar gibi meslekler sayıca az da olsa mevcuttur. Çiftçi ve rençperlik dışındaki az sayıda zanaatkârın vilayet ya da ilçe merkezlerinde iskânına dikkat edildiğini söylemek mümkündür. Dülger Demir oğlu Hasan’ın80, kahveci Hacı Süleyman oğlu Tadil’in81 Pınarhisar’a bağlı Orta mahallede, memur Yazıcı Nuri oğlu Hasan Fehmi’nin82, tüccar Salih oğlu
79 https://sozluk.gov.tr/(18.10.2021).
80 BCA.,130.16.13.2./ 716.2280.27.,13.02.1926.
81 BCA.,130.16.13.2./ 716.2280.41., 13.02.1926.
82 BCA.,130.16.13.2./ 625.1790.4., 15.04.1924.
Demir’in83, bezzaz Şaban Süleyman oğlu Mehmet’in84, uncu Emin eşi Bekir kızı Fatma’nın85, katip yazıcı Ali oğlu Nuri ve oğlu Hasan’ın86 vilayet merkezinde, bakkal Mustafa oğlu Hafız Salih’in87 Babaeski’de, kunduracı Ahmet oğlu Mustafa’nın88, tüccar Mehmet Raşit oğlu Mehmet Şevket’in89 Lüleburgaz’da iskânları verilebilecek örnekler arasındadır. Ayrıca tasfiye talepnamelerinde mübadilin eşine, çocuklarına ya da kızlarına ait mal kayıtlarının olduğunu belirtmek gerekir. İncelenen 630 tasfiye talepnamesinin 72’si kadın, eş ve çocuklara aittir. Bu belgeler arasında 56 tasfiye talepnamesi sadece kadınlar adına düzenlenmiş olup, bu kadınların 28’inin çiftçilik ya da rençperlik yaptığı görülmektedir.
Grafik 6: Kırklareli'nde Mübadillerin Mesleki Dağılımı
182
1
1
1
8
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
4
2
1
83 BCA.,130.16.13.2./ 713. 2267.24., 11.08.1924.
arzuhalci
askeriyeden emekli
aşçı bakkal bezzaz çiftçi
çiftçi/ Berber
dülger esnaf hancı imam
kahveci/ rençber
kasap katip kokulcu
kokulcu/ tütüncü
kömürcü kunduracı memur
rençber tüccar
tütüncü
uncu
84 BCA.,130.16.13.2./ 418. 393.1., 23.09.1925.
85 BCA.,130.16.13.2./ 420.405.12., 03.02.1926.
86 BCA.,130.16.13.2./ 636.1850. 37., 06.02.1926.
87 BCA.,130.16.13.2./ 900. 3342. 8., 22.07.1925.
88 BCA.,130.16.13.2./ 699. 2197.15., 11.08.1924.
89 BCA.,130.16.13.2./ 5.34.17., 22.12.1928.
Kaynak: BCA., 130.16.13.2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Kırklareli (630 adet).
Mesleklerin kazalara göre dağılımı incelendiğinde Babaeski’deki 11 talepnameden 5’i mesleğini belirtmiştir. Bu 5 kayıttan 2’si bakkal, 1’i rençber, 1’i aşçı ve 1 kişi de müderristir. Demirköy’de meslekleri belirtilmiş 18 kişiden 3’ü bakkal, 1’i tüccar, 3’ü çiftçi, 11’i ise rençperdir. Dereköy’de iskân edilen ve bir meslek belirtmiş 6 kişi ise rençperlik yaparak geçimini sağlamaktadır. Pınarhisar kazasında 1 arzuhalci, 1 dülger, 1 kahveci, 1 kasap, 1 tütüncü yer almakla birlikte, 31 çiftçi, 42 rençber yer almaktadır. Üsküp kazasında da rençperler sayıca fazladır. 1’i kokulcu/ tütüncü olmakla birlikte 18 çiftçi, 59 rençber Üsküp’te iskân edilmiştir. Vize kazası ise çoğunlukla çiftçilerden oluşmaktadır. 60 kişinin mesleğini belirtmediği Vize’de 1 hancı, 1 bakkal, 1 esnaf yer almakla birlikte 27 rençperin yanı sıra 138 çiftçi bulunmaktadır.
1927 Tarım sayımına göre Kırklareli nüfusunun %79’u çiftçidir. Her bir çiftçi ailesine ortalama 34 dönüm arazi düşen kentte toprakların %92’si tahıl,
%5,7’si ise endüstriyel bitki üretimine ayrılmıştır90. Balkan Savaşları ve işgallerin etkisiyle kentin tarımsal üretim olumsuz etkilenmiştir. 1909 verilerine göre 12.568 hanede toplam 91.372 kişi tarımla uğraşırken ekili arazi 521 bin dönümdür91. Oysa ki 1927 sayımında ekili arazi 453 bin dönüme düşmüştür92. Ayrıca yine sırasıyla her bir çiftçi ailesine düşen ortalama işletme büyüklüğü 41.5 dönümden 34 dönüme gerilemiştir93. Gelen göçmen ve mübadillerin üretime ilişkin teknik bilgi, birikim ve deneyimleri, olumlu katkılarda bulunmuş, bu kişiler yeni tarım tekniklerini Türkiye’ye aktarmışlardır94.
Tablo 6: Tarım Sayımlarına Göre Kırklareli'nde Tahıl Üretimi (Ton)
Tahıllar 1.909 1.913 1.914 1.923 1.927
Buğday 27.657 12.500 6.659 4.270 15.273
90 1927 Tarım Sayımı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1970, ss. XVII-19.
91 Tevfik Güran, Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914, C: III, Tarihi İstatistikler Dizisi, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2003, s. 29.
92 1927 Tarım Sayımı, a.g.e., s. 5.
93 A.g.e., s. 1.
94 Arı, a.g.e., s. 2.
Arpa 14.865 9.558 11.025 4.550 12.382
Yulaf 7.356 2.134 1.866 2.360 2.782
Çavdar 8.600 3.855 1.282 3.330 10.595
Darı 320 31 580 155 112
Mısır 5.655 3.963 11.157 4.032 5.240
Kaplıca 3.644 1.122 1.365 2.220 1.670
Genel Toplam 68.097 33.163 33.934 20.917 48.053
Kaynak: (1927 Tarım Sayımı, 1970; Dr. Ahmet Hamdi, 1341; Güran,
2003.)
Tasfiye talepnameleri kullanılarak yapılan incelemede, mübadillerin çoğunluğunun kırsal kesimden olması Kırklareli özelinde de geçerlidir. İnece, Koyunbaba, Dokuzoyuk ve Pınarhisar karyelerinde iskân edilen Selanik ve Drama çevresinden gelen mübadil ve muhacirlerin tütün üretimine başlamaları 95, Kırklareli’nin ikinci bir İskeçe, Drama olacağına dair ümitlerini artırmış olsa da96 1927 tarım sayımında yaklaşık 383 bin kilo tütün elde edildiği97 çoğunlukla çiftçilerin tahıl üretimine ağırlık verdiği görülmektedir. Drama’dan gelen tütüncülerin büyük bir kısmının Samsun, İzmit gibi tütün yetiştirilebilecek alanlara yerleştirilmesine dikkat edildiği bilinmektedir98. Ayrıca Trakya bölgesinde tütün üretiminde Edirne öncelik olup ilgili üretim faaliyetinde kayda değer gelişmeler sağlanmıştır. Arı’nın aktardığına göre 1923 yılında, üretilen toplam 23 milyon kilo tütünün yaklaşık 2-2,5 milyonu Edirne’de yetiştirilmiştir99. Tarımsal üretim açısından Tablo 6 incelendiğinde ise Balkan Savaşları öncesindeki üretim miktarlarının, savaşlar ve göçler sebebiyle gerilediğini, ancak çoğunluğunu tarımsal üreticilerin oluşturduğu mübadil ve göçmenlerin katkısıyla 1920’ler boyunca yükselişe geçtiğini söylemek mümkündür100. 1927 tarım sayımı üretimin faaliyetleri konusunda
95 Türkiye Salnamesi 1927, C: II, Anadolu Matbaası, İstanbul, 1927, ss. 778-79.
96 Ahmet Hamdi, a.g.e., s. 14-15. 1923 yılı Reji idaresinin istatistiklerine göre 533.305 kilo olan tütün üretiminin, 1 milyon kiloyu geçeceği tahmin edilmektedir.
97 1927 Tarım Sayımı, a.g.e., s. 78.
98 Arı, a.g.e., s. 80.
99 A.g.e., s. 180.
100 20. yüzyıl başlarından itibaren yaşanan göçlerin Kırklareli’nin iktisadi yapısı üzerindeki etkisi için bkz. Sarı, a.g.e.
belli bir fikir vermiş olsa da 1930lar boyunca Kırklareli’ne doğru göçlerin devam ettiği bilinmektedir. Bu sebeple mübadil ve muhacirlerin tarımsal üretimdeki katkılarının tespitinde ilerleyen yıllardaki sayım verilerine de ihtiyaç duyulduğu aşikardır.
Sonuç
30 Ocak 1923’te imzalanan “Türk-Rum Ahali Mübadelesine İlişkin Sözleşme”yle Ortodoks kilisesine bağlı bir milyonun üzerinde Osmanlı vatandaşı Rum, Yunanistan’a göç ederken, çoğunluğu Makedonya ve Girit’te yaşayan 380 bin Türk-Müslüman Türkiye’ye gelmiş, 1923 yılında başlayan göçler 1926 yılına kadar devam etmiştir. Yunanistan’dan gelen mübadiller başta Ege ve Marmara bölgesi olmak üzere, Anadolu’nun çeşitli illerinde iskân edilmiştir. Doksan Üç Harbi ve Balkan Savaşları süresince göçlerin yoğun olarak yaşandığı Kırklareli mübadillerin iskân edildiği yerleşim yerlerinin başında yer almıştır.
1923-1929 yılları arasında Türkiye’ye gelen 456.786 mübadil ve göçmenden 34.208’i Kırklareli’nde iskân edilmiştir. Göç süreci çeşitli din ve kültürlere ev sahipliği yapan Kırklareli’nin demografik ve iktisadi da yapısını etkilemiş 20. yüzyıl başlarında %43’ü Müslümanlardan oluşan kent, yaklaşık 20 yıllık bir süreçte nüfusun %99’u Müslüman olan bir kente dönüşmüştür. Kentin mübadele öncesinde nüfusu, Bulgarlar ve kentin işgali neticesinde Müslümanların göç etmesiyle azalırken, aralarında Arnavut, Boşnak ve Pomak göçmenlerin de yer aldığı yeni bir göç dalgasıyla tekrar yükselişe geçmiş, mübadele ile birlikte giden Rum vatandaşların yerini Yunanistan’dan gelen Türk-Müslüman kesim almıştır. 20. yüzyılın ilk on yılındaki nüfusuna erişemeyen Kırklareli’nde, mübadele sürecinin en önemli neticesi, nüfusun Türk-Müslüman kesim lehine türdeş bir hale gelmesidir. Her ne kadar da gelen muhacir ve mübadiller arasında Türkçe konuşamayan kişilerden duyulan rahatsızlık meclis tartışmalarına yansımış olsa da Kırklareli özelinde, bu kişilerin iskânı konusunda herhangi bir ayrıma rastlanılmamıştır. Bu açıdan önceliğin, mübadil ve muhacirlerin iskân ve iaşesi olduğunu söylemek mümkündür.
Mübadele sürecinin somut belgeleri arasında, mübadillerin geride bıraktıkları taşınmazları gösteren Tasfiye Talepnameleri yer almaktadır. Bu belgeler, belli bir mal varlığına sahip olan mübadillerin; memleketlerini, iskân
Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin İskânı… Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
edildiği bölgeleri ve meslekî verilerini tespit edebileceğimiz önemli kaynaklar arasındadır. Aynı zamanda talepnameler aracılığıyla mübadillerin sosyo- ekonomik durumları hakkında bilgi edinmek mümkündür. Ancak kullanılan talepnamelerin mübadillerin bir kısmını kapsaması, çalışmanın kapsamını daralttığından, gelenlerin bölgesel dağılımları, tarımsal üretime katkıları ve demografik dönüşümlerin tespiti açısından, resmi istatistiksel veriler, tarım sayımları, Trakya mıntıkasına gelen mübadillerin cetvellerinden faydalanılmıştır. Mübadillerin %98’inin Selanik vilayetinden geldiği tespit edilmiştir. Mübadillerin geldikleri kazalar incelendiğinde ise %23’ünün Demirhisar, %21’inin Gevgili, %18’inin Kılkış, %16’sının Langaza kazalarından göç ettikleri görülmektedir. Petriç-Menlik bölgesinden çok sayıda mübadil gelmiş ve Kırklareli merkezde iskân edilmiş olsa da talepnamelerde bu bölgelerin isimlerine rastlanmamıştır. Bu mübadillerin geldikleri kaza ismini belirtmeyip “Selanik” olarak kaydedilmeleri muhtemeldir.
Kırsal ya da kentsel ayrımı gözetmeksizin Türkiye’ye gelen mübadillerin iskân süreci içerisinde büyük sorunlarla karşılaştığı bilinen bir gerçektir. Ancak Kırklareli özelinde incelenen tasfiye talepnamelerine göre aynı köyden çoğu mübadilin, Kırklareli’nde bir arada iskân edilmesine özen gösterildiği anlaşılmaktadır. Drama Livasından Faincalı köyünden 67 mübadilin, Dereköy kazasına bağlı Hedye köyünde; Lahne köyünden gelen
53 mübadilin Vize kazasına bağlı Topçu köyünde; Drama Livası, Pucan (Buçan) köyünden 39 mübadilin Üsküp’te iskânı, verilebilecek örnekler arasındadır.
Meslek çeşitliliği olmasına rağmen Kırklareli’nde iskân edilen mübadillerin %93’ü çiftçilik ve rençperlikle uğraşmaktadır. Çiftçilik ve rençperlik dışındaki esnaf ve zanaatkârın Kırklareli merkezde iskânına dikkat edildiğini ifade etmek gerekir. İskân siyaseti açısından mübadillerin mesleki becerilerine göre bölgelere sevk edilebilmesinin sağlanması hususu en azından Kırklareli için geçerlidir. Ayrıca mübadillerin büyük kesiminin Drama ve Siroz bölgesinden olmalarına rağmen Kırklareli’nin tütüncülük konusunda gelişme gösterememiş olduğu, çoğunluğu oluşturan çiftçi ve rençperlerin tahıl üretimi konusunda kente katkı sağladıklarını söylemek mümkündür. Yirminci yüzyıl başlarında çok dinli ve çok kültürlü yapıya sahip olan Kırklareli’ni, mübadele konusunda sadece Rum ve Türk unsurlarla değerlendirmek hatalı sonuçlara sebebiyet verecektir. Şöyle ki; kentin göç sürecindeki etkinliğinin bir sebebi Balkan coğrafyasına yakınlığı ise diğer
sebebi de kentten ayrılan Bulgar nüfusun geride bıraktığı taşınmazların miktar ve oranlarının fazla olmasıdır. Rum ve Bulgar vatandaşların göçüyle nüfusu azalan kent nüfusunun, Türk-Müslüman mübadil ve muhacirlerle birlikte toparlanma sürecine girdiği, aynı zamanda mübadillerin kentin tarımsal üretim kapasitesinin artışında da etkili olduğunu belirtmek mümkündür.
Mübadele sürecini anlamak ve bir kentin sosyo-ekonomik yapısını ortaya koymak için sadece talepnamelerden yararlanarak genellemelere varmak sağlıklı sonuç vermemektedir. Bu anlamda talepnameler süreç hakkında ancak kısa bir kesit sunabilir. Mübadele iki yönlü bir süreç olup kentlerin sosyo-ekonomik yapısını derinden etkilerken, kentten göç etmek durumunda kalanların da mevcut konumlarının araştırılması, göçün kentler üzerindeki etkileri bakımından son derece faydalı olacaktır.
⦁ ARŞİV KAYNAKLARI
KAYNAKÇA
T.C. Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA., Haritalar, TFR.I..SL../ 7.657., 29.12.1320. BCA., Haritalar, HRT.h./ 273., 29.12.1341.
BCA., Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri, Fon Kodu: 130.16.13.2.
BCA., 130.16.13.2./ 5.34.17.
BCA., 130.16.13.2/ 38.19.7.
BCA., 130.16.13.2/ 418.393.1.
BCA., 130.16.13.2./ 420.405.12.
BCA., 130.16.13.2./ 625.1790.4.
BCA., 130.16.13.2 / 636.1850.30.
BCA., 130.16.13.2./ 636.1850. 37.
BCA., 130.16.13.2/ 672.2062.16.
BCA., 130.16.13.2/ 681.2109.30.
BCA., 130.16.13.2/ 681.2109.7.
BCA., 130.16.13.2/ 681.2109.8.
BCA., 130.16.13.2/ 684.2121.25.
BCA., 130.16.13.2/ 699.2197.15.
BCA., 130.16.13.2/ 708.2241.13.
BCA., 130.16.13.2/ 713.2267.24.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.17.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.20.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.24.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.27.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.39.
BCA., 130.16.13.2/ 716.2280.41.
BCA., 130.16.13.2/ 733.2377.6.
BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.15.
BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.16.
BCA., 130.16.13.2/ 737.2399.17.
BCA., 130.16.13.2/ 861.3094.6.
BCA.,130.16.13.2./ 900.3342.8.
BCA., Toprak İskân Genel Müdürlüğü (Muhacirin Fonu), Fon Kodu: 272.0.0.12.
BCA., 272.0.0.11/ 17.78.2., 28.02.1924.
BCA., 272.0.0.11/ 18.82.11., 17.04.1924.
BCA., 272.0.0.12/ 40.43.16.
BCA., 272.0.0.12/ 40.43.17., 1923.
BCA., 272.0.0.12/ 40.42.1., 25.11.1923.
BCA., 272.0.0.12/ 41.46.7., 15.03.1924.
BCA., 272.0.0.12/ 41.46.10.
BCA., 272.0.0.12/ 41.46.21., 31.03.1924.
BCA., 272.0.0.12/ 59.165.16., 07.07.1928.
BCA., 272.0.0.12/ 60.167.14., 30.07.1928.
⦁ RESMİ YAYINLAR
1927 Tarım Sayımı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1970. 1930 İstatistik Yıllığı, İstatistik Umum Müdürlüğü, Ankara 1930. 1930-1931 İstatistik Yıllığı, Hüsnütabiat Matbaası, Ankara 1931.
Selanik Vilayeti Salnamesi, Selanik Hamidiye Mekteb-i Sanayii, 1325.
Türkiye Salnamesi 1927, C:II, Anadolu Matbaası, İstanbul, 1927.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Cilt X, İ: 2, 5.11.1924. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Cilt X, İ: 3, 6.11.1924.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (TBMMZC), Cilt IX, İ:48, 27.10.1924.
⦁ KİTAPLAR
Ağanoğlu, H. Yıldırım, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Balkanların Makûs Talihi Göç, Kum Saati, İstanbul, 2001.
Arı, Kemal, Büyük Mübadele Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), 2. bs, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000.
Behar, Cem, Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Cilt II, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1996.
Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin İskânı… Tarih ve Günce, Sayı: 10 (2022/Kış)
Belli, Mihri, Türkiye- Yunanistan Nüfus Mübadelesi, (çev). Müfide Pekin, 2. bs, Belge Yayınları, İstanbul, 2006.
Dr. Ahmet Hamdi, Türkiye’nin Sıhhi İçtima-i Coğrafyası Kırkkilise “Kırklareli” Vilayeti, (çev.) Sinan Şanlıer, Kağıtçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi, İstanbul, 1341.
Erdal, İbrahim, Mübadele Uluslaşma Sürecinde Türkiye ve Yunanistan 1923-1930, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2018.
Güran, Tevfik, Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914, C: III, Tarihi İstatistikler Dizisi, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2003.
Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, Timaş Yayınları, İstanbul, 2010.
Mango, Andrew, Atatürk Modern Türkiye’nin kurucusu, (çev.) Füsun Doruker, 9. bs, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2012.
⦁ MAKALE ve TEZLER
Akdağ Sarı, Kader, “20. Yüzyıl Başlarında Balkanlardan Göç Hareketleri ve Kırklareli’ne Sosyo-Ekonomik Etkileri”, içinde Kırklareli Kent Çalışmaları Ekonomi, Toplum, Kültür, ed. Furkan Yıldız, Gazi Kitabevi, Ankara, 2021, ss. 19-46.
Baytal, Yaşar, “Balkanlar’dan Anayurda Yapılan Göçler ve Türkiye Açısından Sonuçları (1912.1925)”, Turkish Studies, Cilt XIII, Sayı 1, 2018, ss. 13-28.
Çapa, Mesut, “Lozan’da Öngörülen Türk Ahâli Mübâdelesinin Uygulanmasında Türkiye Kızılay (Hilâl-i Ahmer) Cemiyeti’nin Katkıları”, Atatürk Yolu Dergisi, Cilt I, Sayı 2, 1988, ss. 241-256.
Çelebi, Ercan, “Mübadillerin Yunanistan’daki Mal Kayıtları ve Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye Talepnameleri”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmalar Dergisi, Cilt V, Sayı 12, 2006, ss. 35-46.
Çelebi, Ercan, Mübadele, İmar ve İskân Vekâleti (Kuruluşu, Teşkilat Yapısı ve Faaliyetleri, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Samsun, 2005.
Çetin, Necat, “Mübadil Tasfiye Talepnamelerine Göre Denizli’ye İskân Edilen Mübadillerin Memleketleri ve İskân Edildikleri İdari Birimler”, Belgi, Sayı 6, 2013, ss. 755-769.
Göçer, Güngör, “Mübadelenin Dikenli Yollarında Mübadele İnsanları”, Cilt I, VII. Uluslararası Balkan Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Gece Kitaplığı, Edirne 2019, ss. 389-421.
Kaya, Mehmet ve Aysun Deveci, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Ankara Vilayetinde Mübadillerin Yerleştirilmesi”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi”, Cilt XIV, Sayı 29, 2014, ss. 175-188.
Kaya, Mehmet, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadillerin Kuşadası’nda İskânı”, İzmir Araştırmaları Dergisi, Sayı 1, 2015, ss. 1-12.
Köçkün, Elmas, “Tasfiye Talepnamelerine Göre Mübadeleye Tabi Tutulan Roman Topluluklarının Sosyal ve Ekonomik Durumu”, Uluslararası Beşeri ve Sosyal Bilimler İnceleme Dergisi, Cilt IV, Sayı 2, 2020, ss. 142-165.
Öksüz, Hikmet ve Ülkü Köksal, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Balkanlardan Türkiye’ye Gelen Göçmenlerde Sosyal ve Kültürel Uyum”, Göç Konferansı 2017 Seçilmiş Bildiriler, (haz.) Ali Tilbe, Sonel Bosnalı, Yusuf Topaloğlu, Transnational Press London, London 2017, ss. 197-214.
Özdoğan, Hamide, Kırklareli İli Köy Adları İncelemesi, Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli, 2016.
Özkan, Aytaç, Mübadelenin Edirne Vilayeti Uygulaması ve Sosyo-Ekonomik Etkileri, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2015.
Öztürk, Gülin, “Tasfiye Talepnameleri Işığında Mübadillerin Yerleştirilmesi: Adana Örneği”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt XXXI, Sayı 1, 2016, ss. 247-276.
Sepetçioğlu, Tuncay Ercan, “İki Tarihsel ‘Eski’ Kavram, Bir Sosyo.Kültürel ‘Yeni’ Kimlik: Mübadele Nedir, Mübadiller Kimlerdir?”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 180, 2014, ss. 49-84.
Şentürk, Ayşegül, “Çanakkale Vilâyetine Mübadillerin Yerleştirilmesi (1923-1930): Tasfiye Talepnamelerine Göre Bir İnceleme ve Değerlendirme”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Cilt XVI, Sayı 25, 2018, ss. 285-316.
Yıldızer Özkan, Elif ve Hayat Zengin Çelik, “Lozan Antlaşması ve Tasfiye Talepnameleri Kapsamında Mübadillerin 1923 ve 1930 Yılları Arasında İzmir Kentine İskânı”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmalar Dergisi, Cilt XX, Sayı 41, 2020, ss. 579-621.
⦁ İNTERNET KAYNAKLARI
https://sozluk.gov.tr/ erişim tarihi (19.10.2021).
EKLER
Ek 1-Mübadillerin Geldikleri Köyler ve Mübadil Sayısı
Kaynak: BCA, Fon Kodu: 130-16-13-2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye
Talepnameleri, Kırklareli (630 adet)
Ek-2: Mübadillerin Kırklareli'nde İskân edildiği yerleşim yerleri
Kaynak: BCA, Fon Kodu: 130-16-13-2, Muhtelit Mübadele Komisyonu Tasfiye
Talepnameleri, Kırklareli (630 adet)
